Gedenkboek van het Athenaeum en de Universiteit van Amsterdam 1632-1932

[p. 518]

Museum in het Koloniaal Instituut. Photo bij prof. Van Eerde.

Gebouw van het Koloniaal Instituut. Photo bij prof. Van Eerde.

[p. 519]

Vierde hoofdstuk
Het Koloniaal Instituut

Toen 3 Augustus 1910, op initiatief van de Heeren J.T. Cremer en Dr. H.F.R. Hubrecht, de vereeniging Het Koloniaal Instituut werd opgericht, in het algemeen zich ten doel stellende het verzamelen en verbreiden van kennis omtrent onze overzeesche gewesten en het behartigen der verschillende belangen, die zoowel voor het moederland als voor de koloniën uit Nederland's bezit voortvloeien, werd Amsterdam als plaats van vestiging der nieuwe instelling gekozen. Het Koloniaal Instituut zou wel is waar een voortzetting zijn van het Koloniaal Museum te Haarlem, doch men dacht zich een centrale instelling van wetenschap, onderwijs, nijverheid en handel, die dus beter op haar plaats zou zijn in de hoofdstad, waar de aanwezigheid der Universiteit van Amsterdam het contact met andere instellingen van wetenschap en onderwijs kon vergemakkelijken. In een beschrijving der bouwplannen van het Instituut leest men dan ook, ‘in allen gevalle zal het Koloniaal Instituut in al zijn afdeelingen de gelegenheid openen om eigen studiën te maken op koloniaal gebied in den meest ruimen zin, waarvan ook in het bijzonder door studeerenden van de Universiteit gebruik zal gemaakt kunnen worden. Waar naast de Universiteit het Koloniaal Instituut verrijst, kan, zelfs zonder opzettelijke regeling, eene wisselwerking tusschen de twee instellingen niet uitblijven’. De kiem was daarmede gelegd voor de relatie tusschen Universiteit en Instituut, zooals deze thans bekend is door de bijzondere leerstoelen, vanwege het Instituut aan de Universiteit opgericht. Intusschen ontwikkelde deze band zich eerst in andere richting. Bij de uitwerking der plannen van de nieuwe vereeniging werd voor de organisatie het advies ingeroepen van verscheidene hoogleeraren, o.a. van de Amsterdamsche Universiteit en bij de nadere indeeling van het Koloniaal Instituut in drie afdeelingen groeide dit adviseurschap uit tot het lidmaatschap der bedoelde professoren van de commissiën van advies.

Van de zijde der Universiteit ontstond een begin van samenwerking door de plannen van Prof. Dr. R.H. Saltet, hoogleeraar in de gezondheidsleer, om een inrichting ter bevordering van de studie der tropische- en scheepshygiëne van het Koloniaal Instituut op bepaalde voorwaarden te vereenigen in één gebouw met een nieuw hygiënisch laboratorium der Universiteit. Een dergelijk plan had reeds vroeger bestaan: in 1883 wilde men een Koloniaal Museum met een afdeeling voor koloniale geneeskunde oprichten, doch het daaruit voortgevloeide Koloniaal Geneeskundig Museum der Universiteit was niet in stand gebleven. Thans, in 1910, komt dat denkbeeld weer op den voorgrond en de samenwerking tusschen Instituut en Universiteit scheen te meer aangewezen, waar voor de laatste een nieuw, ruim laboratorium in een dringende behoefte moest voorzien. Door een gemeenschappelijk gebouw op te richten kon men economisch te werk gaan, eenerzijds kosten sparen door verschillende lokalen (gehoorzalen, bibliotheek, enkele laboratoria) voor beide inrichtingen te laten dienen, anderzijds intensiever werken door de wetenschappelijk uitrusting voor gezamenlijke rekening zoo uitgebreid en up-to-date mogelijk te doen zijn.

[p. 520]

Toen dan ook de plannen van het Koloniaal Instituut zich tot een verder stadium ontwikkelden en de kwestie van de keuze van een geschikt terrein aan de orde kwam, werd een regeling getroffen, waarbij de gemeente Amsterdam een stuk grond in de nabijheid van andere laboratoria, van Artis en den Hortus Botanicus, in erfpacht gaf, benevens een schenking in eens en een jaarlijksch subsidie, onder voorwaarde, dat het Koloniaal Instituut voor één ton (later verhoogd) zou bijdragen in de bouwkosten van een tropisch hygiënisch Instituut en jaarlijks zou vergoeden de door de gemeente aan die inrichting besteede kosten. Om utiliteitsredenen (o.a. de kwestie van besmettingsgevaar) werd besloten, het hygiënisch Instituut niet onder één dak te brengen met de overige afdeelingen van het Koloniaal Instituut, doch het gebouw te zetten op den zuidwestelijken hoek van het beschikbaar gestelde terrein. Na de benoeming van Dr. J.J. van Loghem tot directeur der afdeeling Tropische Hygiëne van het Koloniaal Instituut (1 Juni 1912) werden door dezen in samenwerking met Prof. Saltet de bouwplannen in groote trekken ontworpen, waarnaar een definitief plan door Publieke Werken is opgemaakt en uitgevoerd. In 1913 werd intusschen een begin van uitvoering gegeven aan plannen voor den bouw van een Instituut met gehoorzalen, cursuslokalen, boekerij, bureaux, laboratoria, werkkamers en een groot museum voor de twee andere afdeelingen: Handelsmuseum en Volkenkunde, die met de afdeeling Tropische Hygiëne de onderdeelen van de nieuwe stichting zouden vormen. In die bouwplannen nu (de bouw was opgedragen aan de architecten J.J. en M.A. van Nieukerken) teekent zich ook buiten die van de laatstgenoemde afdeeling een nadere samenwerking af van Instituut en Universiteit. Bij de inrichting der boekerij werd te rade gegaan met de Universiteitsbibliotheken, die met hun ervaring over methodes van indeeling en uitleening tot voorbeeld konden strekken voor de jonge instelling. In de afdeelingsgebouwen van Handelsmuseum en Volkenkunde werden kamers geprojecteerd, die gastvrijheid zouden verleenen aan studeerenden voor examens en promoties over koloniale onderwerpen. In den loop der enkele jaren sinds de openstelling van het gebouw werd hiervan reeds veelvuldig gebruik gemaakt.

Omgekeerd stond de aula der Universiteit, vóórdat de bouw van het Koloniaal Instituut gereed was, herhaaldelijk ter beschikking van de sprekers, die vanwege het Instituut voordrachten hielden.

Met den bouw van het Instituut werd intusschen, ondanks de als een gevolg van den grooten oorlog ondervonden moeilijkheden en vertraging, voortgegaan; in 1923 kon dan ook in het museum reeds een tentoonstelling worden gehouden ter gelegenheid van de feesten ter eere van het regeeringsjubileum van H.M. de Koningin. Het museum en de andere lokaliteiten werden in 1926 definitief in gebruik genomen en de afdeelingen, die eerst in verschillende gebouwen van Amsterdam gehuisvest waren geweest, betrokken het nu voltooide nieuwe instituutsgebouw aan de Mauritskade en de Linnaeusstraat. De werking der verschillende afdeelingen kon zich nu verder ontplooien in de richtingen, waarin zij zich reeds gedurende de tijdelijke huisvesting had ontwikkeld.

De afdeeling Tropische Hygiëne had in 1917 haar gebouw kunnen betrekken en de samenwerking met de Universiteit was voor deze afdeeling daarmede bezegeld. ‘De Vereenigde Boekerijen’, ondergebracht in dit gebouw, bevatten de werken op hygiënisch gebied, behoorend aan de Universiteitsbibliotheek en de boeken en tijdschriften der afdeeling Tropische Hygiëne.

De verschillende groepen van medici, voor wie het Instituut voor Tropische Hygiene bedoeld was (nl. de artsen, die zich voorbereiden voor tropen-werk, de inlandsche artsen, die in Nederland hun studiën voltooien, en de artsen, die, met verlof uit de Koloniën, zich in het moederland op de hoogte wenschen te stellen van de nieuwste onderzoekingen), al deze groepen vonden gastvrijheid in het nieuwe Instituut. Promovendi werkten voor hun dissertatie in de laboratoria van het gecombineerde gebouw, een enkel proefschrift verscheen zelfs als ‘Mededeeling’ der afdeeling Tropische Hygiëne van het Koloniaal Instituut. De laboranten van Tropische Hygiëne hadden toegang tot de klinische lessen

[p. 521]

en speciale cursussen in het Binnengasthuis, georganiseerd door de Medische Faculteit. Omgekeerd volgden studenten der Universiteit ook de voordrachten (speciaal die in anthropologie en volkenkunde) aan den cursus voor gouvernementsartsen, die op verzoek van den Minister van Koloniën door den directeur der afdeeling Tropische Hygiëne wordt geleid. Deze wisselwerking kon des te gemakkelijker plaatsvinden, sinds de directeur en andere docenten van het Instituut aan de Universiteit een plaats verworven hadden als hoogleeraar of lector. Reeds in 1915 was in gemeen overleg van Curatoren der Universiteit en den Raad van Beheer van het Koloniaal Instituut Dr. W.A. Kuenen benoemd tot patholoog der afdeeling Tropische Hygiëne en tegelijkertijd tot lector aan de Universiteit. In 1916 werd het Koloniaal Instituut toegelaten tot de vestiging van een leerstoel in tropische hygiëne; voor de bezetting hiervan werd Dr. van Loghem aangewezen. Dr. Kuenen, in 1918 benoemd tot buitengewoon hoogleeraar in de tropische geneeskunde, werd na zijn benoeming te Leiden in 1924 als zoodanig opgevolgd door Prof. Dr. E.P. Snijders. Prof. Dr. W.A.P. Schüffner was reeds in 1923 geroepen voor den bijzonderen leerstoel voor tropische hygiëne, toen Prof. Van Loghem tot gewoon hoogleeraar in de gezondheidsleer en de medische politie aan de Universiteit was benoemd. Als directeur werd Prof. van Loghem bij die gelegenheid opgevolgd door Prof. Kuenen, doch na diens vertrek kwam ook hier Prof. Schüffner in zijn plaats. Een leerstoel voor het onderwijs over dierlijke parasitismen van den mensch in Ned. Indië werd in 1921 door het Koloniaal Instituut gevestigd en Dr. N.H. Swellengrebel hiervoor benoemd.

Ook buiten de medische faculteit vestigde het Koloniaal Instituut enkele leerstoelen: voor koloniale volkenkunde in 1917 (Prof. J.C. van Eerde, die in 1921 ook werd benoemd tot buitengewoon hoogleeraar aan de faculteit der handelswetenschappen, aan de voorbereiding waarvan hij als lid der voor dat doel ingestelde senaatscommissie een werkzaam aandeel had gehad); in 1919 voor anthropologie en geneeskunde van de inlandsche bevolking der Ned. koloniën (Prof. Dr. J.P. Kleiweg de Zwaan, die sinds 1918 reeds was toegelaten als privaat-docent en in 1924 werd benoemd tot buitengewoon hoogleeraar in de anthropologie en praehistorie). Voor het onderzoek naar het voorkomen en de economische beteekenis van mineralen in de Oost- en West-Indische koloniën werd in 1921 Prof. E.C. Abendanon tot bijzonder hoogleeraar benoemd. Op zijn verzoek is deze echter in 1925 ontheven van de functie en sindsdien bleef de leerstoel onbezet.

Een andere band tusschen Universiteit en Instituut werd in 1930 gelegd, toen Prof. G. Gonggrijp, sinds 1919 economist bij de afdeeling Volkenkunde van het Koloniaal Instituut, benoemd werd tot buitengewoon hoogleeraar aan de Amsterdamsche Universiteit.

De colleges, welke door Prof. van Eerde worden gegeven in de koloniale land- en volkenkunde, worden gevolgd door studenten, die zich bekwamen voor het candidaatsexamen in de sociale geopgraphie en in het Indisch recht, terwijl het genoemde leervak als keuzevak is opgegeven voor het doctoraal examen in de handelswetenschappen. Een koloniale studiekring, gevormd op initiatief van studenten in de sociale geographie, komt eenmaal per maand bijeen in het gebouw van het Koloniaal Instituut, om onder leiding van Prof. Van Eerde koloniale vraagstukken te behandelen van politieken, socialen, economischen en volkenkundigen aard. Leden der Amsterdamsche studentenvereeniging voor sociale geographie, van de studievereeniging der economische faculteit en van de Amsterdamsche studentenvereeniging voor sociale lezingen wonen deze besprekingen bij, terwijl ook studenten van de Vrije Universiteit toegang hebben tot dien studiekring.

De colleges van Prof. Kleiweg de Zwaan worden gevolgd door studenten, welke zich bekwamen voor het doctoraal examen in de sociale geographie, terwijl tevens colleges worden gegeven voor aanstaande medici.

Voor al dit onderwijs aan studenten staan de hulpmiddelen ten dienste, waarover het Koloniaal Instituut beschikt: in de eerste plaats de bibliotheek, zoowel de centrale boekerij, waarvoor de inschrijvingskaart voor de colleges in koloniale land- en volkenkunde als introductie geldt, als de handboekerij der afdeeling Volkenkunde, die den studenten

[p. 522]

gelegenheid biedt de gegevens over de voornaamste volkenkundige vraagstukken te raadplegen. Voorts de studiekamers en de boekerijen der zg. hulpinstituten, waarvan elk een geographisch onderdeel van den Indischen archipel tot een speciaal onderwerp van studie maakt, zoodat zeer gedetailleerd bronnenmateriaal den studenten hier ter beschikking staat. Ook de nabijheid van het museum en de studieverzamelingen van het Instituut opent de mogelijkheid van toelichting der op de colleges behandelde onderwerpen met aanschouwelijk onderwijs, terwijl de lichtbeeldenafdeeling der vereeniging voorzien is van uitgebreide film-, foto- en diapositieven-collecties, die voor demonstratie bij de voordrachten gebruikt kunnen worden. Het behoeft wel geen betoog, hoe nuttig het is voor studeerenden te worden rondgeleid in de rijke verzamelingen van het groote museum, dat inlicht over de geographische bijzonderheden en de ethnographische gegevens omtrent ons overzeesche gebied en de daar wonende volken.

Op deze wijze is in de jaren sinds de openstelling van het nieuwe gebouw het Koloniaal Instituut geworden tot een schakel in de keten van het universitair verband en heeft het zich ontplooid, zooals bedoeld en voorzien was bij de oprichting.

J.C. VAN EERDE.