Het boek der bijzondere genade van Mechtild van Hackeborn

[p. 189]

Tekst

[p. 190]

Utrecht. Universiteitsbibliotheek 247 (Eccl. 111, antea 283p)

⁺ [V 30] Venerabilis siquidem hec persona virginitatem,⁺ quam a septimo anno Deo voverat, et cordis mundiciam in tanta diligencia custodiebat, et ab omni peccato ab infancia sic cavebat, ut eciam duo confessores eius testarentur numquam tante innocencie et tam mundi cordis homines se expertos, ut istam et sororem eius domnam abbatissam. Unde, cum integram confessionem fecisset, maximum eius peccatum quod in puericia se dolenter memorabat fecisse ‖⁺ hoc erat, quod vice quadam dixit se furem vidisse in curia, cum non vidisset. Nec aliud mendacium scienter ac sponte sua recoluit se perpetrasse. Ergo non immerito Virginibus que Agnum sequuntur^1. comparabitur, quia et ipsa Agnum quocumque ierit perfectissime sequitur, quippe cui nec defuit humilitas, que ipsam ad eius glorie celsitudinem sublevet, nec virginalis castitas per quam familiarissime ei et dulcissime societur. Religiosis fratribus et^2. patribus non incongrue similatur^3., que pro amore Christi mundum cum⁺ suo despexit flore, et tantam paupertatem ‖ amplexata est, ut necessaria sua habere nollet. Coacta enim per obedienciam unum tantum peplum habuit; ceteri vilissimi panni erant,

+ 122v

+ (5r)

+ (5v)

1. Sol., Ka, Keu: iam Agnum sequentibus. U 246 sic.

2. fratribus et: ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246. et patribus: ontbr. Lo.

3. Sol., Ka, Keu, U 246: similabitur. M2: sociabitur.

+ (6r)

[p. 191]

⁺ Hier beghinnen som[m]ige stichtige woerde genomen uten boeke der revelatien der heiliger maget Mechtelt, die van sante Bernarts oerden^1. was^a.. Ierst wat van haeren leven^b..

⁺ Die eersamige persoen Mechtelt, die reinicheit die si van dat si seven iaer out was Gode gelaeft hadde ende die puerheit des herten bewaerde si in groter neersticheit ende hoedede haer van haerre kintscheit soe van allen sunden, dat oec hoer twe biechtvaders getugeden, hem nie also onnoselen menschen noch van so reynre herten ondervonden en hebben als dese Mechtelt ende hoer suster, die vrouwe abdysse. Ende doe si een geheel biecht^2. gedaen had, die meeste sunde die si⁺ droeflic bedacht, dat si in haerre kintscheit gedaen had, ‖ was dat si op een tijt seide, dat si enen dief in den hof had gesien doe sijs^3. niet gesien en hadde. Noch si en bedocht hoer niet enege ander loege willens ende wetens gedaen te hebben. Ende hierom sal si billics ghelijct werden den Meechden, die den Lam volgen^4., want si volget den Lam volcomeliken soe waer dattet henen gaet; als dien oec niet ontbre[e]ct die oetmoedicheit, die se^5. totter hoecheit sijnre glorien opheffen mocht, noch oec die meechdelike puerheit overmids welker si hem alre heimelicste ende suetelicste toegevoecht mocht werden. Den geesteliken vaderen en wert si oec niet quelliken^6. gelijct, want si om die minne Christi die werlt met hoerre⁺ bloem versmadet hevet. Ende also groete armoe ‖ de hevet si omgehelset, dat si hoer noetdorfte niet hebben en woude. Gedwongen oec bi gehoersamheit en hadde si niet dan enen doec, die ander waren van seer snoeden^7. laken. Si droech

+ 5r

1. D.w.z. van de Cisterciënzerorde. Zie hoofdstuk I, noot 4, pag. 10.

a. die van sante Bernaerts oerden was: ontbr. A.

b. Ierst wat van haeren leven: ontbr. H1.

+ V 30

2. Generale biecht, belijdenis van zonden uit het gehele leven.

+ 5v

3. Zij het.

4. Vgl. Openb. 14, 4.

5. Haar.

6. Niet ten onrechte.

+ 6r

7. Slecht, waardeloos.

[p. 192]

et tunicas valde conscissas et undique reparatas portabat, cum tamen quidquid habere vellet sufficienter habere potuisset. Cetera omnia ad religionem pertinencia perfectissime habuit, scilicet proprie voluntatis abdicacionem, suimetipsius deiectionem, obediencie promptitudinem, oracionis et devocionis studium, lacrimarum ubertatem, sedule contemplacionis fruicionem. Semetipsam enim in tantum abnegaverat, oblitaque sui in Christo sic absor[p]ta erat, ut sicut in beato Bernardo legitur, sensibus exterioribus parum⁺ uteretur. ‖ Unde sepius putrida ova nesciens comedebat⁺ donec a proxime ‖ sedentibus et ab odorantibus est compertum. Similiter aliquando carnes nesciens comedebat, donec per risum aliorum ad se rediens quid fecerit recognoverit. Doctrinam in tanta habundancia effundebat, ut eius similis in nostro cenobio non surrexit, nec, ut timemus heu, surrectura erit. Ubique enim sorores circa eam velut predicatorem verbum Dei auditure congregabant. Omnium refugium et consolatrix erat, et singulari dono hanc graciam habebat, ut homines secreta cordis sui ipsa fiducialius⁺ aperirent, ‖ et quam plures a suis gravaminibus se per eam ereptos dixerunt. Sed non solum intra claustrum, sed eciam exterius et de longe venientes religiosi et seculares; nec ab homine umquam tantum consolacionis sicut ab ista se invenisse dicebant. Tantas oraciones dictavit ac docuit, quod si simul scriberentur psalterii excederent quantitatem.

+ (6v)

+ 123r

+ (7r)

[p. 193]

cleder die overal gestoert waren ende gelappet ende weder gemaect, ende si nochtan volcomelic gehadt mochte hebben wat si woude. Voert al dat der religien^1. toebehoert hadde si volcomelic, als versakinge hoers eigen willes, verworpenheit hoers selfs, bereitheit der gehoersamheit, vliticheit des gebedes ende der devocien ende gebrukinge^2. der stadiger scouwinge. Si had hoers selfs also versaect ende was hoer selfs also onachtsam^a. ende so verslonden in Christo, dat si, als men van sante Bernaert leest, hoer uutwendige synne luttel⁺ gebrukede; ‖ waerbi si dicwil stinckende eyer onwetende at, soe lange datter^3. van dengenen die daerbi saten [ende rokent]^b. gemerct is. Desgelijcs at si oec bewilen vleisch ende en wistes niet ter tijt toe, dat si overmids den lachen van anderen menschen toe hoer selven quam ende bekende wat si gedaen had. Si uutstortede die heilige leringhe so groter overvloedicheit, dat haers gelijc in onsen cloester niet op en stont, noch leyder duchten^4. op staen en sal. Want overal vergaderden die susteren omtrent haer, als bi enen predicaer, dat woert Gods te hoeren. Ende was haere alre toeverlaet ende troestersche, ende van sonderlinge gaven had si dese gracie, dat hoer die menschen die heimelike dingen haers herten alte⁺ betrouwliken openbaer‖den, ende voel menschen seiden hem van haren lasten overmids haer verloest te wesen^5., niet alleen binnen den cloester, mer oec geestelike ende werlike menschen^6., die van buten ende van veers quamen, seiden dat si nie van enigen mensche also voel troestes gevonden en hadden als van deser maget. Si dichtede^7. ende leerde also voel gebede, soude men se toesamen scriven, si souden meer

1. Kloosterleven.

2. Genieting, een voor de mnl. mystiek kenmerkende term.

a. ende was... onachtsam: ontbr. A.

+ 6v

3. Lees: dattet

b. Inlas vlg. H1. A: ende diet roken. Ontbr. ook in H2.

4. Lees: duchten wi

+ 7r

5. hem... te wesen: dat zij door haar van hun moeilijkheden bevrijd waren.

6. Leken.

7. Dicteerde.

[p. 194]

Doloribus et infirmitatibus tam continuo vexabatur, ut non immerito Martiribus societur. Insuper multis castigacionibus pro peccatoribus semetipsam castigabat. Denique vice quadam ante Quadragesimam, cum populum^5. lascivientem⁺ audivisset, ‖ zelo Dei et affectu pietatis^6. nimium inardescens, ut saltem Deo aliquam faceret emendacionem, testas scilicet vitrorum et alia instrumenta acuta in loco suo composuit et in his se proiciens tamdiu se volutabat, donec, cute confracta et vulnerata, totaliter sanguinem^7. flueret, quod pre dolore⁺ sedere nec iacere valebat... Hec eciam ‖ devota Christi discipula tam familiariter Deo fuit unita, omnemque voluntatem suam sic Deo obtulerat, quod, sicut ipsa retulit, quod postquam professionem fecit in nulla umquam re aliter volebat, quam Deus fieri disponebat. Mira suavitate verbis⁺ evangelicis pascebatur ‖ et tanta dulcedine afficiebatur, ut sepius cum in choro legeret quod in tanta iubilacionem verteretur, quod finire non poterat, quandoque pene exanimis reddebatur. Et tam ferventer illud legebat continue, ut audientes in devocionem excitaret. Similiter dum in choro cantaret ac si tota arderet totis viribus Deo intendebat. Unde quid faceret nesciens mirabiles quandoque gestus preten-

5. M2 voegt in: cantantem. Sol. voegt in: cantibus.

+ (7v)

6. Sol., Ka, Keu: compassionis affectu. U 246 sic.

7. Sol., Ka, Keu: et tota vulnerata sanguine. U 246 sic.

+ 123v

+ (8r)

[p. 195]

wesen dan een souter. Mit rouwen ende siecten wart si stadeliken gequellet,

⁺ als^a. van den hoeftsweer, van den^b. steen ende van groter heitten der lever,^1.

dat si wael billics den Marteleren toegevoecht is. Hierenboven castiede si haer selven mit voel castijnge voer den sonderen. Want op een tijt voer der Vasten, doe si dat volc⁺ hoerde ‖ rasen, wert si uuter minnen Gods ende uut begeerten des mededoegens^c. seer ontsteken, ende opdat si Gode enige beteringe doen soude, so leide si scaerde van glazen^2. ende ander scarpe dingen in haer beddestede, ende daer werp si haer selven in ende wentelde oer daer so lange, dat si in den vel also gequetset ende gewont was, dat si altemael bevloyt was van bloede, so dat si van sericheit ende smerte noch sitten noch liggen en mocht. Dese devote discipelster Christi was Gode also heimelic^3. verenicht ende hadde Hem hoeren wil also geoffert, dat si, als si selve seide, nadat si professie dede nie in enige dinge anders en woude dan als God ordinierde te geschien. Si wart mit wonderliker sueticheit gevoedet⁺ in den woerden der ‖ heiliger ewangelien ende mit soe groter sueticheit beweget, dat si dicwile als si dat ewangelie in den choer las in so groter iubilacien gekeert wart, dat si dat niet einden en mocht, ende was bi wijlen bi na als doot ende si lasset gestadelic also vuerichlic, dat si diegene diet hoerden in devocien mede verweckede. Des gelijcs als si in den choer sanc, recht of si al bernde, aendachte^4. si Gode uut alre krachten. Waervan niet wetende wat si dede, so dreef si bi wijlen vreemt gelaat, als nu mit uutgerecten han-

+ I cap. praev.

a. Als van den hoeftsweer... der lever: glosse van N', ontleend aan het capit. praev. Ontbr. in de andere hss.

b. A voegt in: brekenden.

1. Hoofdpijn, nierstenen en leverontsteking.

+ 7v

c. A voegt in: ende medelidens.

2. Glasscherven.

3. Intiem, innig.

+ 8r

4. Richtte haar aandacht op.

[p. 196]

debat, modo expansis manibus, modo in altum elevatis, quandoque velut in extasim versa eciam trahentibus et moventibus eam non sentiebat, aut vix ad se redibat. Spiritu autem prophetico clarens quandoque hominibus que⁺ eis ‖ futura erant certissime predicebat. Jam vero quid amplius dicemus? Numquid non angelicis spiritibus valebat equari? Quibus eciam in terris tam amantissimo federe copulata erat, ut eorum presencia raro careret, quia eciam singulorum ordinum officium in aliquo exercuisse videretur. Angelorum quoque quorum proprie officium est ministracio bene congruit ei, quia officiosa caritate et dulci societate miseris affectum ministravit compassionis, peccatoribus subsidium oracionis, negligentibus admonicionem correctionis^8., ignorantibus verbum instructionis.

[VI 1] De infirmis maxima erat illi cura, ita quod numquam in tantum posset occupari, quin eas singulas cotidie⁺ visitaret, et si quid vellent sollicite interrogaret, ‖ propriis eciam manibus ministerium exhibens, tam ad recreandum quam ad pausandum. Et in senectute et in infirmitate adhuc⁺ se ad infirmas portari faciebat, et aliquando non ‖ potens loqui, gestu et mutibus tam fidelissimum eis pretendit compassionis affectum ut plurimas ad fletum commoveret. Ad quelibet vilia opera et maxime ad communes labores sororibus se frequenter sociabat; quandoque prima immo sola labora-

+ (8v)

8. Ka, U 246: ministravit compassionem correctionis. Keu: ministravit compassionis et cor rectionis.

+ (9r)

+ 124r

[p. 197]

den^a., als nu mit opgerecten handen, als die opgetogen^1. is, en gevoelde si niet, dat si getogen of geruert wart, of nauwe quam si weder tot haer selven. Si was oec verclaert^2. mitten geest der prophecien, dat si bi wijlen den menschen dingen⁺ die hem ‖ toecomende waren waerachtelike voerseide. Wat sullen wi nu voert seggen? En sal si oec niet wael mogen gelijct werden den engelschen geesten? Dien si oec in der eerden mit also overminliken bande toegevoecht was, dat si haerre tegenwoerdicheit selden derfde, want die officie der engelen, welker eygentlic toe behoert te dienen, die betaemt haer wael, omdat si mit so dienstachtiger minnen ende suter geselschap bewijsde gonst des mededogens den onsaligen, den sonderen hulpe des gebedes, den versumelden^3. vermaninge der beteringe ende den onwetenden dat woert der leringe,

⁺ Voer^4. den sieken droech si alte grote sorge, soe dat si nummermeer also onledich en mocht wesen, si en vande^5.+ se elc bisonder alle dage ende vragede hem ‖ sorchvoldeliken of sie iet begeerden. Ende mit haeren eygenen handen bewijsde se hem haeren dienst tot haere vermakinge of tot rusten. Ende in haere outheit ende siecte dede si haer noch totten sieken susteren dragen, ende bi wilen als si niet spreken en mochte, so toenede si hem nochtan mitten gelate ende mit wisinge also trouwen begeerte des medelidens, dat si daer voel van hem tot tranen bewegede. Tot allen snoden roeken^b.;^6. ende sonderlinge totten gemenen arbeit voechde si haer stadelike biden susteren ende arbeide bi wilen ierst. Ia,

a. A: armen.

1. In extase.

2. Verheerlijkt met, uitschitterend door.

+ 8v

3. Nalatigen.

+ VI 1

4. De fragmenten uit VI 1 hebben eigenlijk betrekking op Mechtilds zuster, de abdis Gertrudis. Vgl. p. 108.

5. Zocht op.

+ 9r

b. H1, H2: werken. A onleesbaar.

6. Vieze werkjes. In de betekenis van ‘werk’, als vertaling van opus, komt roeke (zorg) niet voor in MNW VI 1504. Wellicht reeds in de ME ongewoon, daar H1 en H2 werken hebben.

[p. 198]

bat, quousque subditas induxit ut magis exemplo aut blandis verbis ad se iuvandum allexit...

⁺ [V 30] Valde enim graciosa fuit in loquendo de Deo;⁺ maxime de caritate tam ferventer loquebatur, ‖ ut audientes frequenter accenderet. Unde congrue de ipsa dici potest, quod verba eius cum verbis Helye ‘quasi facula ardebant’.

[VI 1] Unde ferventissime fuit in caritate et devotissima ad Deum et summa in pietate et sollicitudine ad proximum. Prima in humilitate et afflictione ad seipsam, tranquilissime mentis extitit, et tam liberum et exoccupatum cor a curis tempore oracionis habebat, ut multocies ex oracione ad fenestram vocata sive ad alia negocia, statim ut rediit eamdem puritatem devocionis quam in oracione habuerat, inveniret. In infirmitate sua tam mitis et tam benigna erat, et tam⁺ hilaris et paciens ‖ ad omnia, ut omnes ad se venientes et sibi ministrantes letas redderet et iocundas. Et omnes angeli non sufficiebant pro ipsius paciencia Dominum collaudare...

[V 30] Numquam inveniebatur ociosa, aut enim semper utiliter manibus operans aut orans aut docens aut legens. Hec pauca de laude eius conversacionis descripsimus, dignum iudicantes eam communicari omnibus sanctis, quibus eciam

+ 124v

+ (9v)

+ (10r)

[p. 199]

bi wilen alleen, ter tijt dat^1. si daer toe die ondersaten so toech^2., of dat si se^a. mit exempel of mit saechten woerden besmeecte om haer te helpen^b..

⁺ Si was alte graciose in te spreken van Gode en sonderlinge⁺ van godliker minnen sprac ‖ si also vuerichlic, dat si diegeen diet hoerden dicwijl ontfoncte, waerbi dat men billiker van hoer seggen mach, dat hoer woerden, mit Helias woerden, berneden als een fackel^3..

⁺ Ende daerom was si oec also seer bernende in godliker minnen^c. ende seer devoet tot Gode ende seer groet van goedertierenheiden ende in sorchvoldicheit tot haren evenmensche^d.. Si was van also vreedsamigen gemoede ende hadde haer herte in der tijt des gebedes also vrij ende also onbecommert van sorgen, dat si dicwijl als si uten gebede ten spreecvenster of da tot ander saken geroepen was, thant^4. als si weder quam die selve puerheit der devocien vant, die si in den gebede gehadt had. In haere siecte was si also sachtmoedich⁺ ende goedertieren ende also blide ende lijdsam ‖ tot allen dingen, dat si alle die tot haer quamen ende dienden blide ende vrolic makede. Ende alle die engelen en waren niet genoech voer haer lijdsamheit den Heer te loven.

⁺ Nummermeer en wart si ledich gevonden, want si was altoes nuttelic arbeidende mitten handen of biddende of lerende of lesende. Dese luttel dingen hebben wi van den love haers levens bescreven ende vermoeden, dat si mit recht versament is mit allen heiligen, die si oec in der eerden also

1. Ter tijt dat: totdat. Hiervoor geen vb. in MNW VIII 343, wel van ter tijt toe dat, zoals H1 heeft.

2. Aantrok.

a. Ia, bi wilen... si se: ontbr. A.

b. N' slaat een uitvoerige vergelijking met de engelenkoren over, die in de andere hss. wel aanwezig is.

+ V 30

+ 9v

3. Eccli. 48, 1.

+ VI 1

c. A: in caritaten.

d. N' slaat de vertaling van Prima in humilitate... ad seipsam over. In de andere hss. wel aanwezig.

4. Onmiddellijk.

+ 10r

+ V 30

[p. 200]

⁺ in terris tam familiarissime sociata ‖ erat, ut eorum presencia frequentissime specialiter in festis eorum frueretur.

⁺ [V 23] Alia vice cum pro hominibus hunc librum lecturis Dominum orasset et quidquid meriti ex hoc quod donum⁺ Dei in aliis diligerent consequenter^8a. interrogasset, ‖ respondit Dominus: ‘Qui hoc donum meum in aliis diligunt simile meritum et eamdem gloriam quam meruerunt illi, quibus hanc contuli graciam, et ipsi consequentur’.

+ 125r

+ 120r

+ (10v)

8a. Sol.: consequerentur, Ka, Keu, U 246: consequentur.

[Drierhande goede leringe]
Triplex instructio bona et utilis

⁺ [III 13] Item cum in oracionibus Deo pro operibus nostre redempcionis gracias ageret, et pervenisset ad illum articulum, ubi gracias egit quod pro nobis baptizari dignatus est, ‖⁺ dixit illi Dominus: ‘Ego volo te baptizare’. Statimque rivus magnus de Corde Dei cum impetu erumpens, animam eius habunde profudit. Et Dominus adiecit: ‘Ecce et ego volo esse commater tua, et sicut commatres instruunt filias suas⁺ spirituales, ita et ego te tria docebo. ‖ Primum est ut omnia que pateris adversa tam mentis quam corporis, non tibi sed michi, ac si ego in te omnia sustineam, paciaris. Secundum est ut omnia beneficia hominum sive ministeria cum hilaritate et gratitudine suscipias, ac si non tibi sed michi ab eis

+ 87r

+ 87v

+ (11r)

[p. 201]

heimelic toegevoecht was, dat si haerre tegenwoerdicheit seer dicwijl ende sonderlinge in haren hoechtiden gebrukede.

⁺ Hier beghinnen sommige revelacien

Op een tijt doe dese devote maget Mechtelt bat voer dengenen die dit boec lesen souden, ende si vragede wat loen si⁺ daer van hebben solden, die die ‖ gaven Gods in anderluden minnen, doe antwoerde haer onse Heer: ‘Alle die mijn gaven in anderen menschen minnen, die sullen vercrigen gelike verdiente^a. ende die selve glorie welc diegeen verdient hebben, dien ic dese gracie gegeven heb’.

+ V 23

+ 10v

a. A: loon ende verdiente.

⁺ Drierhande goede leringe^b.

Op een tijt doe si in haren gebede Gode dancte voer die werken onser verlossinge ende si tot dien artikel^1. quam, daer si Hem dancte omdat Hi hem geweerdicht had voer ons gedoept te werden, doe sprac onse Heer tot hoer: ‘Ik wil di doepen’. Ende rechtevoert^2. uutspranc mit druust^3. van den herten Gods een grote rivier ende overstortede overvloedelic haer siel. Ende onse Heer sprac: ‘Sich^4., ic wil dijn peet^c. wesen. Want also als die peten haer geestelike dochteren⁺ leren, also sal ic di drie dingen ‖ leren. Dat ierste is, dattu alle iegentheit^5., die du lideste also wael der sielen als des lichaems, niet di mer mi toscriveste^d.. Dat ander is, dattu alle waeldaden ende diensten der menschen mit bliscap ende^e. mit dancberheit ontfaeste, recht of sie niet di, mer mi van

+ III 13

b. A: Van drierhande Gods leringhen.

1. Geloofspunt.

2. Onmiddellijk.

3. Geweld.

4. Zie.

c. hs.: beet. Idem H1, waar verbeterd in: peet. A: peter.

+ 11r

5. Tegenspoed.

d. N' slaat vertaling van ac si ego in te omnia sustineam over. In andere hss.wel aanwezig.

e. der menschen mit bliscap ende: ontbr. A.

[p. 202]

impendantur. Tercium est ut totaliter michi vivas, ita ut omnia opera tua non tibi sed michi asscribas, ac si nichil aliud sis quam vestimentum quo ego opertus sum, omnia opera tua in te peragam et disponam’.

⁺ [Vanden seven getiden]
De septem horis canonicis

[III 29] Ancilla Christi de septem horis cogitans audivit a Domino: ‘Cum primo nocte surrexeris, ob reverenciam⁺ illius amoris, quo me vinctum tradidi ‖ in manus impiorum, et quo factus obediens usque ad mortem, disponas in corde tuo expedire^9. te velle ad omnia que tibi iniunguntur, eciamsi die illa omnem obedienciam^10. perficere posses, quam aliquis sanctorum adimplevit. Circa Primam, ob reverenciam humilitatis qua coram indignissimo iudice, velut agnus mansuetissimus, iudicandus steti, subicias te omni creature propter me, et ad quelibet vilia et humilia sis parata. Ad Terciam, ob amorem quo ego contemptus, consputus et omni obprobrio saturatus fui, temetipsam contempnas et vilipendas.⁺ Ad Sextam, crucifigas tibi ‖ mundum teque mundo; cogitans qualiter ego amator tuus pro amore tuo cruci sum affixus, et ideo omnia mundi delectabilia et suavia tibi velut crux⁺ sint amara. Ad Nonam, moriaris ‖ mundo et omni creature, videlicet ut amorosa mors mea tantum in corde tuo dulcescat, ut omnis creatura tibi desipiat et vilescat. Circa Vesperas,

+ 95r

+ (11v)

9. Sol., Ka, Keu, U 246: obedire.

10. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: opere.

+ (12r)

+ 95v

[p. 203]

hem gedaen werden. Dat derde is, dattu gelike mi leveste, also dattu alle dine werken niet di, mer mi toscriveste, recht of du niet anders en waerste dan een cleet, daer ic mede gecleet bin ende al dijn werken in die ordineeris ende volbren[g].

⁺ Vanden seven getiden^1.

Doe dese deerne Cristi dachte om die seven getiden, doe hoerde si van den Heer: ‘Des nachtes als du ierst^2. opstaeste tot weerdicheit dier minnen, daer ic mi in gebonden gaf⁺ in den ‖ handen der boeser menschen ende gehoersam bin geworden totter doot toe, so sulstu opsetten^3. in dijnre herten gehoersam te^a. wesen tot allen dien, dat men di opleit, oec al moechstu in dien dage alle die gehoersamheit volbrengen die enich van al den heiligen volbracht hevet. Te Priemtijt om eerweerdicheit der oetmodicheit, daer ic mede voer den snoden richter stont als een sachtmodich lam om geordelt te werden, so salstu di onderwerpen allen creaturen om minen wil ende tot allen snoden ende oetmoedigen dingen bereet wesen. Te Tercietide om di minne, doer welker ic versmaet, bespegen ende mit alre scanden versadet was, so salstu di selve versmaden ende snoede achten. Te Sextetijt⁺ so cruce di die ‖ werlt ende di der werlt ende denct ho dat ic, di dijn minner bin, om dijnre minnen wille^b. aen den cruce genagelt bin. Ende daerom so laet di alle genoechlike ende suete dingen der werlt bitter wesen^c. als een cruce^d.. Ter Noentijt soe sterft der werelt ende alre creaturen, so dat mijn minlike doot also seer suet in dijnre herten werde, dat die alle creatuer onsmakelic ende snode werde. Omtrent

+ III 29

1. De zeven kanonieke Uren van het koorgebed.

2. Zodra. Vgl. p. 215, noot 7.

+ 11v

3. Voornemen.

a. A voegt in: willen.

+ 12r

b. ontbr. A.

c. A voegt in: sullen.

d. A: cruud.

[p. 204]

hora videlicet qua de cruce sum depositus, recolas in gaudio qualiter post mortem et omnes labores tuos felici requie in sinu meo pausabis. Ad Completorium quoque, memor sis unionis illius beatissime, qua unus spiritus mecum effecta⁺ es, meipso in summa experiencia perfrueris. Que unio ‖ hic incipit per voluntatis mee et tue concordiam in omnibus tam adversis quam prosperis, et in futuro complebitur per gloriam sine fine mansuram’.

[III 31] ...Tunc illa: ‘Et quid est minimum bonum in quo se homo utiliter et frequencius se valeat exercere?’ Cui Dominus: ‘Ut homo devote et intente legat Horas suas; non quod hoc minimum bonum sit, sed quod minus esse non potest, quam ut homo debita sua persolvat. Cum ergo Horas inchoat, dicat in ore sive eciam corde^11.: “Domine, in unione qua ipse in terris laudes Deo Patri persolvisti, hanc⁺ tibi Horam persolvo”, ‖ et sic Deo quantum potest intendat. Quod dum homo ex frequenti studio in usum portaverit, tantum nobilitatur et magnificatur coram Deo^12., ut quasi unum cum meo exercicio reputetur’.

+ (12v)

11. Sol., Ka, Keu, U 246: in corde suo sive eciam in ore.

+ (13r)

12. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: Patre.

[Hoe dat die deern gracie verwerf]
⁺ Quomodo homo neglegencias suas suppleat

[III 32] Dum oraret pro quodam, qui sibi conquestus fuerat, quod Horas indevote et alia cogitando frequencius diceret, tale a Deo responsum accepit: ‘Semper post Horarum

+ 96r

[p. 205]

Vespertijt^a., als in die ure dat ic van den cruce gedaen wart, so gedenct in blijscapen hoe dattu na der doet ende na alle dinen arbeit in minen schote rusten salste in saliger vreden. Te Compleettijt so wes gedachtich dier saliger vereninge daer du één geest in salste werden in mi ende mi in den oversten ondervijnden^1. gebruken sulste. Welke vereninge⁺ hier ‖ beginnen sal overmids eendrachtigheit mijns willen ende dijns in allen dingen, also wael in wederspoet als in voerspoet ende hierna vervullet sal werden overmids der glorien die ewelic dueren sal.

⁺ In eenre tijt vragede dese devote maget onsen Heer wat dat minneste goet waer, daer hem die mensche nutteliken ende stadeliken in oefenen mocht. Onse Heer seide: ‘Dat een mensche devoteliken ende aendachtelike sijn getide lese. Niet dattet minste goet is, meer^2. dattet niet min wesen en mach, dan dat een mensch sijn scholt betale. Hierom als hi sijn getide begint, so sal hi seggen mitten monde of mitter herten: “Heer, inder vereninge in welker du in der eerden betaelt hebste lof Gode den Vader, so betale ic di dit getide”^3.+ ‖ ende aldus so sal hi Gods aendencken also voel als hi mach. Als die mensche dit uut gestadiger vliticheit in gewoenten gebracht hevet, so wertet soseer geedelt ende groet gemaect voer Gode den Vader, dattet gerekent wert als één mit mijnre oefeninge’.

a. hs.: Venspertijt.

1. Grootst mogelijke ervaring.

+ 12v

+ III 31

2. Maar.

3. Het gewone openingsgebed voor elk van de Uren. Ontstaan in de 11e eeuw, werd het aanvankelijk door de priester gebeden als voorbereiding op de H. Mis. Vgl. Liturgisch Woordenboek, Roermond-Maaseik, 1958-1962, s.v. Aperi.

+ 13r

⁺ Hoe dat die deern gracie verwerf^b.

Doe dese maget bat voer enen die hoer geclaget had, dat hi sijn getide ondevoteliken ende ander dingen denckende gestadelic te lesen plach, so ontfinc si aldusdanige antwoerde

+ III 32

b. Opschrift ontbr. A, H1.

[p. 206]

⁺ persolucionem^13. hoc adiun ‖ gat: “Deus, propicius esto michi peccatori”, sive hoc: “O Agne mitissime, miserere mei”, quatenus per hoc eius neglegencia suppleat’. Tunc⁺ illa dixit: ‘Et quid si hoc facere ‖ neglexerit, ut scilicet hoc ad omnes Horas non dicat?’ Cui Dominus: ‘Si post Horas legere^14. neglexerit, dicat saltem in die sepcies, hora qua voluerit, pro sua negligencia. Si enim hoc verbum ‘Deus, propicius esto michi peccatori’ in publicano tantum prevaluit, ut de omnibus peccatis suis iustificari meruerit, cur non in alio de neglegencia sua veniam impetrabit? Nam misericordia mea modo tante clemencie est quante tunc’^15..

+ 96v

13. Ka, Keu, U 246: post Horas. Sol.: post finem Horarum.

+ (13v)

14. ontbr. Ka, Keu, U 246.

15. Ka, Keu, U 246: sicut alias quante tunc fuit. Sol. ontbr. sicut alias.

[Wat een mensche doen sal als hi ten heilegen Sacrament gaen wil]
⁺ Qualiter homo ad communionem accedat

[III 24] Ancille Christi moris erat, ut dum communicare⁺ vellet, Christi Passionem diligenter recogitaret; et ‖ quando hoc negligebat, graviter se deliquisse timebat, eo quod Dominus dixit: ‘Hoc facite in meam commemoracionem’. Unde cum Dominum orasset ut huius verbi sibi sensum exponeret, sic intelligendum per Spiritum Sanctum est edocta: “Hoc facite in meam commemoracionem”. Tria sunt nobis memoranda tempore sanctissime Communionis cor-

+ 93r

+ (14r)

[p. 207]

van Gode: ‘Altoes sal die mensche, nadat hi sijn getide betaelt hevet, dit daeraen lesen: “God weset mi, sonder, genadich”^1., of dit: “O alre sachtmoedichste Lam, ontferme di mijns”, opdat sijn versumelheit overmids dat woert vervullet⁺ mach werden.’ Doe seide si: ‘Ende wat ‖ sal hi doen, ist dat^2. hi dat versumet, dat hijs aen elken getide niet en segge?’ Onse Heer seide: ‘Ist dat^2. hijt verghet te lesen na die getide, so sal hijt seven werve in den dage seggen, in wat ure dat hij wil, voer sijn versumelheit. Want wast dat^2. dat woert “God weset mi, sonder, genadich” in den publicaen^3. dat soe grote cracht had, dat hi verdiende gerechtveerdich[t] te werden van allen sinen sonden, waerom en soudet dan in enen anderen niet genade verwerven van sijnre versumelheit? Want mijn ontfermherticheit is nu van so groter goedertierenheit als si doe was.

1. Luk. 18, 14.

+ 13v

2. Ist dat, wast dat: indien.

2. Ist dat, wast dat: indien.

2. Ist dat, wast dat: indien.

3. Tollenaar.

⁺ Wat een mensche doen sal als hi ten heilegen Sacrament gaen wil

Dese deerne Christi was gewoenlic, als si ten heiligen Sacrament gaen woude, die Passie Christi neerstelic te gedencken.⁺ Ende ‖ als si dat versumede, so had si anxt dat si swaerlic misdaen hadde, omdat onse Heer gesproken had: ‘Dit doet in mijnre gehuechnisse’^a.;^4.. Waerom doe si onsen Heer gebeden had, dat hi hoer den syn van desen woerde beduden woude. Doe wart si overmids den Heiligen Geest geleert, dattet aldus te verstaen is: ‘Dit doet in mijnre gehuechnisse’^a.. Drie dingen sijn ons over te dencken inder tijt der overheiliger moeninge of munninge^b.;^5. des lichams

+ III 24

+ 14r

a. A: ghedenckenissen.

4. Luk. 22, 19.

a. A: ghedenckenissen.

b. A: ontfanghenissen. H2: neminghe.

5. Communie. Het ww. monigen en verwante vormen wsch. ontstaan uit lat. munire (munire infirmos: de zieken de sacramenten toedienen). Het subst. heeft de invloed ondergaan van mlat. communire en communicare. Vgl. MNW IV 1889, 1891 en 1895, waar de beide hier gegeven vormen echter niet voorkomen.

[p. 208]

poris et sanguinis Christi. Primum est eternus ille amor, quo nos Deus, cum non essemus, amavit, previdens omnem defectum nostrum et perfidiam; et tamen nos creare dignatus⁺ est ad imaginem et similitudinem suam; ‖ pro quo merito⁺ gracias referamus. Secundum est ‖ amor ille inestimabilis, quo Filius Dei, cum esset plenus deliciis in Patris gloria, inclinavit se illa infinita maiestas ad omnem nostram miseriam, quam patimur in vinculis Adae; famem, situm, frigus, estum, lassitudinem, tristiciam, obprobria, penam et mortem turpissimam. Que omnia sustinuit ineffabili paciencia, ut nos liberaret ab omni miseria. Tercium est amor ille inscrutabilis, quo nos singulis respicit momentis, et fovet cura piissime paternitatis, ita quod ille, qui est Creator noster en Dominus redemptor, et frater dulcissimus^16. semper astans⁺ Patri pro nobis, cuncta nostra disponit ‖ et promovet negocia, tamquam advocatus et minister fidelissimus. Hec tria singulis merito horis sunt habenda in memoria et specialius cum intersumus celesti convivio, quod nobis donavit amator noster amantissimus^17., pro inestimabilis amoris testamento merito semper recolendo.

+ 93v

+ (14v)

16. U 246: amantissimus.

+ (15r)

17. Ka: fidelissimus.

[mit wat aendacht men dat heilege Sacrament ontfaen sal]
⁺ Quali desiderio ad sanctam communionem accedat

[III 23a] Item cum signum poneret communicatura, dixit ad Dominum: ‘Scribe, dulcissime Domine, nomen

+ 92v

[p. 209]

Christi ende des bloets Christi^1.. Dat ierste is die ewege minne daer ons God, doe wi niet en waren, mede minnede, voersiende alle onse gebreke ende ontrouwe ongelove. Ende nochtan hevet hi hem geweerdicht ons te sceppen na sinen beelde ende gelikenisse, daer wi hem billics af dancken sullen.⁺ Dat ander is ‖ die onbegripelike minne, daer hem die Sone⁺ Gods, doe hi vol weelden was in die glorie des Vaders, ende hi, die die oneyndelike mogentheit is, hem nederbugede tot al onser onsalicheden die wi liden in Adams banden, als in honger, dorst, koude, heitten, vermoetheit^2., droefheit, laster, pine ende den alren leelicsten doot, welke hi al geleden hevet mit ontsprekeliker lijdsamheit, opdat hi ons verloessen soude van alre onsalicheit. Dat derde is die [on]ondervindelike^3. minne daer hi ons tot elken ogenblic mede aensiet ende voedet mit sorge der overgoedertierenre vaderlicheit, also dat diegeen, die onse Scepper ende Heer ende Verlosser ende alre suetste Broeder is, altoes bi den Vader staet voer⁺ ons ende schicket alle onse ‖ saken ende vordert se als onse⁺ voerspraec ende alte getrouweste dienre. Dese drie dingen sal men billics tot allen uren in der memorien hebben ende sonderlinge als wi sijn in der hemelscher werscappe^4., welc ons alre minlicste minnaer gegeven heeft, die men billics altoes gedencken sal voer^5. een testament sijnre onbegripeliker minnen.

1. Ten tijde van Mechtild kende men nog het communiceren onder twee gedaanten ofschoon het in de orde van Citeaux in 1261 werd afgeschaft. Vgl. p. 63 en noot 48.

+ 4v

+ 1

2. Dezelfde i-loze vorm bij Kiliaan: vermoedtheyd, lassitudo, defatigatio.

3. Lees met H1 en H2: onondervindelike: ondoorgrondelijk.

+ 5r

+ 1

4. Gastmaal.

5. Als.

⁺ Mit wat aendacht men dat heilege Sacrament ontfaen sal^a.

Doe dese op een tijt een teiken sette, dat si ten heiligen Sacrament gaen soude, so sprac si tot onsen Heer: ‘O alre

+ III 23a

a. Opschrift ontbr. A.

[p. 210]

⁺ meum in Cor tuum, nomenque tuum mellifluum ‖ cordi meo per iugem memoriam inscribe’. Ad quam Dominus⁺ dixit: ‘Dum vis communicare, tali intencione ‖ me suscipias ac si omne desiderium et omnem amorem, quo umquam humanum cor flagraret, haberes. Sicque in altissimo amore, quo possibile est humanum cor affici, ad me accedas. Egoque amorem illum in te suscipiam, non prout est in te, sed velut si talis ac tantus esset, quantus esse eum volebas’.

⁺ [I 19c] ...Cum respondit: ‘Dum vis communicare diligenter anime tue domum perspicias, si parietes eius lesi sint aut infecti. In orientali parte considera quam studiosa vel quam negligens in omnibus que ad Dominum^18. pertinent fueris: scilicet in laude Dei et graciarum actione, in oracione,⁺ in eius observacione mandatorum. In parte australi ‖ perpende quam devota fueris Matri mee et omnibus sanctis; quantum profeceris eorum exemplis et doctrina. In occidentali parte intuere diligenter quantum profeceris sive⁺ defeceris in virtutibus: quam obediens ‖ et humilis, quam paciens ad iniurias, scilicet^19. regulam tuam et statuta bene tenueris, si vicia in te exterminaveris et deviceris. In parte aquilonari attende quam fidelis fueris toti Ecclesie, qualiter erga proximum egeris; si ipsum integra^20. caritate dilexeris, si omnia adversa eius tua feceris^21., si pro peccatoribus et⁺ animabus fidelium et omnibus ‖ indigentibus devote oraveris, si quam maculam aut lesionem in omnibus his inveneris

+ 93r

+ (15v)

+ 28v

18. Ka: domum.

+ (16r)

+ 29r

19. Sol., Ka, Keu, U 246: si.

20. Sol., Ka, Keu, U 246: intima.

21. Sol., Ka, Keu, U 246: reputaveris.

+ (16v)

[p. 211]

minlicste Heer, scrijft dinen naem in mijn hert ende dinen honichvloeyenden name inscrijft mijnre herten bi gestadiger gehuechnisse’. Ende onse Heer sprac tot hoer: ‘Alstu ten heiligen Sacrament gaen wilste, so sulstu mit sulker aendacht⁺ ‖ ontfaen recht oftu alle die begeerte ende minne hadste daer ye^1. menschelic herte mede ontsteken was. Ende also salstu tot mi gaen in der hoechster minnen daert mogelic is een menschelic herte mede beweget te werden. Ende ic sal die minne in di ontfangen niet also si is in di, mer alsof si sodanich ende so groet waer alstu woudeste dat si waer.’

⁺ Item op een tijt seide onse Heer tot deser maget^a.: ‘Alstu ten heiligen sacrament gaen wilste, so salstu eernstelic doersien dat huus dijnre sielen, of die wanden daervan iet geque[t]st of besmet sijn. In die oestzide so merct hoe onvlitich ende hoe versumel du geweest hebste in allen dingen die tot Gode horen, als in den love Gods ende in dancberheit der gaven ende in den gebede ende in bewaringe sijnre geboden.⁺ In die zuyt ‖ side so overdenckt hoe devoet du geweest hebste mijnre moeder ende allen heiligen, hoe voel du toegenomen hebste van horen exemplen ende leringen. In die westside so aensiet neerstelic hoe voel du toegenomen ende afgenomen hebste in doechden, hoe gehoersamich ende oetmoedich du geweest hebste, hoe lijdsam tot onrecht te liden, oftu dijn regele ende statuten wael geholden hebste, of du die ondoechden in di verdreven ende verwonnen hebste. In die noertzide so aendenckt hoe getrouwe du geweest hebste alder Kerken, hoe dattu di gehadt hebste tot dinen evenkersten, oftu hem geminnet hebste mit inreliker godliker minnen, of du alle sijn wederheiden alse die dine geholden hebste, of du voer den sonderen ende den sielen der geloviger⁺ ende allen den ‖ behoeftigen gebeden hebste. Ende ist dat du enige smette of quetsinge in allen desen vindeste, dat

+ 15v

1. Ooit.

+ I 19c

a. A voegt in: onder ander woorde.

+ 16r

+ 16v

[p. 212]

per humilem penitenciam et satisfactionem studeas reparare’.

⁺ Qualiter homo anime sue faciem contempletur

[III 21] Communicatura quadem vice intellexit, quod cum homo memoriam suam terrenis et cogitacionibus inutilibus occupat faciem animae, id est imaginem sancte Trinitatis, in se maculet. Saltem^22. cum rationem suam, sive intellectum ad terrenam sapienciam et curiositatem vertit, anime sue faciem inficit. Cum eciam a voluntate Dei discordat et aliquid preter Deum amat et delectatur in transitoriis⁺ ‖ imaginem Dei in se viciat. Quia ergo anima, quamdiu in corpore est, frequencius a terrenis maculas contrahit, oportet ut in speculo, idest in Dei facie, ubi similitudinem suam depravatam lucidissime aspicit, vultum suum sepius speculetur, cum voluerit Dominicum percipere Sacramentum. Sicut candor et rubor sponse faciem multum exornant, sic studeat anima frequencius se confessione abluere, et iugi recordacione Passionis Christi, quasi colore roseo, vultum suum decorare.

+ 92r

22. Sol., Ka, Keu, U 246: similiter. Ch.: super.

+ (17r)

[Van den megheden ende van hoere weerdicheit]
⁺ De aureola virginum

[I 31b] Licet enim omnis sanctorum decor et gloria ex⁺ sanguine ‖ Christi et innocencia, ceterisque virtutibus esset^23. perfectus, ac inter quamlibet animam et Deum dulcissima

+ 52v

+ (17v)

23. Sol., Ka, Keu, U 246: constet.

[p. 213]

pijnt^1. weder te boeten^a. overmids oetmoedige penetencie ende voldoeninge.’

⁺ Item op een tijt doe si ten heiligen Sacrament gaen soude, doe verstont si van onsen Heer, dat so wanneer die mensche sijn memorie becommert met eertschen ende onnutte gedachten, dat hi dan dat aensicht der sielen, dat is dat beelde der heiliger Drievoldicheit, in hem bevlect. Desgelijcs als hi sijn reden of verstant keert tot eertscher wijsheit ende curiosicheit, dat hi dan besmet dat aensicht sijnre sielen. Oec soe wanneer hi twidrachtich is van den wille Gods ende iet anders behalven God minnet ende genoechte hevet in⁺ verganclicken dingen, ‖ so maect hi dat beelde Gods in hem onreyn. Hierom - want^2. die siel, alsoe lange als si in den licham is, dicwijl vercrijcht vlecken van eertschen dingen - so ist hoer noet, dat si in den spiegel, dat is int aensicht Gods, daer si haer gelikenisse seer claerliken bevlect sien mach^3., haer aensicht dicwijl spiegele wanneer si ontfangen wil dat heilige Sacrament. Ende gelijc als blancheit ende roetheit seer vercieren dat aensicht eens bruuts, also sal die siel pinen haer gestadeliken te dwaen^4. mitter biecht ende mit stadelike aendacht der Passien Christi mit roeseliker verwen haer aensicht te vercieren.

1. Doet uw best om dat...

a. A: beteren.

+ III 21

+ 17r

2. Omdat. MNW IX 1709.

3. Kan.

4. Reinigen.

⁺ Van den megheden ende van hoere weerdicheit^b.

In den XXXI^c. capittel des selven boecs staet gescreven: Al ist dat die schoenheit ende die glorie alre heiligen volmaect⁺ is uten blode Christi ‖ ende sijnre onnoselheit ende sijnre ander doechden ende tusschen een iegelike siel ende Gode

+ I 31b

b. A i.p.v. ende van hoere weerdicheit: uut Mechtelden revelacien. H2 voegt erbij: ende glorien.

c. H2: dertichsten. Londen telt dit hfdst. als 30, Charleville als 31.

+ 17v

[p. 214]

familiaritas et dilectacio^24. sit; speciali prerogativa virgines, velut in sponso proprio, deliciosiori familiaritate et dilectacione^25. et gustu persuavi Deo fruuntur.

⁺ [II 36] Ostenditque ei omnium ordines sanctorum et inestimabilem^26. gloriam et dignitatem eorum, dicens: ‘Ecce quanta bonitas Cordis mei in prophetis, apostolis et singulis sanctis operata est, quam dignissime supra omne meritum eos remuneravit’. Vidit eciam virgines in quarum decore et deliciis pre ceteris sibi complacens, dixit ad Dominum:⁺ ‘Eya, my Domine, ‖ cum tantum honoris gratuito amore virginibus contuleris, dic queso, quid sit maximum gaudium tuum in eis?’ Respondit: ‘Deus Pater meus tantum diligit quamlibet virginem et eius adventum maiori expectat gaudio quam umquam rex aliquis ad sui unici sponsam, ex qua⁺ habiturum se magnum sperat heredem. Statim ‖ eciam ut in celo vox illa sonuit, quod virgo adveniat, tota celi dignitas in gaudium commovetur, et cum virgo primo ingreditur, eius vestigia per totum celum clangorem reddunt dulcissimum, unde omnes sancti permoti leticia, in eius laudes cum iubilo proclamantes dicunt^27.: “Quam pulchri sunt gressus

24. Ka, Keu, Ch.: dilectio.

25. Ka: dilectione.

+ 78v

26. Ka voegt in: graciam et.

+ (18r)

+ 79r

27. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. proclamantes dicunt: proclamant.

[p. 215]

si een oversuete, heimelike vriendelicheit ende liefte, nochtan mit sonderlinger vordel so gebruken die meechden Gode als hoeren eygen brudegom mit verweender^1., heimeliker vriendelicheit ende liefte ende seer suten smake.

⁺ In eenre tijt toende onse lieve Heer deser maget alle die ordene der heiligen ende hoer onbegripelike glorie ende weerdicheit ende seide: ‘Sich^2. hoe grote dingen hevet die groetheit mijns herten ghewracht in den propheten, in den apostelen ende in al den heiligen, hoe overweerdeliken si die geloent hevet boven al haer verdienten.’ Oec sach si die meechden, in welker schoenheit ende weelden si behagen had voer die ander heiligen ende si seide tot onsen Heer:⁺ ‘Eya, mijn Heer, ‖ want^3. ghi also grote eer van gonstiger^a. minnen gegeven hebste den meechden, ic bidde^b., segge^c. wat dijn meeste vroude^4. in hem is’. Hi antwoerde: ‘God mijn Vader die minnet also seer een ygelike maget ende verwacht hoer toecoemste^5. mit meerre blijscap dan ye enich coninc die bruut sijns enigen soens, uut welker hi hem hopet te hebben een grote eerfgenaem. Te hant^6. als in den hemel die stemme inludet, datter een maget coemt, so wort alle die weerdicheit des hemels beruert in vrouden. Ende wanneer die maget ierst^7. ingaet, so geven hoer voetstappen over al den hemel een oversuet geluut of clinckinge, waervan alle die heiligen beruert werden mit blijscap^d.. Ende in horen love roepen si mit volherteliker blijscap ende seggen: ‘Hoe⁺ schoen sijn ‖ dijn gangen in dinen geschoeiten, dochter des

1. Heerlijk.

+ II 36

2. Zie.

+ 18r

3. Omdat.

a. ontbr. A.

b. ic bidde: ontbr. A.

c. H2, A voegen in: my.

4. Vreugde.

5. Komst.

6. Onmiddellijk.

7. Wanneer ierst: letterlijke vert. van ‘cum primo’: zodra. Vgl. p. 203, noot 2.

d. mit blijscap: ontbr. H2.

+ 18v

[p. 216]

⁺ tui etc.”. ‖ Ego quoque assurgo et ei obviam procedo, his eam advocans^28. verbis: “Veni amica mea, veni sponsa mea, veni: coronaberis”’.

⁺ [II 37] Tunc dixit Dominus: ‘Nullam creaturam neque in celo, neque in terra sic diligo, sicut puritatem virginalem’. Ad quod illa: ‘Eya Domine, que sunt tam pure virgines quas pre cunctis diligis?’ Respondit: ‘Ille que nec desiderio, nec voluntate amittendi virginitatem numquam se maculaverunt’. Et illa: ‘Quid facient que hoc neglexerunt?’ Respondit: ‘Penitencia et confessione se abluant et in magna ‖⁺ delectacione cum puris virginibus societatem habebunt.

[II 38 slot] Nulla enim virtus est meritoria nisi exercicio^29. corporis^30. nobilitetur.’

+ (18v)

28. Ka: advoco.

+ 79r

+ (19r)

29. Ka, Keu, U 246, Ch., M2: exercitatione.

30. ontbr. Keu.

[Van drierhande vordel der meechden ende hodanich dat si wesen sullen]
⁺ De sancta agnete, quod sancti omnia bona, scilicet sibi devotis dare possunt in propria

⁺ [I 11] ...dixit ad eam Dominus: ‘Virgines pre omnibus sanctis in tribus honoravi. Primum est quod pre omni eas diligo creatura; denique cum prima virgo castitatem suam michi voveret, in tantum in amorem eius exarsi, quod ulterius cohibere non potui, sed de celo ruens ei me totum infudi. Secundum est, quod eas super omnes ditavi, quia omnia

+ 15r

+ 16r

[p. 217]

princen’^1.. Ende ic sta tegens haer op ende gae haer tegemoet ende roep se tot mi mit desen woerden: ‘Coemt mijn vriendinne, komet mijn bruut, coemt, du salste gecroent werden’^2..

⁺ In eenre tijt seide onse Heer onder ander woerde tot deser ynniger^3. maget: ‘Gheen creatuer, noch in den hemel, noch in der eerden, en minne ic als die meechdelike puerheit’. Doe seide^a. si: ‘Ey Heer, welc sijn also puer meechden, die du voer allen creaturen minneste?’ Hi antwoerde^b.: ‘Diegeen die noch mit begeerten, noch mit wille te verliesen hoer maechdom, hem besmet en hebben’. Ende si seide: ‘Wat sullen si doen, die dat versumet hebben?’ Hi antwoerde^c.: ‘Mit penitencien ende biechten sullen si hem dwaen ende⁺ mit groter ‖ genuechten sullen si geselscap hebben mitten genen die puer meechden sijn.

⁺ Want geen doechde en is verdienlijc, ten si dat si overmids oefeninge des lichams geedelt wort’.

1. Hoogl. 7, 1.

2. Hoogl. 4, 8.

+ II 37

3. Vroom, devoot, aan God gewijd. Een typisch mystieke term. MNW III 904.

a. A: dede.

b. Hi antwoerde: ontbr. A.

c. Hi antwoerde: ontbr. H2.

+ 19r

+ II 38 (slot)

⁺ Van drierhande vordel der meechden ende hodanich dat si wesen sullen^d.

Item op een ander tijt seide onse Heer tot hoer: ‘Die meechden heb ic in drien dingen geeert voer allen heiligen. Dat ierste is, dat ic se minne voer allen creaturen. Want doe die ierste maget mi laefde^4. haer reinicheit, doe wart ic also seer^e. bernende in hoere minnen, dat ic mi voert meer^5. niet bedwingen en konste, mer van den hemel vallende instorte ic mi haer alte mael. Dat ander is, dat ic se rijc gemaect

+ I 11

d. Opschrift ontbr. A.

4. Gelofte deed van.

e. Ontbr. H2.

5. Langer.

[p. 218]

⁺ bona mea et quecumque pertuli ‖ speciali proprietate eis donavi. Tercium est, quod eas super omnes glorificavi, quia cum accedunt ad me, eis assurgo et singulare eis susurrium tribuo, et speciali libertate^31. quociescumque voluerint meo perfruuntur amplexu’. Tunc illa dixit: ‘Eya dulcissime Deus, et quales debent esse hec virgines felicissime quas ad tantam elegisti prerogativam?’ Respondit Dominus: ‘Nobiles, speciose et divites. Vera enim virgo quam michi in talem sponsam elegi, debet esse nobilis humilitate: nichil se reputans, sed omni creature se inferiorem estimans, contempni⁺ et abici ex corde appetens ‖ et sic quanto humilior, tanto celesti gloria^32. nobilior erit; egoque humilitatem meam sue adiciam, ut summam nobilitatem consequatur. Speciosa ‖⁺ eciam debet esse, idest paciens; quia quanto paciencior, tanto eligancior ex mea Passione simul et sua tollerancia apparebit. Insuper divinam claritatem quam a Patre habui ante mundi constitucionem, illi perfecto decore superaddam. Dives eciam virtutibus esse debet; congregans sibi divicias omnium virtutum, quibus incomparabiles virtutum mearum divicias apponam, unde affluat et superhabundet deliciis sempiternis’.

+ (19v)

31. Ka, Keu, U 246: liberalitate.

+ (20r)

32. Ka, Keu, U 246: gracia.

+ 16v

⁺ De passione Domini nostri Jesu Christi

⁺ [I 18c] Item in sancta nocte Parasceves ‖ in oracione sua dixit ad Dominum: ‘Mi dulcissime Domine, in quo tibi re-

+ 24v

+ (20v)

[p. 219]

heb boven allen creaturen. Want alle mijn goet ende so wat⁺ dat ic geleden heb, dat heb ic ‖ hem gegeven^a. mit sonderlinger eygenscap. Dat derde is, dat ic se glorificeert heb boven allen creaturen. Want als si tot mi comen, so sta ic tegen hem op^1. ende geve hem een sonderlinge runinge^2.. Ende also dicke als si willen, so gebruken si mit sonderlinger vrijheit mijn omhelsinge’. Doe seide si: ‘Eya, alre suetste God, hoedanich sullen dese oversalige meechden wesen, die du vercoren hebste tot also groten vordel’. Onse Heer antwoerde: ‘Si sullen wesen edel^b., schoen ende rijc. Want een warachtige maget, die ic vercoren heb tot sodanigen bruut, die sal wesen edel overmids oetmoedicheit: haer selven als niet te rekenen, mer vermoeden hoer te wesen leger^3. dan enige creatuer ende begeren versmaet ende verworpen te werden⁺ van alle haer‖re herten. Ende aldus hoe dat si oetmoediger is, also voel te edelre sal si wesen van der hemelscher glorien ende ic sal mijn oetmoedicheit der hoerre toedoen, opdat si vercrigen mach die hoechste edelheit^c.. Si sal oec wesen schoen, dat is lijdsam. Want hoe si lijdsamiger is, hoe dat si behaechliker schinen sal uut mijnre Passien te samen ende hore verdrachlicheit. Daerenboven sal ic haer toedoen mit volmaecter schoenheit: die godlike claerheit, die ic hadde van den Vader voer dat begin der werlt. Oec sal si rijc wesen van doechden ende vergaderen haer rijcdomme alre doechden opdat si uutvloeye ende overvloeye van ewigen rijcdomme.’

⁺ Dese^d. devote maget sprac eens ‖ op den Goeden Vrijdnacht⁺ in hoeren gebede tot onsen Heer: ‘O mijn alre suetste

+ 19v

a. Ontbr. H2.

1. Sta ik voor haar op (om eer te bewijzen). MNW V 1871.

2. Eig.: gefluister. Hier in de zin van: vertrouwelijke omgang van de mens met God. MNW VI 1704.

b. Ontbr. H2.

3. Lager.

+ 20r

c. die hoechste edelheit: ontbr. H2.

+ I 18c

d. Hl volgt in het hiernakomende de tekst van HH1. Zie hfdst. IV, Tekstgeschiedenis, p. 125.

+ 20v

[p. 220]

compensare possum quod hac nocte propter me captus et ligatus es?’ Respondit: ‘Cum desiderio et bona voluntate. Hec enim sunt velut duo serica ligamenta cum quibus me anime tue suaviter colligabis. Cor etenim benevolum et ad queque bona paratum, de facile me non amittit. Sed cogitaciones inutiles que illi improvise advenerint, quasi nullius delicti sunt, si tamen non sponte et deliberacione, postquam adverterit, eis immoratur’. Et addidit: ‘Cum me traderem in manibus iniquorum, ligaverunt et fecerunt in me quidquid voluerunt, linguam vero meam ligare non potuerunt. Ego⁺ autem linguam meam ita ligavi, ‖ ut nullum verbum, nisi quod utile esset, loqui vellem. Sic homo quilibet potestatem habeat loquendi bonum sive malum, linguam suam sic refrenare debet, ut numquam verbum loqueretur quo proximum suum ledat aut turbet’. Circa Primam vero, cum esset in recordacione quod Christus illa hora presidi iudicandus astitisset, dixit ad eam Dominus: ‘Veni mecum ad iudicium’. Et assumens eam, statuit eam ante Patrem suum celestem secum. Tunc omnes sancti cum omnibus creaturis super eam sunt conquesti. Seraphim^33. accusabant eam pro eo, quod divinum amorem quo a Deo vel a Corde Dei fuerat⁺ accensa, sepe in se per torporem extinxerat. ‖ Cerubim proclamabant eam, eo quod secundum lumen divine cogni-

+ (21r)

33. U 246 verwisselt de eerste twee koren: Cherubin accusabant eam eo quod secundum lumen cognicionis quo pre ceteris illuminata erat se non regebat. Seraphim quoque eam proclamabant pro eo quod divinum amorem quo a Corde Dei fuerat accensa sepe in se per teporem extinxerat.

+ (21v)

[p. 221]

Heer, waerin mach ict di vergelden, dattu in deser nacht voer mi gevangen en gebonden biste?’ Hi antwoerde: ‘Mit begeerten ende mit goeden wille. Want dese twe sijn recht als twe siden vademe^1., daer du mi mede sachtelic aen dijn siel binden sulste. Want een goetwillich herte, dat bereit is tot allen goeden dingen, en verliest mi niet lichtelic. Ende die onnutte gedachten, die hem onversien toecomen, sijn^2. meer als geen sonde, ist nochtant dat hi niet al willens noch mit voerrade, nadat hi se verneemt, daerop en merre^a.3.’. Ende onse Heer seit voert: ‘Doe is mi in der quadien^4. handen gaf, doe bonden si mi [ende deden mit mi so wat si wouden, mer]^b. mijn tonge en mochten si niet binden. Mer⁺ ic bant mijn tonge ‖ also, dat ic niet een woert spreken en woude dan dat orberlic^5. was. Alse een ygelic mensch, die macht hevet te spreken goet of quaet, die sal zijn tonge also bedwingen, dat hi nummermeer woert en spreke, daer hi sinen evenmensche mede quetse of stuere’. Omtrijnt Prijmtijt, als si dacht dat Christus in dier uren stont voer Pilatus den richter om veroerdelt te werden, doe seide onse Heer tot hoer: ‘Com mit mi ten oerdel’. Ende hi nam se ende sette se mit^c. hem voer den richter, dats den hemelsche Vader. Doe croenden^6. over hoer alle die heiligen ende alle creaturen. Die Seraphinnen beschuldigden se omdat si die godlike minne, daer si van Gode of van der herten Gods of ontsteken was, dicwijl overmids versumelheit in haer gelesschet^7. had. ‖⁺ Die Cherubinnen berispen se omdat si na den lichte der god-

1. Koord, band. In deze betekenis niet in MNW VIII 1134 e.v.

2. Sijn meer... nochtant dat: zijn slechts dan geen zonde, indien... A maakt door het weglaten van meer, maar, en nochtant de tekst inzichtelijker.

a. A: toeve.

3. Daarbij blijft stilstaan.

4. Boosdoeners.

b. Inlas vlg. H2. A: ende dededen met my soedanich alse wouden mer.

+ 21r

5. Nuttig.

c. A i.p.v. mit... hemelsche Vader: voer sinen hemelschen Vader.

6. Beklaagden zich.

7. Uitgeblust.

+ 21v

[p. 222]

⁺ cionis, quo pre ceteris illuminata erat, se non ‖ regebat. Throni conquesti sunt quod pacatissimum regem eorum, qui thronum in ea firmaverat, sepe inutilibus cogitacionibus inquietando turbasset. Dominaciones dicebant, quod Regi et Domino suo se cum debita reverencia non subdidisset. Principatus conquerebantur, quod divinam nobilitatem, qua ad imaginem Dei facta, in se nec in aliis esset venerata. Potestates accusabant, quod se divine maiestati tanta cum reverencia et tremore, ut dignum fuerat, non inclinasset. ‖⁺ Virtutes conquesti sunt, quod se in virtutibus sanctis debito modo non exercuerat. Archangeli dicebant, quod Dei suavi colloquio prout debuit non intendisset, nec per eos, qui ei ministri deputati sunt, a dilecto^34. suavia et amatoria^35. sussurria non^36. direxisset. Angeli querulabantur, quod eorum ministerio indigne uteretur. Beata Virgo Maria conquerebatur, quod^37. dulcissimo Dei Filio, quem sibi in fratrem genuerat, infidelis extitisset. Apostoli clamabant, quod⁺ eorum doctrinam diligenti studio non fuisset secuta. ‖ Martires dicebant, quod penas et infirmitates invita sustinuisset. Confessores accusabant, quod in Religione et spirituali exercitacione negligenter egisset. Virgines querebantur^38.,

+ 25r

+ (22r)

34. M2 i.p.v. a dilecto: delectacione.

35. ei ministri... et amatoria wordt door Ka herhaald.

36. Ontbr. Ka, Keu, Sol. U 246 sic.

37. eorum ministerio... conquerebatur quod: ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (22v)

38. U 246: conquerulabantur. Sol. Ka, Keu: querulabantur.

[p. 223]

liker kennisse, daer si mede voer ander menschen verlicht was, haer niet en regierde. Die Thronen claechden dat si haren alre vreedsamichsten coninc, die sijn throne in haer gesticht had, dicwijl mit onnutten gedachten verstoert had. Die Dominaciones seiden, dat^a. si hoeren coninc ende heer haer^b. mit behoerliker eerweerdicheit^c. niet genoech toegeneicht ende ondergedaen en had. Die Principatus croenden dat si die godlike edelheit, daer si van gemaect is totten beelde ende gelikenisse Gods, in haer selven ende in anderen menschen niet geeert^d. en had. De Potestates beschuldigden^e. se dat si haer niet genoech onder die godlike moegen theit⁺ gebogen en had mit ‖ so groter eerweerdicheit ende vresen alst betaemde. Die Virtutes^1. claechden dat si hoer in heiligen doechden na behoerliker manieren niet geoefent en had. Die Archangelen seiden dat si hoer niet genoech geledicht en had, noch ingekeert dat suete inspreken Gods te vernemen, noch dat si haer lief geen suete ende minlike versuchtinge geseynt^2. en hevet bi den engelen, die tot hoeren dienst geset waren^f.. Die Engelen, die croenden dat si haren dienst onweerdelic gebeesicht had. Onse Lieve Vrouwe, die claechde dat si ongetrouwe geweest had den alre suetsten Sone Gods, dien si haer tot enen broeder in die werlt gebracht had. Die Apostelen berispen^g. se dat si hoer leringe mit neerstiger⁺ vliticheit^h. niet nagevolcht en had. ‖ Die Maerteleren seiden dat si pine ende siecte noede geleden had. Die Confessoren wroechden^3. se dat si in der oerden ende in geesteliker oefeninge traech ende versumel geweest had. Die Meechden

a. hs. herhaalt dat.

b. ontbr. H2.

c. A: mit weerdicheiden ende mit behoorliker reverencien.

d. ontbr. A.

e. hs.: beschulden.

+ 22r

1. Virtus betekent zowel kracht als deugd. Vandaar dat het engelenkoor der Krachten zich om 's mensen deugd bekommert.

2. Gezonden.

f. bi den... geset waren: ontbr. A.

g. A: claechden.

+ 22v

h. A i.p.v. neerstiger vliticheit: nernsticheit.

3. Beschuldigden.

[p. 224]

quod tam amantissimum Sponsum totis visceribus non amasset. Omnes creature insimul conclamabant, quod eis indigna usa fuisset. Tunc benignissimus Jesus dixit ad Patrem: ‘De omni querimonia ei obiecta ego ad singula pro ea respondebo; quia eius amore me fateor esse captum’.⁺ Cui Deus Pater dixit: ‘Quid te ad hoc coegit?’ ‖ Respondit:⁺ ‘Mea electio, quia eam michi ‖ ab eterno preelegi’. Tunc illa^39. confidens de gracia tanti fideiussionis^40. sui, confidenter accepit eum inter brachia sua, dicens ad Patrem: ‘Ecce^41. presento tibi, Pater colende, humillimum Filium tuum, qui tibi plene pro me persolvit quidquid deliqui per superbiam. Ecce^41. presento tibi Filium tuum mansuetissimum, qui pro me satisfecit quidquid peccavi^42. per iram. Presento eciam tibi Filium tuum amantissimum, qui est amor Cordis tui, qui plene supplevit quidquid odio deliqui. Largiflua liberalitas⁺ ipsius omne quod avaricia peccavi exsolvit. ‖ Sanctissimum eius studium acadiam <!> meam emendavit. Summa eius abstinencia omnem intemperanciam meam supplevit. Eius innocentissime vite puritas exsolvit omne quod malis cogi-

+ 25v

+ (23r)

39. Sol., Ka, Keu, U 246: anima.

40. Ka, Keu, U 246: fideiussoris.

41. Ka, Keu, U 246: ego.

41. Ka, Keu, U 246: ego.

42. U 246: deliqui.

+ (23v)

[p. 225]

croenden over hoer dat si also overminliken brudegom mit al haere inreliker krachten niet gemint en hadde. Alle creaturen, die riepen te samen dat si se onweerdelic gebesicht had. Doe seide die alre goedertierenste Ihesus tot sinen Vader: ‘Van alre clage die over haer gedaen is, wil ic elc bi sonderlinge verantwoerden. Want ik belie mi gevangen te wesen mit haere minnen’. Doe vraechde hem^a. God die Vader ende^a. seide^a.: ‘Wat hevet di daertoe gedwongen?’ Hi⁺ antwoerde: ‘Mijn uutverkiesen; want ic se van ‖ ewicheit mi uutvercoren heb’. Doe ontfinc die siel een betrouwen van der gracien so groeten voersprakes^1. ende nam hem stoutelic in haren armen ende seide totten Vader: ‘Sich, eerlike Vader, ic presentier di dinen^b. alren oetmoedichsten Soen, die di volcomelic betaelt hevet voer mi so wat ic misdaen heb overmids hoverdye. Ic presentier di dinen alren sachtmoedichsten Soen, die^c. voer mi voldaen hevet so wat ic gesondicht heb overmids toorn. Oec presentier ic di dinen alren minlicsten Soen, die de <!> minne dijns herten is, die te vollen voer mi vervullet hevet so wat ic misdaen heb overmids hat <!> ende nijt. Sijn miltvloyende vermildicheit^d. die hevet^e.+ betaelt al dat ic gesondicht heb over‖mids ghiericheit. Sijn alre heilichste eernst^2. hevet gebetert alle mijn traecheit^3.. Sijn hoechste abstinencie hevet al mijn onmaticheit vervullet. Die puerheit sijns alre onnoselsten levens hevet voldaen al

a. ontbr. A.

a. ontbr. A.

a. ontbr. A.

+ 23r

1. Vertrouwen op de gunst van een zo machtige pleitbezorger, of: van een zo machtig pleidooi. Voerspraak kan beide betekenissen hebben (MNW IX 1097 en 1099). Het is dus niet uit te maken of het een vertaling is van ‘fideiussio’ (U 247 e.a.) of van ‘fideiussor’ (Ka, Keu, U 246).

b. A voegt in: eerliken Soon ende.

c. A, H2 voegen in: di.

d. A, H2: vrimildicheyt.

e. H2 voegt in: voer mi.

+ 23v

2. IJver.

3. Acedia: afkeer van of vrees voor de moeite die met het verrichten van goede werken of de vriendschap met God verbonden is. Vgl. Thomas van Aquino, Summa Theol. II II 35.

[p. 226]

tacionibus, verbis aut factis deliqui. Eius summa obediencia, qua factus est obediens usque ad mortem, omnem inobedienciam meam delevit. Eius denique perfectio omnem imperfectionem meam excusat’.

⁺ [IV 55] Orante ea aliquando vidit Dominum in veste sanguinea sic dicentem: ‘Sicut humanitas mea, tota cruore⁺ perfusa, ‖ ineffabili amore se Deo Patri hostiam in ara Crucis obtulit, sic adhuc eodem amoris affectu assisto Deo Patri celesti pro peccatoribus, omnia genera Passionis mee representans. Et hoc maxime desiderabile michi est, ut peccator per penitenciam veram convertatur et vivat’.

+ 109r

+ (24r)

[Van offer des Pater Noster]
⁺ Pro quocumque hec oracio legitur a Domino nostro non separabitur

[IV 56] Alia vice cum offerret Deo quinque millia et quinquaginta et XXXIIII^43. Pater Noster, perlecta a Congregacione^44. in honore sanctissimorum vulnerum Christi, apparuit ei Dominus expansis manibus et omnibus vulneribus⁺ apertis, dicens ad eam: ‘Cum penderem in Cruce ‖ omnia vulnera mea patebant^45., et singula vocem^46. ad Deum Patrem emittencia^47. pro hominis salute interpellabant; et sic usque

+ 109r

43. Sol., Ka, Keu, U 246: 5460. Lo: 5475.

44. Ka: aggregacione.

+ (24v)

45. ontbr. Ka, Keu, U 246.

46. Ka, Keu, U 246: singulari voce.

47. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 227]

dat ic misdaen heb overmids quaden gedachten, woerden of werken. Sijn hoge gehoersamheit, bi welker hi gehoersam is geworden^a. totter doet toe, die hevet gequijt alle mijn ongehoersamheit. Ende ten lesten sijn overhoge volcomenheit ontschuldicht al mijn^b. onvolcomenheit.

⁺ In eenre tijt doe si in hoeren gebede was, doe sach si onsen Heer in enen bloedichen clede staen ende hi seide: ‘Geliker wijs als mijn menscheit, al om bestoert mit bloet, ‖⁺ haer selven in ontsprekeliker minnen Gode den Vader een offerhande offerde in den altaer des cruces, also sta ic noch voer hem mitter selver^c. begeerten ende opdrage hem voer den sonderen alle die sericheit mijnre Passien. Ende dat is mi alre begeerlicste, dat die sonder^1. overmids gewariger penitencien tot mi bekeert werde ende leve’.

a. H2: heeft gheweest.

b. A voegt in: grote.

+ IV 55

+ 24r

c. A voegt in: meyninghen ende.

1. Zondaar.

⁺ Van offer des Pater Noster^d.

Op een ander tijt, doe si Gode opofferde vijfdusent ende vijfhondert ende XXXIII^e. Pater Noster^2., die van den convent gelesen waren in der eren der alre heilichster wonden Christi, doe vertoende hem hoer onse Heer mit uutgerecten armen ende mit al sinen wonden ontopent ende seide tot⁺ hoer: ‘Doe ic hinc aen den cruce, doe ‖ waren open al mine wonden ende si riepen alle totten hemelschen Vader ende baden voer der mensen salicheit.^f. Ende also tot huden des

+ IV 56

d. Opschrift ontbr. A. H1: van vijfdusent Pater Noster.

e. A: vierhondert ende tsechtich. H1: XXXIIII

2. U 247 geeft 5534 Onze Vaders, evenals H1. H2 heeft met N 5533. Opvallend is dat deze aantallen slechts in deze hss. voorkomen. De herkomst ervan is ons onbekend. In alle andere latijnse handschriften - op één uitzondering na - en in de nederlandse vinden we 5460. Bij M. Meertens, De godsvrucht in de Nederlanden, II, p. 14 vonden we, als van Mechtild afkomstig, alleen dit laatste opgegeven. De andere getallen die zij noemt zijn: 4466, 5490 (Ludolph de Kartuizer), 5466 (S. Gertrudis), 5475 (Thomas à Kempis), 6666 en 30000. De uitzondering bij de latijnse handschriften is Londen, dat het met Thomas à Kempis overeenkomende 5475 heeft.

+ 24v

f. A: voer die die menschen ende voer der menschen salicheit.

[p. 228]

hodie clamore quodam Dei Patris iram mitigant peccatori. ‖⁺ Et hoc dico tibi, quod numquam mendicus adeo potuit letificari, accipiendo eleemosinam, quam importunis clamoribus acquisivit, sicut ego exultans accipio oracionem, que michi in honore vulnerum meorum exhibetur. Et hoc quoque dico tibi, quod hec oracio numquam pro aliquo devote et intente legi poterit, quin ei obtineat statum salutis’. Tunc illa: ‘My⁺ Domine, et que est intencio in qua ‖ tibi vis legi?’ Qui respondit: ‘Ut homo non solum ore, sed eciam corde^48. verba^49. intente^50. proferat, et saltem post quinque Pater Noster michi commendet. Inspiratusque est ei divinitus eciam hoc versus, qui ad quinque Pater Noster^51. iungi debet, scilicet: ‘Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi, suscipe hanc oracionem in amore illo superexellenti^52., in quo omnia vulnera tui sanctissimi corporis sustinuisti; et mei miserere, et omnibus peccatoribus, cunctisque fidelibus, tam vivis quam defunctis.’ Dixitque iterum Dominus: ‘Peccator quousque in peccatis est, me⁺ velut in cruce distentum vinculat; ‖ sed mox cum per penitenciam ad me convertitur, continuo me absolvit, et ego cum gracia mea et misericordia, quasi de cruce solutus, totus super eum ruo, sicut olim super Joseph, cum me de cruce

+ 109v

+ (25r)

48. U 246: mente.

49. corde verba: ontbr. Ka, Keu.

50. verba intente: ontbr. U 246.

51. michi commendat... Pater Noster: ontbr. Ka.

52. Ka, Keu, U 246: superexcellentissimo.

+ (25v)

[p. 229]

dages toe, so sachten si den toern Gods des Vaders den sonder als mit eenrehanden roepen. Ende dat segge ic di, dat nie bedelaer hem en mocht also seer verbliden van den aelmissen, die hi mit groeten roepen had vercregen, als ic vervrouwende^a. ontfae dat gebet, dat mi in der ere mijnre wonden geoffert wort. Ende dat segge ic oec, dat dit gebet nummermeer voer iemant devotelic^b. ende aendachtelic gelesen en sal moegen^c. werden, ten sal hem bewerven den staet der^d. salicheit.’ Doe seide si: ‘Mijn^e. Heer, welc is die meninge,⁺ daer ment ‖ di in lesen sal?’ Hi antwoerde: ‘Dat die mensche niet alleen mitten monde, mer oec mitter herten die woerde aendachtelic voertbrengen^1. ende mi die na elken vijf Pater Noster bevele of opoffer’. Ende hoer wart godliken^f. ingegeven dit veers, dat men totten vijf Pater Noster toe doen soude: ‘Heer Jesu Christe, des levenden Gods Soen, ontfanc dit gebet in dier overdragender^g. minnen, daer du in ledeste alle die wonden dijns alren heilichsten lichaems ende ontferme di over mi ende over alle sonderen ende over alle gelovige levenden ende doden’^2.. Ende onse Heer seide oec: ‘Also lange als die sonder in sinen sonden is, so hevet⁺ hi mi recht aen den cruce gebonden ende uut‖gerect. Mer rechtevoert als hi overmids penitencie tot mi bekeert wert, so ontbint hi mi te hant ende ic valle op hem alte mael mit mijnre genaden ende ontfermherticheit, alsof ic ontlosset van den cruce; gelijc als ic wilneer op Ioseph viel, doe hi

a. A: vol vroude.

b. ontbr. A.

c. ontbr. A.

d. A voegt in: gracien ende.

e. A voegt in: lieve.

+ 25r

1. Vgl. de Regel van Augustinus: Psalmis et hymnis cum oratis Deum, hoc versetur in corde, quod profertur in ore. Migne PL XXXIII 960.

f. A: van Gode.

g. A: overnemender.

2. In dit gebed zijn verschillende formuleringen ontleend aan de gebeden uit de Romeinse Misliturgie. Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi zijn de eerste woorden van een der voorbereidingsgebeden voor de H. Communie. Suscipe hanc... pro omnibus fidelibus christianis vivis atque defunctis is ontleend aan het gebed bij de offerande van het brood.

+ 25v

[p. 230]

solveret, cecidi, meque ipsum totum in potestatem eius do, ut de me omnia que voluerit, facere possit. Quod si in peccatis usque ad mortem perseveraverit, iusticia mea super eum potestatem habebit, que tunc eum secundum quod meruit, iudicabit’.

⁺ Quam Deus paratus sit recipere peccatores^52a.

[IV 58] Laborans aliquamdiu gravi capitis dolore, cum die quadam inter Missarum solempnia ipsum dolorem circa⁺ oblacionem hostie, cum eadem ‖ hostia sacrosancta Domino in laudem eternam offerret, protinus apparuit ei Dominus tenens in manibus suis delicatis circulum quemdam ligni aridi,⁺ circa quem rosas pul ‖ cherrimas connectere videbatur. Et dum illa mirabatur de hoc audivit Dominum dicentem: ‘Per illud intelligas designari quod nullius umquam peccatoris cor ex peccatorum rubigine adeo aruit, si aliquem dolorem vel infirmitatem corporis, quantumvis eciam parvum, pertulerit tali intencione, quod pro amore et laude nominis mei, maiorem libenter sustinere proponeret dolorem, si michi complacerent, quin ipsa hora ex tali deliberacione⁺ revirescat, ac gratie mee divine ‖ ex tunc capax efficiatur’.

+ 109v

52a. Ka, Keu, U 246, Ch., M2: penitentes.

+ (26r)

+ 110r

+ (26v)

[Hoe dat Got van hem selven des menschen gelorec vervult]
⁺ Qualiter Christus defectum hominis de suo supplet

[IV 23] Orabat hec Dei famula pro quadam persona, que merorem cordis sibi conquesta fuerat, quem pro eo habebat quod Deum minus diligeret. Unde et ipsa in magnam incidit tristiciam, reputans se per omnia inutilem, que⁺ Deum pro ‖ tantis sibi collatis^53., nequaquam ut dignum foret, diligeret. Cui Dominus respondit: ‘Eya dilecta mea,

+ 103v

+ 104r

53. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: beneficiis.

[p. 231]

mi ontloeste van den cruce ende ic geve mi selven hem altemael in sijnre macht, dat hi mit mi doen mach al dat hi wil. Mer blijft hi in sonden ter doot toe, dan sal mijn gerechticheit^a. over hem macht hebben, die hem dan na dat hi verdient hevet ordelen sal’.

⁺ Dese devote maget was eens lange tijt siec van swaren hooftsweer. Ende doe si op enen dach onder den dienst der Missen hoer siecte, omtrint die offerhande der hostien, mit⁺ dier ‖ overheiliger hostien den Heer tot sinen ewigen love offerde, doe openbaerde haer te hants onse Heer ende had in sinen verweenden^1. handen een cirkel of rinck van dorren houte, daer hi overschoen^b. rosen scheen om te knopen. Ende doe si hoer hiervan verwonderde, doe hoerde si onsen Heer seggende: ‘Hierbi salste verstaen beteikent te wesen, dat nie sonders herte van roest der sonden^c. so verdorret en was, ist dat hi enige sericheit of siecte des lichaems lidet, al waer si oec cleyn, mit sulker aendacht, dat hi om die minne ende love mijns names opset geern te dogen meerre sericheit, oft mi behagede hi en wort in der selver uren uut al⁺ sulken berade weder bloeyende^d. ende voertmeer ‖ deelachtich mijnre godliker genaden’.

a. A: rechtveerdicheit.

+ IV 58

+ 26r

1. Goddelijk schoon.

b. H2: scone.

c. ontbr. H2.

+ 26v

d. aldus H1, H2, A. Hs.: vloeyende.

⁺ Hoe dat Got van hem selven des menschen gebrec vervult

Dese deerne Christi bat voer enen persoen, die hoer die rouwe haers herten geclaget had, die si daerom had, dat si Gode niet genoech en minnede. Ende hierom viel Mechtelt oec in groter droefheit, ende rekende haer selven altemael onnut, omdat si Gode voer alle die waeldaden, die hi hoer gedaen had, niet en minnede als behoerlic was. Ende onse

+ IV 23

[p. 232]

noli merere; omnia enim mea tua sunt’. Ad quod illa^54.: ‘Si vere omnia tua mea sunt, ergo et amor tuus meus est. Hunc ergo amorem tibi offero, ut per ipsum omne quod⁺ michi deest suppleatur’^55.. ‖ Quod Dominus gratanter acceptans ait: ‘Optime sic facies, et cum me laudare sive amare cupis, nec perpetuo^56. desiderio illud implere vales, ita dicas: “Jesu bone, laudo te, et quidquid minus est in me, rogo ut tu suppleas pro me”. Cum vero amare me delectat te, ita dicas: “Jesu bone, amo te, et quidquid minus est in me, rogo ut Cordis tui amorem Patri offeras pro me”. Et dices persone pro qua oras, ut ipsa similiter faciat, et si milies in die replicando, me⁺ taliter rogaverit, ego tocies pro ea me Patri ‖ offeram; quia non possum lassari nec tediari’.

⁺ [III 35 slot] Alia vice cum eciam Dominum desiderans ad ipsum ingemisceret, dixit ad eam Dominus: ‘Quociescumque post me ingemiscis, me tibi intrahis; omnibus enim me rebus communiorem feci. Nulla enim res tam parva et tam vilis est, nec eciam filum aut una festuca, que voluntate tantum acquiri possit; me vero homo sola voluntate aut uno gemitu habere potest’.

⁺ [IV 54] Alia quoque vice dicit ad eam Dominus: Nulla res me delectat, ut cor hominis, quo tamen rarissime utor. Omnibus enim bonis superhabundo, excepto hominis corde,⁺ quo sepissime ‖ frustror’.

54. Ad quod illa: ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (27r)

55. Ka, U 246 i.p.v. Si vere... suppleatur: Si vere omnia mea tua sunt, ergo et amor meus tuus est. Hunc igitur (U 246: ergo) amorem tibi offero, ut per ipsum omnia que tibi desunt, suppleantur. Keu: Cui Dominus respondit: ‘Eya dilecta mi; noli merere. Omnia enim mea tua sunt; ergo et amor meus tuus est’. Et illa ait: ‘Hunc igitur amorem tibi offero, ut per ipsum omne quod sibi deest suppleatur.

56. Ka, Keu, U 246, Ch.: pro tuo.

+ (27v)

+ 97v

+ 109r

+ (28r)

[p. 233]

Heer antwoerde hoer: ‘Eya mijn geminde, en wilt niet droevich wesen, want al dat mijn is, dat is dijn’. Doe seide si: ‘Ist dat waerachtelic al dat dijn is mijn is, so is oec dine minne mijn. Hierom so offer ic di dese minne, opdat al dat⁺ mi gebreect overmids hoer vervullet werde’. ‖ Ende onse Heer ontfinc dat seer danckelic ende seide: ‘In sodaniger wijs saltu alre best voldoen. Ende alstu mi begeerste te loven of te minnen ende du dat na dijnre begeerten niet vervullen en moechste, so salstu aldus seggen: “Goede Ihesu, ic love di ende so wat ic di te luttel love, dat bid ic^a. dattu voer mi vervullen wilste”. Als di genoeget mi te minnen, so segt aldus: “O goede Jesu, ic minne di ende so wat in mi te luttel is, bid ic^a. dattu die minne dijns herten voer mi dinen Vader offeren wilste”. Ende du salste dien persoen seggen, daer du voer bidste, dat si des gelijcs doe ende waert dat si dusent werve des dages aldus verhalende mi bade, also mennichwerven soude ic mi voer hoer minen hemelschen Vader ‖⁺ offeren, want ic en kan niet moede werden, noech ten can mi niet verdrieten’^b..

⁺ In eenre tijt, doe si onsen^c. Heer begeerde ende tot hem versuchtede, doe sprac onse Heer tot hoer: ‘Also mennichwerven alstu na mi versuchtes, so treckestu mi in di, want ic heb mi alre dinge gemeenste gemaect. Want geen dinc en is also cleyn of also snode, ia een draet of een stroe, dat men slecht mitten wille vercrigen mach. Mer mi mach die mensche alleen mitten wille of mit enen versuchten vercrigen’.

⁺ Item op een ander tijt seide onse Heer tot hoer: ‘Geen dinc en is dat mi so genuechlic is als des menschen herte, des ic nochtan seer selden gebruke. Want van allen goeden overvloeye ic, uutgenomen des menschen herte, daer ic dicwijl⁺ van ‖ beroeft werde’^d..

+ 27r

a. A voegt in: di.

a. A voegt in: di.

+ 27v

b. moede werden noech ten can mi niet: ontbr. H2.

+ III 35 (slot)

c. A: doe dese maghet den.

+ IV 54

+ 28r

d. A: daer werde ic dicwijl af bedroeft.

[p. 234]

[Hoe dat die mensche tot gode vlien sal]
⁺ Qualiter ad Dominum homo confugiat

⁺ Alia vice vidit se coram Domino stantem et eius vulnera dulcissima salutantem. Vulnera autem eius circumposita erant gemmis preciosis. Quod dum illa miraretur, Dominus dixit ad eam: ‘Sicut gemme magnas in se habent virtutes, ut eciam quasdam hominum expellant infirmitates, sic vulnera mea tante efficacie sunt, ut omnes anime depellant languores. Sunt enim quidam tam pavida habentes corda, quod numquam de mea confidere audent^57. pietate; sed pre timore a facie mea fugere cupientes^58.. De quibus dici potest⁺ quod tremulam paralisim habeant; qui si ‖ ad meam passionem fugerent, et vulnera mea sepius dulciter salutarent, omnem prorsus timorem ab eis effugarent. Sunt eciam quidam vaga et instabilia habentes corda, cogitacionibus ubicumque circumvolantes et per unicum quandoque verbum ad iram et impacienciam labentes; qui si cordetenus passionem meam recolerent, et vulnera mea cordi suo infigerent, cordis ex hoc stabilitatem acquirerent, et pacienciam invenirent^59..⁺ Item sunt quidam dormitantem ‖ paralisim habentes, illi scilicet qui omnia tepide et frigide^60. faciunt; hi eciam si meam passionem devote recolerent, attendentes vulnera mea, quam⁺ profunde et quanto ‖ dolore infixa sunt michi, ab omni eos^61. torpore excitarent’.

+ 107v

+ [IV 37]

57. Ka, Keu, U 246 voegen in: misericordia et.

58. U 246 i.p.v. fugere cupientes: fugientes.

+ (28v)

59. Ka, Keu: acquirerent. U 246: obtinuerent.

+ 108r

60. Sol., Ka, Keu, U 246: pigre et tepide.

+ (29r)

61. U 246: prorsus.

[p. 235]

⁺ Hoe dat die mensche tot Gode vlien sal^a.

Op een tijt sach si hoer voer onsen Heer staen ende grutede sijn alre suetste wonden. Sijn wonden waren al om verciert mit duerbaren gemmen^1.. Doe si hoer hiervan verwonderde, doe seide onse Heer tot hoer: ‘Gelijc als die gemmen grote krachten in hem hebben, dat si oec verdriven sommige siecte der menschen, also sijn mijn wonden van so groter crachten, dat si verdriven alle siecte der sielen. Want sommige menschen sijn die also beefachtige herten hebben, dat si nummermeer dorren betrouwen van mijnre barmherticheit ende goedertierenheit, mer van anxte begeren si te vlien van minen aensicht; van den welken men wael seggen mach, dat si die⁺ bevende gicht^2. hebben. Weert ‖ dat dese haer toevlucht maecten tot mijnre Passien ende mijn wonden dicwijl sueteliken grueteden, si souden van hem veriagen alle anxt. Oec sijn sommige menschen die wilde ende onstadige herten hebben ende loepen overal mit hoeren gedachten ende vallen somwillen overmids een enich woert tot toernicheit ende onlijdsamheit. Waert dat dese hertelike gedachten mijn Passie ende mijn wonden in hoere herten printeden, si souden daervan vercrigen stantachtigheit des herten ende vinden lijdsamheit. Oec so sijn sommige menschen die de slaperige ghicht^3. hebben, als die geen die alle dinge traechlic ende laulic doen. Wairt dat dese oec devotelic overdachten mijn liden ende aenmerkeden mijn wonden, hoe diep ende mit⁺ hoe groter ‖ sericheit si in mi gesteken sijn, si souden se wael verwecken van alre traecheit’.

+ IV 37

a. Opschrift ontbr. H2.

1. Edelstenen. Over de middeleeuwse opvattingen aangaande de krachtdadigheid van edelstenen en hun symbolische waarde vgl. Rémy de Gourmont, Le Latin Mystique, Paris, 1922², p. 197 e.v.

+ 28v

2. Sidderverlamming. Wsch. hetgeen de medische wetenschap paralysis agitans, ziekte van Parkinson noemt.

3. Slaapziekte. Het woord gicht, jicht, werd ook voor andere ziekten gebruikt dan die welke met verlammingsverschijnselen gepaard gingen, b.v. die rode guchte, belroos. MNW II 1944.

+ 29r

[p. 236]

De lacrimis

⁺ [IV 37] Alia vice cum pro quadem oraret, vidit animam eius in Dei Corde^62. velut infantulum stare et Cor Dei in manibus suis tenere. Et ait Dominus: ‘Sic in omni tribulacione sua ad me veniat, et se ad Cor meum divinum teneat, querens ibidem solummodo consolari; tunc eam in eternum non derelinquam. Et dices ei quod lacrimas aliquando inutiliter effusas lacrimis meis appones^63., dolens quod pro peccatoribus et ex amore eas non effuderit; tunc eas lacrimis meis unitas Patri meo in laudem prout voluerit, presentabo.

⁺ [IV 33] Et quia ego ‖ humilis sum et obediens, studeat humiliter omni se subicere creature et si oportunum fuerit, usque ad mortem obedire. Hec talis virtus ex unione mee virtutis nobilior erit, quod mille virtutes que tali intencione non sunt peracte’.

+ 108r

62. Ka, Keu, U 246 i.p.v. in Dei Corde: divine misericordie.

63. Sol., Ka, Keu, U 246: apponat.

+ (29v)

⁺ De utili commutacione lacrimarum

[IV 38] Quedam plurimum gravabatur, pro eo quod a lacrimis^64. ex quadam infirmitate se temperare nequibat. Pro qua dum hec orasset, ait Dominus: ‘Dic sibi ut roget me, quatenus propter meam bonitatem omnes illas lacrimas, quas effudit, commutem ac si eas ex amore et devocione et contricione peccatorum effuderit. Et in quantum michi et⁺ bonitati mee crediderit, in tantum in ea replebo’^65.. ‖ O mira et stupenda divine pietatis dignacio, qua tam liberaliter per tales tantasque consolaciones dignatur miseris^66. subvenire. Quisquis hec legis vel audis, tales scilicet consolaciones

+ 108r

64. Ka, Keu, U 246 i.p.v. a lacrimis: lacrimas.

+ (30r)

65. Sol., Ka, Keu, U 246: complebo.

66. ontbr. Ka.

[p. 237]

⁺ Op een ander tijt, doe si voer enen persoen bat, doe sach si die siel des persoens staen int herte Gods als een kindeken ende hielt dat herte Gods in hoeren handen. Ende onse Heer seide aldus: ‘Laet se tot mi comen in al hoere tribulacien ende houde hoer aen dat herte Gods ende sueke daer alleen getroest te werden, dan en sal ic se in der ewicheit niet laten. Ende segt hoer dat si die tranen, die si somwilen onuttelike gestort hevet, toe doe minen tranen, bedroevende dat si die voer die sonders ende uut minnen niet gestort en hevet; dan sal ic se verenigen mit minen traen ende sal se minen Vader opdragen in lof also als si wil.

⁺ Ende want^1. ic oetmoedich geweest heb ‖ ende gehoersamich;⁺ also sal si hoer oec pinen^2. oetmoedeliken onder te werpen^a. alle creaturen ende, oft noet waer^3., gehoersam te wesen totter doet toe. Dese aldusdanige doecht uter vereninge mijnre doecht sal edelre wesen dan dusent doechden, die mit sodaniger meninge niet gedaen en sijn’.

⁺ Een suster wert seer beswaert omdat si die tranen uut eenrehande crancheit niet matigen en konde. Doe si voer hoer^b. gebeden had, doe seide onse Heer: ‘Segt oer, dat si mi bidde, dat ic om mijnre goetheit willen alle die tranen, die si gestort hevet, verwandelen^4. wil alsof si se uut minnen ende ynnicheit^5. ende van berouwe haere sunden gestort had. Ende so voel als si mijnre goetheit gelovet, so voel sal⁺ ict in hoer vervullen’ ‖ O wonderlike ende verwonderende weerdicheit der godliker goedertierenheit, bi welker hi also mildeliken overmids sodaniger ende so groter troestinge hem geweerdicht te hulp te comen den onsaligen. So wie dit leseste of hoerste als al dusdanige troestinge, ic rade di, dat

+ IV 37

+ IV 33

1. Omdat.

+ 29v

2. Zich beijveren.

a. A: onderworpen te wesen.

3. Zo nodig.

+ IV 38

b. ontbr. H2.

4. Veranderen.

5. Vroomheid.

+ 30r

[p. 238]

⁺ consulo tibi ut eciam tibi ‖ usurpes; quia et hoc Deus revelavit multum sibi complacere, si quod uni fecerit, hoc alter sibi factum sive faciendum mendicaret^67..

+ 108v

67. lees met Sol., Ka, Keu, U 246: vendicaret.

⁺ Item aliud

[IV 45] Item cum pro alia oraret, hoc responsum accepit: ‘Ego eam sine intermissione subsequor, at cum per penitenciam seu desiderium vel amorem ad me convertitur, ineffabiliter⁺ gaudeo. ‖ Debitori enim maius gaudium nullus facit, quam qui ei thezaurum quo se solvat tribuit: ego vero me quodammodo Patri meo debitorem feci, cum pro hominis culpa me satisfacere spopondi; ideoque nichil desiderabilis et iocundius michi reputo, quam ut homo per penitenciam et amorem ad me revertatur’.

+ 108v

+ (30v)

⁺ De quadam contristata

[IV 50] Cum quedam persona tristaretur, compaciens ei devote orabat pro ea, quatenus pius Dominus per Spiritus Sancti consolacionem ipsi dignaretur subvenire. Ad quam Dominus: ‘Et cur turbatur?’ Ego creavi eam michi et dedi⁺ me sibi ‖ ad omnia que requirit a me. Ego sibi pater in creacione, ego mater in redempcione, ego frater in regni divisione, ego soror in dulci societate’.

+ 108v

+ (31r)

⁺ Quod Deus voluntatem recipit pro facto

⁺ [IV 52] Orante eciam ea pro quodam contristato, ‖ dixit ei Dominus: ‘Si quis ita tristatur, ut sibi videatur quod libencius moreretur quam illam perferat tristiciam; quocies

+ 108v

+ 109r

[p. 239]

du se di oec vercrige; want onse Here God^a. openbaerde hoer oec dit, dattet hem seer behagede so wat hi den enen dede, dat hem dat een ander toeeygenen soude hem gedaen te wesen of dat hijt hem doen soude^1..

⁺ Item doe si voer enen anderen^b. bat, doe ontfinc si van onsen Heer dese antwoerde: ‘Ic volge hoer na sonder^c. onderlaet^2. ende wanneer si overmids penitencien of begeert⁺ ofminne tot mi gekeert wort, so verblide ic mi ‖ ontsprekelike. Want men mach enen schuldenaer geen meerre blijscap doen dan die hem enen schat gevet, daer hi hem mede^d. quitet^3.. Ende ic heb mi minen Vader^b.a.1. gemaect als enen schuldenaer, doe ic loefde te voldoen voer die sonde des menschen. Hierom soe en rekene ic mi niet begeerlikers of vrolikers dan dat de mensche overmids penitencie ende minne tot mi bekeert wort’.

⁺ Doe een suster alte seer drovich was, doe had si^e. mededoegen mit haer ende bat devoteliken voer oer, dattie goedertieren Heer overmids den troest des Heiligen Geestes hem geweerdigen wolde hoer te help te comen. Ende onse Heer seide tot oer: ‘Ende waerom wert si verstuert? Ic heb se mi⁺ gescapen ende heb mi oer ge‖geven tot allen dingen die si van mi begeert. Ic bin hoer een vader in der sceppenisse. Ic bin oer een moeder in der verloessenisse. Ic bin oer een brueder int deylinge mijns rijcs. Ic bin oer een suster in sueter geselscap’.

⁺ Doe dese salige maget oec voer enen bat die droevich was, doe seide oer onse Heer: ‘Soe wie soe bedroeft wort, dat hem dunckt dat hi liever sterven woude dan hi die droefheit

a. ontbr. H2.

1. Indien een ander datgene wat Hij voor de één deed, zou beschouwen als iets wat voor hemzelf gedaan werd of nog zou gedaan worden.

+ IV 45

b. A voegt in: mensche.

c. hs. voegt als duidelijke verschrijving onder in.

2. Zonder ophouden.

+ 30v

d. ontbr. H2.

3. Waar hij zijn schuld mee aflost.

b. A voegt in: mensche.

a. ontbr. H2.

1. Indien een ander datgene wat Hij voor de één deed, zou beschouwen als iets wat voor hemzelf gedaan werd of nog zou gedaan worden.

+ IV 50

e. H2 voegt in: groot

+ 31r

+ IV 52

[p. 240]

illud gravamen michi obtulerit, proponens in eo de cetero velle durare, tocies oblacionem illam suscipiam ac si pro me passus sit’.

⁺ Quod Deus desiderat converti peccatores

[IV 53] Item cum oraret pro quodam afflicto, quem⁺ sciebat esse in statu non bono, ‖ indignacione adversus eum movebatur, eo quod hominem illum salutaribus corripuerat verbis, sed ille adhuc quasi incorrigibilis permanebat. Tunc ait illi Dominus: ‘Eya condole michi et ora pro miseris peccatoribus, quos tam caro emi precio, et tantopere ad me converti cupio’^68..

+ 109r

+ (31v)

68. Ka, Keu, U 246: sicio.

[Vat een mensche sal doen in sijnre droefheit]
⁺ Quod homo in tristicia sua faciet

[IV 24] Item cum illa oraret, hoc a Deo responsum accepit: ‘Sepe legat hunc versum: “Benedictus es, Adonay, in firmamento celi, et laudabilis et gloriosus et superexaltatus in secula”^69.. Et si quando inciderit menti eius ut cogitet se non pertinere ad electos, faciet more hominis qui esset in⁺ valle tenebrosa: hic si libenter videt ‖ solem, de valle in montem ascenderet, et sic tenebras evaderet. Sic et ipse, qui involvitur tenebris tristicie, ascendat in montem spei, et oculis fidei aspiciat me, celeste firmamentum, cui omnium electorum anime velut stelle sunt infixe. Que stelle, licet

+ 104r

69. Ka, Keu, U 246 i.p.v. et laudabilis... in secula: etc.

+ (32r)

[p. 241]

lede, also mennichwerf als hi mi die swaricheit offert ende opset voert meer daerin willen te dueren of te bliven, also dicke sal ic die offerhande ontfangen of hi voer mi gepassijt waer’.

⁺ Item doe si voer enen gepinichden mensch bat, die si wist⁺ dat in genen goeden staet en was, so wart si mit ‖ onweerdicheit^1. beruert tegens hem omdat si dien mensch berispet had mit saligen woerden ende hi hem niet en beterde. Doe seide oer onse Heer: ‘Eya, hebt mededogen mit mi ende biddet voer die onselige sonders die ic gecoft heb mit so lieven loen ende also seer begeer tot mi bekeert te werden’.

+ IV 53

+ 31v

1. Verontwaardiging.

⁺ Wat een mensche sal doen in sijnre droefheit

Doe si eens^a. bat voer enen, doe ontfinc si van Gode dese antwoerde: ‘Dicwijl so sal si lesen dit veers: “Gebenedijt sijstu, Adonay^2., in den firmament des hemels ende loefelic ende gloriose ende boven verhoecht in ewicheit^3.”. Ende wanneer dattet in hoerre herten coemt, dat si denct dat si niet en hoert totten uutvercoren, so sal si doen na der manieren eens menschen, die in een duyster dal is. Waert dat dese⁺ mensche geern sien ‖ solde die sonne, so solde hi opclymmen van den dale in den berch ende also solde hi ontgaen die duusternisse. Also diegeen die is in duysternisse der droefheit, die sal opclymmen in den berch der hopen ende sal mitten ogen des geloves mi aensien, die dat hemelsche firmament bin, daer die sielen alle der uutvercoerne als sterren sijn ingeprintet of gevestet. Welke sterren, al ist dat si van den

+ IV 24

a. hs.: ens.

2. Heer. Deze Hebreeuwse benaming is hier zeer opmerkelijk. Noch de Vulgaat, noch de Septuagint kennen in enige variant deze lezing. Wellicht had Mechtild een persoonlijke voorliefde voor deze naam, die zij kon kennen uit de O-antifoon van 18 december: O Adonai et dux domus Israel..., het Canticum Judith (Lauden van de woensdag), een responsorie van de Metten op dinsdag in de 3e week van september en de antifoon van het Magnificat van de le Vespers van de 5e zondag van september.

3. Dan. 3, 56. Het is het slotvers van het Canticum uit de Zondagslauden.

+ 32r

[p. 242]

peccatorum nube et nebulis ignorancie obtenebrentur, in firmamento tamen suo, hoc est in mea divina claritate, obscurari non possunt; quia electi, licet magnis quandoque involvantur peccatis, sed tamen eos semper mea respicio⁺ caritate, in qua eos elegi, ‖ et in illa ad quam perventuri sunt⁺ claritatem^70.. Unde bonum est ‖ homini ut sepe recogitat quam gratuita bonitate ipsum elegi, quam miris et occultis iudiciis in peccatis existentem pro iusto homine respexi, et quam amanter de ipso cogitans, omnia eciam mala sua ipsi in bonum commutavi, et benedicat me infinitatem eternam^71. electorum’.

+ 104v

+ (32v)

70. in qua eos... sunt claritatem: ontbr. Ka. M2 last voor deze zin in: qui fecit celum et terram, mare et omnia que in eis sunt.

71. Ka, Keu, U 246, M2: eternum firmitatem. Sol.: eternum firmamentum.

[Van drien wegen des Heren]
⁺ De tribus viis Domini

[IV 36] Cum pro quodam tribulato oraret, hoc a Domino responsum accepit: ‘Tres vias in hoc mundo ambulavi, per quas quicumque me perfecte imitari voluerit, sequi oportebit.⁺ Prima erat arida ‖ et angusta; secunda florida et fructiferis⁺ arboribus consita; tercia tribulis et spinis erat plena. ‖ Prima itaque via est voluntaria^72. paupertas, quam omnibus diebus vite mee in summo tenui et dilexi. Secunda est virtuosa et laudabilis conversacio mea. Tercia dura et aspera Passio^73. mea. Itaque omnis qui sequi me voluerit, oportet ut paupertatem amplectens, nichil in hoc mundo cupiat possidere. Secundo conversacionem laudabilem^74. teneat. Tercio penas

+ 107r

+ 107v

+ (33r)

72. ontbr. U 246.

73. Ka, Keu, U 246: vita.

74. Ka: meam.

[p. 243]

wolken der sonden ende van den nevel der onbekentheit^1. verduustert werden, nochtan in hoeren firmament, dat is in mijnre godlike claerheit, en mogen si niet verdonckert werden. Want al ist dat die uutvercoren bewijlen liggen in groten sonden, nochtan so sie ic se altoes aen in der minnen daer ic se in vercoren heb en in der claerheit, daer si toecomen⁺ sullen. Waerom dattet den mensche ‖ goet is, dat hi dicwijl overdencke mit hoe gonstiger minnen ic hem vercoren heb ende mit hoe wonderliken ende heimeliken oerdelen, doe hi in sonden was, hem aengesien hebbe voer enigen gerechtigen mensch ende hoe minliken ic op hem gedacht heb ende hem oec alle sijn quade werken mit goede verwandelt heb ende benedye mi^a., die [die]^b. ewige vasticheit bin der uutvercoerne’.

1. Onwetendheid.

+ 32v

a. A: bevele di.

b. Inlas vlg. H1, A. Ontbr. ook H2.

⁺ Van drien wegen des Heren

Doe si voer een die bedroeft was, bat, doe ontfinc si van Gode dese antworde: ‘Drie wegen heb ik gewandert in dese werlt, bi welken mi volgen moet so wie mi volcomelic navolgen wil. Die ierste wech was druuch ende enge. Die ander was bloeyende^c. ende beset mit vruchtbaren geboemten.⁺ Die derde was vol doornen ende distelen. ‖ Die ierste wech is willige armoede, die ic alle de dage mijns levens int hoechste gehout ende gemint heb. Die ander is mijn doechdelike ende^d. lovelike wanderinge^2.. Die derde is mijn harde ende scerpe Passie of liden. Hierom alle diegeen die mi navolgen wil, die moet die armoede omhelsen ende begeren niet te besitten in der werlt. Ten anderen^e. moet hi holden een lovelike

+ IV 36

c. Hs.: vloeyende.

+ 33r

d. H2 voegt in: wonderlike.

2. Levenswijze.

e. H2 voegt in: mael. Zo ook bij Ten derden op p. 245.

[p. 244]

et tribulaciones pro meo amore libenter sustineat’.

⁺ [IV 47] Item cum oraret pro quadam persona, que pro tepore et^75. levitate sepius corpus Domini dimittebat recipere^76., vidit eam^77. coram Domino stantem, sibi dicentem:⁺ ‘Carissima mea, cur fugis me? Accede fiducialiter ‖ ad Patris omnipotenciam ad confortandum te; ad Filii sapienciam ad illuminandum te; ad Spiritus Sancti benignitatem ad dulcificandum te’.

⁺ [III 26] Cum eciam oraret pro quadam que sepius communicare trepidaret, Dominus respondit: ‘Quo sepius homo communicat, eo purior anima efficitur iuxta illud: “Quo⁺ frequencius^78. quis abluitur, ‖ eo mundior redditur”. Quo eciam sepius communicat, eo amplius ego^79. in eo et ipse in me operatur et eius opera magis sanctificantur^80.. Item quo studiosius homo communicat eo profundius michi immergitur, et quanto plus divinitatis penetrat abissum, tanto amplius⁺ anima eius dilatatur, et capax divinitatis efficitur. ‖ Sicut quo sepius aqua in unum defluit locum, eo ipsum profundius cavat, et ad magis influendum reddit apciorem’.

⁺ [I 35] ...Quicumque enim penitens confitetur peccata sua, aut integram voluntatem confitendi habens, ad pedes meos⁺ postulat sibi indulgeri ‖ peccata sua; hic si tantem in corde suo sentit humilitatem, quod se omni homini substernere sit

+ 108v

75. tepore et: ontbr. U 246.

76. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

77. Ka: eciam.

+ (33v)

+ 94r

+ 94v

78. U 246: sepius.

79. ontbr. Ka, U 246.

80. Keu: Dominus respondit: Quo sepius communicat homo, eo amplius ego in eo et ipse in me operatur, et eius opera magis sanctificantur. Quo eciam sepius communicat eo purior anima eius efficitur iuxta illud: quo frequencius quis abluitur, eo mundior redditur.

+ (34r)

+ 55v

+ 56r

[p. 245]

wanderinge. Ten derden so moet hi geern liden pijn ende tribulacie om mijnre minnen willen’.

⁺ Doe si eens bat voer enen persoen, die van coutheit des herten ende seer^1. lichtelic plach te laten dat si niet en ontfinc dat heilige Sacrament, so sach si dien persoen staen voer onsen Heer ende hi seide hoer: ‘Mijn alre liefste, waerom⁺ scuwestu mi? Ganc betrouwe‖lic tot des Vaders almechticheit om di te sterken, tot die wijsheit des Soens om di te verlichten, tot die suete goetheit des Heiligen Geestes om di te versueten’^a..

⁺ Item doe si oec bat voer enen die verveert was dicwijl ten heiligen Sacrament te gaen, doe antwoerde onse Heer: ‘Hoe een mensche dicker dat heilige Sacrament ontfanct, so sijn siel puerre wort, na datter gescreven staet: hoe iemant dicker gedwogen wort, so hi reynre wort. Hoe hi oec dicker dat heilige Sacrament ontfanct, so ic meer in hem werke ende hi in mi. Item hoe een mensche vlitiger totten heiligen Sacrament gaet, so hi dieper in mi gesonken wort, ende hoe hi meer doergaet den afgront der Godheit, soe voel te meer wort sijn siel ontploeken ende verbredet^b. ende ontfanclic⁺ gema‖ket der Godheit. Als hoe dat water meer nedervloeyet in een stede, so dattet die stede dieper hoelt ende meer bequaem maect om meer in te vloeyen’.

⁺ Op een tijt seide onse^c. Heer onder ander woerde tot deser maget: ‘So wie dat berouwe hevet van sinen sonden ende sijn sonden biechtet of een geheel wille te biechten hevet ende bidt tot minen voeten, dat hem sijn sonden vergeven werden, ist dat dese mensch gevoelt so grote oetmoe-

+ IV 47

1. Men zou achter ende: lichtverdicheit of iets dergelijks verwachten als vertaling van levitate. De kopiist van de codex waarvan A, H1, H2 en N afhankelijk zijn, blijkt dit woord te hebben overgeslagen. De andere kopiisten hebben dit echter niet als een omissie aangevoeld, aangezien seer ook als het zelfst. nw. verdriet opgevat kon worden. Ga en Br lezen, in overeenstemming met U 246, slechts: van lichtverdicheiden. Be, Ox, Bo: die dick lichtelick liet des Heren lichaem te ontfaen.

+ 33v

a. hs. herhaalt: sueten.

+ III 26

b. Aldus H1. A: verbreyt. Hs.: vervredet, zo ook H2.

+ 34r

+ I 35

c. H1 voegt in: lieve.

[p. 246]

paratus, testimonium illi erit, quod vere peccatorum remissionem impetravit’. Deinde anima surgens vidit Dominus expansis manibus in throno^81. sedentem et dicentem: ‘Sicut in⁺ cruce ‖ manibus extensis usque ad mortem perseveravi, sic adhuc expansis manibus assisto Patri meo pro homine, et in signum quod vere paratus sum omnem hominem venientem ad me suscipere in amplexum. Si quis ergo consequi desiderat, si paratus est pro amore meo omnia^82. adversa tolerare, signum erit quod ad amplexum meum pervenerit. Quisquis eciam ad osculum meum inhiat, si in veritate probaverit quod voluntatem meam in omnibus diligit, et ei summe placuerit, indicium sibi erit, quod ad osculum meum pervenerit. Quisquis autem preces suas ad aures meas devenire⁺ et eas exaudire voluerit, ‖ ad omnem obedienciam sit paratus; quia impossibile est veri obedientis preces non admitti’.

⁺ [III 5] ...Et hoc tibi dico vere, quia multum michi placet quod homines de me confidenter presumant; nam quisquis michi crediderit quod post hanc vitam super meritum suum illi beneficiam, et proinde me laudans gracias egerit in hac vita, in tantum michi acceptum erit, quod in quantumcumque credere aut presumere potest, tantum et infinitum amplius supra omne meritum suum remunerabo; quia impossibile

81. in throno: ontbr. Ka.

+ (34v)

82. ontbr. Ka, Keu.

+ (35r)

+ 83v

[p. 247]

dicheit in sijnre herten, dat hi bereit is hem onder alre menschen voeten neder te liggen, dat sal hem een getuych wesen, dat hi waerachtelic verworven heeft verlatenisse^1. sijnre sonden’. Daernae stont die siel op ende sach onsen Here mit uutgerecten handen in den throne sitten ende hi seide:⁺ ‘Also als ic in den cruce ‖ mit uutgerecten handen volherde totter doot toe, des gelijcs so sta ic noch bi minen Vader mit uutgerecten handen voer den mensch tot een teiken, dat ic waerachtelic bereit bin alle menschen die tot mi comen^a. te ontfangen tot omhelsinge. Hierom, so wie dat begeert dit te vercrigen, ist dat hi bereit is om mijnre minnen willen te liden alle wederheden, dat sal hem een teiken wesen, dat hi gecomen is tot mijnre omhelsinge. Oec so wie dat seer begeert te comen tot mijn cussinge, ist dat hi in der waerheit proeft^2., dat hi minen wil in allen dingen^b. minnet ende hem die alre best behaget^c., dat sel hem een bewisinge wesen, dat hi gecomen is tot minen cussen. Ende so wie begeert te comen sijn gebeden tot minen oren ende wil dat si verhoert werden ‖⁺ die sal bereit wesen tot alre gehoersamheit, want het is onmoegelic dat die gebeden eens gewarigen^3. gehoersamigen mensches niet en souden ontfangen werden of verhoert’.

⁺ In eenre tijt seide onse Heer tot hoer: ‘Ic seg di dat waerachtelic, dattet mi seer behaechlic is, dat die menschen betrouweliken van mi vermeten^4.. Want so wie mi geloeft dat ic hem na desen leven wael doen sal boven alle sinen verdienten [ende mi daerom lovet ende danc seit in desen leven, dat sel mi also ghenaem wesen, dat hoeveel hi gheloven oft vermeten dar, also veel ende ontellike meer sal ic hem lonen boven alle sine verdienten]^d.. Want het is onmogelic, dat

1. Vergiffenis.

+ 34v

a. A voegt in: willen.

2. Bewijst.

b. A: om mynen wille alle dingen.

c. A voegt in: wat ic doe.

+ 35r

3. Waarachtig, echt.

+ III 5

4. Op mij rekenen.

d. Inlas vlg. H1, A. Ontbr. ook in H2.

[p. 248]

est homines non percipere ea que credidit et speravit...’

⁺ De Christi desiderio

[III 46] Item cum alia vice regraciaretur Deo pro desiderio quod habuit cum dixit: ‘Desiderio desideravi hoc Pascha manducare vobiscum’ responsum accepit a Domino: ‖⁺ ‘Vellem quod omnes illius recordarentur quod tanto tempore fuit protractum desiderium meum, et non deficerent, cum eorum desideria dispensacione divina protrahuntur’.

⁺ [III 19] Item cum vice quadam ad Missam iret, vidit Dominum de celo in candidissima veste descendentem et dicentem: ‘Cum homines ad ecclesiam^83. properant^84., penitencia, pectoris tunsione et confessione deberent se preparare, ut sic divine mee claritati possent obviare, et eam in se recipere, que per huius vestis candorem declaratur’^85..

⁺ [III 19b] Dixit eciam Dominus eidem^86.: ‘Qui Missam⁺ devote et studiose audierit, in extremo eius tot ‖ nobiles Sanctorum meorum personas in eius consolacionem et defencionem et animam eius cum honore deducendam sibi transmittam, quot Missas in terris audivit’.

⁺ [III 20] Pia hec et devota virgo miro modo anhelans ad celestia, cum tempore estivo sorores quasdam in Missa pigritantes et dormitantes videret, zelo accensa iusticie,

+ 99v

+ (35v)

+ 91v

83. Ka, Keu, U 246: missam.

84. Ka, Keu, U 246: se preparent.

85. U 246: designatur.

+ 91v

86. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. eidem: tibi dico.

+ (36r)

+ 91v

[p. 249]

een goet mensche niet ontfangen en soude die dingen die hi gelovet ende hopet’^a..

⁺ Eens doe dese devote maget Gode dancte voer die begeerte die hi hadde doe hi sprac: ‘Mit begeerten heb ic begeert desen Paesschen mit u te eten’^1., doe ontfinc se dese antwoerde⁺ van onsen Heer: ‘Ic ‖ woude dat alle menschen dies gedachten, dat mijn begeerte so lange tijd vertogen was^2., ende si en souden niet ontbreken^3. wanneer hoer begeerten overmids der godliker scaffinge^4. vertogen worden’.

⁺ Doe si op een tijt ter Missen ginc, doe sach si onsen Heer⁺ van den hemel nederdalende in een overblenckende cleet ende hi seide: ‘Wanneer die menschen hem haesten te kerken te gaen, so souden si hem bereiden mit penitencien ende mit slaen voer hoore borsten ende mit biechten, opdat si also mochten gemoeten^b. mijnre godliker claerheit, die beteikent wert bi die blenckinge [deses cleets]’^c..

⁺ Item soe seide onse Heer op een tijt tot hoer onder ander woerde: ‘Soe wie ynnichlic ende vlitelic Misse hoert, dien⁺ sal ic oversenden in ‖ sijn uterste also mennich edelen persoene mijnre heiligen tot sijnre troestinge ende bescherminge ende om sijn siel uut te leiden mit eren hoe voel Missen dat hi gehoert hevet in der eerden’.

⁺ Deze goddienstige^d. ende ynnige maget, die in wonderliker manieren was begeerende die hemelsche dingen, doe si in eenre somer tijt sommige susteren sach in der Missen^e. traech ende slapende, doe wart si ontsteken mitter minnen^5. der gerechtigheit ende geleit mitter^f. begeerten der god-

a. A voegt in: te crighen.

+ III 46

1. Luk. 22, 15.

+ 36v

2. Dat de vervulling van mijn verlangen werd uitgesteld.

3. Moedeloos worden.

4. Bestel.

+ III 19

+ (slot)

b. A: ghenieten.

c. Inlas vlg. H1. H2: des kleets. A: blinckende clede.

+ III 19b

+ 36r

+ III 20

d. A: goede dienstachtige. H2: God dienstachtighe.

e. in der Missen: ontbr. A.

5. Vurig verlangen naar.

f. H2: totter

[p. 250]

simul et pietatis ducta affectu, dixit ad Dominum: ‘Eya Domine Deus, quid est quod miser homo tam fragilis est, ut nec cum divinis interest, a sompno valeat abstinere?’ Ad quod Dominus respondit: ‘Si cogitarent celestia, aut eciam⁺ inferni penam, ‖ sompnus ab eis bene fugaretur’. Et illa: ‘Quibus datum non est ut hoc facere sciant^87., quid facient?’ Respondit: ‘Si quis habet amicum valde dilectum, doleret⁺ si ab eius familiaritate remotus ‖ esset. Quisquis igitur cogitat qualiter ego fidelissimus et amicus eius amicissimus^88., cum ad me pervenerit, omnia secreta mea ipsi pandam, in tantum ut ultra nil cupiat aut velit scire, iuste cor eius excitaretur ad cogitandum et delectandum de me et in me^89.. Qui eciam cogitaverit qualiter ego, omnis suavitatis dulcor, ero ei sapor⁺ secundum omne cordis sui delectamentum, ‖ et quam potens et liber in mea^90. libertate fiet: hec recogitata merito ab homine sompnum fugarent. Unde homo omnia dona Dei cum gratitudine suscipiens, pro singulis gracias agat, et de die in diem in virtutibus proficiat, donec omnibus bonis^91. habundet’.

⁺ [I 5d] Inter Secretam vero docuit eam Dominus dicens: ‘Cum primo Sanctus canitur^92., legat homo unum Pater Noster, orans quatenus cum omnipotenti, sapienti, dulci et benigno amore Cordis mei eius preparem illa [hora]^93., ut

+ (36v)

87. U 246: non facient.

+ 92r

88. Ka, Keu, U 246, M2: amantissimus.

89. Sol., Ka, Keu, U 246: excitaretur ad delectandum in me.

+ (37r)

90. U 246 voegt in: potestate et.

91. bonis: ontbr. Ka, U 246. omnibus bonis: ontbr. Keu.

+ 9v

92. Ka, Keu: cantatur. U 246: dicatur.

93. aldus alle hss.

[p. 251]

diensticheit ende sprac tot onsen Heer: ‘Ey Here God, wat ist, dat die onsalige mensche so broesch is, dat hi hem niet ende can ontholden van den slaep wanneer hi is in den godliken dienst?’ Onse Heer antwoerde daertoe: ‘Waert dat⁺ si gedachten die hemelschen dingen of oec die pijn ‖ der hellen, die slaep soude wael van hem gaen’. Doe seide si: ‘Dien dat niet gegeven is dat si doen konnen, wat sollen die doen?’ Hij antwoerde: ‘Soe wie dat hevet enen vrient, die hi seer liefhevet, die solde hem bedroeven, waert dat hi verscheiden waer van sijnre heymeliker^1. vriendicheit^a.. Hierom, so wie dat denct hoe dat is, die sijn alre getrouweste ende alre minlicste vrient bin, wanneer hi tot mi comet, hem openbaer alle mijn heimelicheit^2. also seer, dat hi niet voerder en begeert noch en wil weten, mit recht solde sijn hert verwect werden om te dencken ende genoechte hebben van mi ende in mi. Soe wie oec denct hoe dat ic, die sueticheit bin alre sueticheit^3., hem wesen sal een smake na alle die⁺ genoechlicheit sijns herten ‖ ende hoe machtich ende vri hi wesen sal in mijnre vrijheit: aldusdanige dinge overgedacht souden billix van den mensche veriagen den slaep. Waerom dat die mensche ontfangen sal alle die gaven Gads mit dancberheit ende sal voer een ygelike gave Gode danc seggen ende pinen voert te gaen van dage te dage in doechden, went hi overvloeye van allen goeden’.

⁺ Onder der Stillen^4. der Missen leerde onse Heer Jesus dese salige maget ende seide: ‘Als men ierst^5. “Sanctus” singet, soe sal die mensche een Pater Noster lesen ende bidden opdat ic hem mitter almechtiger, wijser, sueter ende goedertierenre minne mijns herten bereiden wil in dier uren, dat

+ 36v

1. Intiem.

a. A: heymelicheit ende vriendicheit.

2. Geheimenis.

3. Omnis suavitatis dulcor blijkt als bijstelling te zijn opgevat.

+ 37r

+ I 5d

4. Stilgebed, secreta: het gebed over de offergaven vlak voor de Prefatie.

5. Zodra.

[p. 252]

⁺ dignus sit me suscipere spiritualiter in anima sua, ‖ ut operer et perficiam in eo^94. omnia que ab eterno disposui facere secundum omne placitum mee divine voluntatis. Inter Complendam vero et Collectam legat hunc versum: Oracio: Laudo^95. te, o amor fortissime; benedico te o amor dulcissime; magnifico te, o amor benignissime; in omnibus et pro omnibus bonis que tua gloriosissima divinitas et beatissima humanitas operata est in nobis per nobilissimum ‖⁺ instrumentum Cordis tui, et opera benedicta in secula seculorum. Tunc ego ad benedicionem sacerdotis taliter ipsum benedicam^96.: Benedicat te mea omnipotencia, instruat te mea sapiencia, repleat te mea dulcedo, attrahat te et uniat mecum mea benignitas sine fine. Amen’.

+ (37v)

94. in eo: ontbr. Ka, Keu, U 246.

95. Van deze tekst bestaan vele lezingen. De uitgave van Solesmes en U 246: Laudo te, o amor fortissime; benedico te, o amor sapientissime; glorifico te, o amor dulcissime; magnifico o amor benignissime. M2: Laudo te, o amor fortissime et sapientissime; glorifico te, o amor dulcissime; magnifico o amor benignissime. Keu: Laudo te, o amor fortissime; benedico te o amor sapientissime; magnifico te, o amor dulcissime; glorifico te, o amor benignissime. Lo: Laudo te, o amor fortissime; benedico te, o amor sapientissime; klorifico te, o amor benignissime. De tekst van U 247 is gelijk aan die van Ka.

+ 10r

96. taliter ipsum benedicam: ontbr. Ka.

⁺ Quod anima in corde Dei nidificet

⁺ [II 24] Alia vice, post Communionem sanctam, dixit ad eam Dominus: ‘Ego in te en tu in me in omnipotencia mea, sicut piscis in aqua’. Et illa: ‘O my Domine, pisces sepe de

+ 74r

+ (38r)

[p. 253]

hi hem^a. weerdich si mi te ontfangen geestelic^1. in sijnre ‖⁺ sielen opdat ic werken mach ende volbrengen al die dinge die ic van ewicheit geordineert heb te doen na alle dat waelbehagen mijn godliken willes. Tusschen die complende ende collect^2., so sal die mensch dit veers lesen: “Ic love di, o alre stercste minne; ic benedie di, o alre suetste^b. minne; ic groetmake di, o alre goedertierenste minne in allen ende voer allen [goeden]^c., die dijn gloriose Godheit ende dijn alre salichste Menscheit gewracht hevet in ons bi den alren edelsten instrument dijns herten ende bi dine werken, die gebenedijt sijn in ewicheit der ewicheit”^d.. Dan sal ic hem aldus weder benedien tot des priesters benedixie^e.: “Mijn^3. almachticheit moet di benedien; mijn wijsheit moet di leren, [mijn sueticheyt moet di vervullen]^f. ende mijn suete goetheit moet di trecken ende leven mit di sonder ende. [Amen]^g.’.⁺ In eenre tijt doe si ten heiligen Sacrament had geweest, doe⁺ seide onse Heer tot haer: ‘Ic ben in di ende du in mi in mijnre almachticheit, gelijc een vissche in den water’. Ende

a. ontbr. H1, H2.

1. Ofschoon de geestelijke communie in de middeleeuwen geen onbekende devotie was (vgl. b.v.H. Wilms, Das Beten der Mystikerinnen..., Leipzig, 1916, p. 105 e.v.) kan spiritualiter hier ook de betekenis hebben van: met vrucht. Vgl. Thomas van Aquino, Summa Theol. III 80, 1 ad 2. In ad 3 heeft spiritualis echter de huidige betekenis. Vgl. verder Dict. de la Spiritualité II 1294-1300, en M. Smits van Waesberge, Iets over de leer en praktijk van de geestelijke communie in de Middeleeuwen, voornamelijk in het licht van de vaderlandse devotieliteratuur, Studia Catholica XIX (1943), p. 129-140; 172-187.

+ 37v

2. De complende is de Postcommunie. Onder collect dient men - anders dan nu, waar het slechts het gebed voor het Epistel is - het gebed Placeat vóór de zegen te verstaan. Aldus uitdrukkelijk het 14e eeuwse Liber ordinarius der Essener Stiftskirche, herausg. von Franz Arens, Paderborn, 1908, p. 55. Later, toen Collecta alleen nog gebruikt werd voor het eerste gebed, werd deze tekst niet meer begrepen, zodat Bazel A IX 34 de voor hem merkwaardige volgorde in margine ‘normaliseert’: Inter collectas et complendas quid orandum sit (f. 80v). Leeuwarden omzeilt de moeilijkheid door te vertalen: Daerna als men die leste collecte singet (f. 21).

b. ontbr. H2.

c. Inlas vlg. H1, H2, A.

d. der ewicheit: ontbr. H2.

e. tot des priesters benedixie: ontbr. A.

3. Opmerking verdient dat Christus zich hier Trinitarische attributen toekent. Vgl. I 24, I 31 en III 4.

f. Inlas vlg. H1, H2, A.

g. Inlas vlg. H1, H2.

+ II 24

+ 38r

[p. 254]

aqua trahuntur, et quid si michi ita acciderit?’^97. Respondit: ‘Non poteris extrahi a me, sed nidificatis in Corde meo divino’. Et illa: ‘Quid erit nidus meus?’ Respondit: ‘Humilitas in omni dono et gracia tibi a me collata: semper in ‖⁺ abissum vere humilitatis te immerge’. Et anima: ‘Pisces in aqua fructificant, et quid erit fructus meus?’ Respondit:⁺ ‘Quando me celesti Patri offers ‖ in gaudium et gloriam omnibus Sanctis, sic tunc eorum gaudia et^98. munera augmentantur, ac si ipsi corporaliter me susceperint in terris, et hoc est tuus fructus’.

⁺ [II 21] ...Cum vanitas cor tuum dissolvit, recole virtutem illius caritatis que me de accubitu paterni sinus utero virginali⁺ inclinavit, et vilibus ‖ panniculis involutum in presepe reclinavit, multos labores in predicando perferre coegit, et postremo amarissima et turpissima morte interemit. Talium recordacio omnem vanitatem a corde tuo penitus removebit. Similiter cum superbia te infestat, memorare humilitatis⁺ mee, ‖ qua numquam vel in minimo cogitatu, verbo seu alio opere superbivi^99., sed exemplum perfectissime humilitatis in omnibus factis meis exhibui: et sic vincas superbiam humilitate. Cum vero impaciencia te molestat, memento

97. Sol., Ka, Keu, U 246: contingerit.

+ 74v

+ (38v)

98. Ka herhaalt: gloria omnibus sanctis.

+ 73r

+ 73v

+ (39r)

99. Ka, Keu, U 246: aliquo opere superbie. Ka voegt er nog aan toe: offendi.

[p. 255]

si seide: ‘O mijn^a. Heer, die visschen werden biwilen uten water getogen ende wat sal ic doen of mi so geschiede?’ Hi antworde: ‘Du en mogeste niet uutgetogen werden van mi, mer du salst nestelen in mijn godlike herte’. Ende si seide: ‘Wat sal mijn nest wesen?’ Hi antwoerde: ‘Oetmoedicheit, dattu di in allen gaven ende gracie, die di van mi gegeven werden, di altoes insinckes in den afgront des gewariger oetmoedicheit’. Ende die siel seide: ‘Die visschen maken hoer vrucht in den water ende wat sal mijn vrucht^b. wesen?’

⁺ Hi antwoerde: ‘Wanneer du mi offerste ‖ den Vader tot blijtscap ende glorie al den heiligen, dan so werden haer blijtscapen ende gaven so vermeerret alsof si mi lichamelic ontfangen hadden in der eerden. Ende dat sal dijn vrucht wesen’.

⁺ In eenre tijt seide onse Heer tot haer onder ander worde: ‘Wanneer die^c. ydelheit dijn herte verscheifelt^1. of verstrooyt, so gedenc die doecht dier minnen, di mi nedergeneicht hevet van der rust des vaderliken scoots in den meechdeliken lichaem ende, gewonden in snoden^d. doekeren, nedergeleit hevet in der cribben ende ten lesten doen sterven hevet den alre^e. bittersten doot. Aldusdanige gedenckenisse sal alte mael verdriven van dijnre herten alle ydelheit. Des gelijcs wanneer di die hoverdie moylic is^2., so gedenct mijnre oetmoedicheit⁺ ‖ die mi nie in den alren minsten gedachte of woerde of in enigen werken verhoverdichde, mer bewijsde^3. in allen minen werken een exempel der alre volmaecster oetmoedicheit. Ende also salstu verwinnen die hoverdie mitter oetmoedicheit. Ende wanneer die moeyet onlijdsamheit, so gedenct mijnre lijdsamheit, die ic hadde in ar-

a. A voegt in: alre liefste.

b. in den water... mijn vrucht: ontbr. H2.

+ 38v

+ II 21

c. H1, H2, A: dat.

1. Verstrooit.

d. H2: armen.

e. A voegt in: lelicsten ende.

2. Bezwaart.

+ 39r

3. Lees: ic bewijsde.

[p. 256]

paciencie mee, quam habui in paupertate, siti, fame, in discurrendo, in iniuriis, in contumeliis et maxime in morte. Et similiter cum infestaris ira, recordare mansuetudinis mee, qua cum his, qui oderunt pacem, eram pacificus et mansuetus, in tantum quod eciam ipsis crucifixoribus meis, qui cum tot crudelitatum genera in me exercuissent quod nichil superaddere⁺ amplius ‖ possent, adhuc pre nimio furore stridebant super me dentibus, cum tanta cordis dulcedine veniam impetrans, Patrem eis placavi, ac si numquam michi contrarii extitissent. Et sic poteris cuncta vicia virtutibus superare’.

⁺ [II 26] Post hoc orans pro congregacione audivit sonum dulcissimum in firmamento celi resonare ex sonitu disciplinarum, quas illa hora sorores pro communi salute perceperunt. Ad cuius sonitus clangorem sancti Angeli plaudentes saltabant, demones animas cruciantes procul fugiebant, ‖⁺ anime laxabant a penis et cathene reatus earum rumpebantur.

⁺ [I 29 slot] Cum autem pro congregacione oraret, ut eam in sancto proposito confortaret et confirmaret, Dominus ait: ‘Si michi voluerint adherere, in eternum eas non derelinquo’.

+ (39v)

+ 75v

+ (40r)

+ 48v

[p. 257]

moede, in honger, in dorst, in onmete^1. reysen, in onrechten, in lasteren ende alre meest in der doot. Ende des gelijcs alstu gemoyet werdste van toernicheit so ghedenct mijnre sachtmoedicheit overmids welker ic vreedsam was mitten genen die den vrede haeteden ende was also seer sachtmoedich^a., dat ic oec mijn cruucers^b., doe si alle manieren van^c. wreetheiden in mi geha[n]tiert hadden^d., dat si daerboven niet⁺ meer toe‖doen en mochten, ende noch knerselden van groter verwoetheit^e. op mi mit haren tanden, mit so groter sueticheit des herten verwarf genade ende versoende den Vader alsof si mi nie contrarie en hadden geweest. Ende aldus saltu moegen verwinnen alle ondoechden mit doechden’.

⁺ In eenre tijt doe dese heilige maget bat voer die vergaderinge^2. daer si in woende, doe hoerde si een oversuet geluut in den firmament des hemels clincken^f. van den geluut des disciplinen^3., die die susteren in dier uren ontfingen voer gemene salicheit. Van wies klinckens geluut die heilige engelen opsprongen ende sloegen hoer hande te samen van blijtscapen^g. ende die viande die die sielen pinichden,⁺ die vloegen veer van daer ‖ ende die sielen worden ontbonden van der pinen ende die veeteren haerre misdaeden worden gescoert.

⁺ Item doe si op een ander tijt bat voer die vergaderinge,⁺ dat se onse lieve Heer woude stercken ende vast maken in een heilich opset, doe seide onse Heer: ‘Ist dat si mi aen-

1. Niet in MNW, wel onmate, buitengewoon groot. MNW V 821.

a. overmids welker... also seer sachtmoedich: ontbr. A.

b. H2: cruus.

c. manieren van: ontbr. A.

d. aldus H1, H2, A. Hs.: had.

+ 39v

e. van groter verwoetheit: ontbr. H2.

+ II 26

2. Convent.

f. A: blincken.

3. Gesels.

g. van wies klinckens... van blijtscapen: ontbr. A.

+ 40r

+ I 29

+ (slot)

[p. 258]

⁺ [IV 5] Quod dum gratanter fecisset, orabat Dominum ut sibi revelaret quid maxime ab eis observari vellet, per quod⁺ et Religio posset augeri. ‖ Respondit: ‘Qui vere Religiosus effici desiderat, oculos suos custodiat ab omni illicito et inutili visu. Similiter et aures suas abstineat, ne umquam⁺ audiat, quod cor eius maculet aut ‖ conturbat^100.. Prohibeat quoque suum os ab omni inutili verbo, et si quid vidit vel audivit inutile^101., numquam os suum loqui inde permittat. Cor eciam suum maxime custodiat, ne umquam in malis cogitacionibus delectetur, aut sponte immoretur. Homo enim advenire cogitaciones cordi prohibere non potest; sed ne ipsis consenciat aut sponte^102. admittat, faciliter dimittere potest. Observet eciam diligenter omnia facta sua, et quocies in aliquo deliquerit, numquam cor eius quiescat, donec sibi veniam a Domino postulet, et cum primo possit illud confiteri proponat’.

⁺ [I 13a] Post hoc rogabat Dominum dicens: ‘O unice⁺ Amator, in quo maxime complacet tibi ut ab hominibus^103. agnoscaris?’ Cui Dominus: ‘In bonitate qua misericorditer hominem expecto usquequo ad penitenciam convertatur. Insuper continue <!> ipsum gracia mea ad me traho. Cum vero nullo modo voluerit converti, exigente iusticia, oportet illum dampnari’.

+ 100v

+ 101r

+ (40v)

100. Ka, Keu: vel contrahat. Sol.: cor eius maculum contrahat.

101. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

102. U 246 voegt in: consensum.

+ 0r

+ 2(41r)

103. Ka, Keu, U 246, Lo: omnibus.

[p. 259]

hangen willen, so en wil ic se in der ewicheit niet laten’.

⁺ Op een tijt bat si onsen Heer, dat hi hoer woude openbaren wat hi alre meest van hem geholden wolde hebben, daer die Religie^1. bi geoect^2. mocht werden. Hi antworde: ‘So wie waerachtelic een geestelic mensch^3. begeert te werden, die moet sijn ogen bewaren van allen ongeoerlofden ende onnutten sien. Des gelijcs so moet hi sijn oren afkeren, dat hi nummermeer en hore dat sijn herte besmetten mach of⁺ be‖vlecken. Ende oec so moet hi sinen mont bedwingen of verbieden van allen onnutten woerden^a.. Ende ist dat hi iet siet of hoert, dat onnutte is, dat hi daer sinen mont nummermeer en laet af spreken. Sijn herte sal hi oec sonderlinge bewaren, dattet nummermeer genuechte en crige in quaden gedachten of al willens daerop en merre^4.. Want een mensche en mach sijn herte niet verbieden dat hem geen gedachten toe en comen, mer hi macht lichtelic laten, dat hi daer geen consent toe en geve of al willens die ontfange. Oec so sal hi seer naerstelic waernemen alle sijn werken ende also dicke als hi in enigen misdoet, dat sijn herte dan niet en ruste went hi genade van den Heer bidt ende opset dat te biechten als hi ierst mach’.

⁺ In eenre tijt bat si onsen Heer ende seide: ‘[O]^b. enige⁺ Minnaer, waerin behaechtet di alre meest dattu van allen menschen bekent werdes?’ Onsen Heer seide hoer: ‘In der goetheit^c. bi welker ic den mensche also ontfermherteliken verbeide went hi bekeert wort tot penitencien. Daerenboven so trecke icken dagelics tot mi mit mijnre gracien. Mer wanneer hi hem geensins bekeren en wil, so eyschet dat mijn gerechticheit dat icken verdoemen moet.’

+ IV 5

1. Kloosterleven.

2. In deze vorm niet in MNW. Vgl. echter MNW V 10 s.v. oechen. H2: gheoecht. Hier is de betekenis: bevorderd.

3. Kloosterling.

+ 40v

a. die moet sijn ogen... van allen onnutten woerden: ontbr. A.

4. Daarbij blijft stilstaan.

+ I 13a

b. Inlas vlg. H1, H2, A.

+ 41r

c. H2: godheit.

[p. 260]

⁺ [III 44] Alia vice dixit ad eam Dominus: ‘Quere me in quinque sensibus tuis et faciendo more hospitis, qui amici sibi dilecti adventum pre foribus et per fenestras respiciendo,⁺ si uspiam desideratum suum videat semper querit. Sic ‖ et⁺ anima fidelis in quinque sensibus, ‖ qui fenestre eius sunt, me semper querat, ut si videat pulchra et amabilia, cogitet quam pulcher et amabilis, et quam bonus est qui hec fecit, tendens statim^104. in ipsum qui omnia fecit. Cum autem suavem audit^105. melodiam vel aliud in quo delectatur^106., cogitet: Eya, quam dulcis erit vox illa te vocans^107., unde omnis dulcedo et sonoritas vocum processit. Item cum audit homines loqui aut legi aliquid, semper ad hoc intendat audire, si aliquid audiat in quo Dilectum valeat invenire. Similiter in omnibus que loquitur, Dei gloriam et proximorum^108.+ querat salutem. Cum vero ‖ legit vel cantat, cogitet: Eya, quid modo in hoc versu vel in hac lectione Dilectus tuus tibi loquitur aut mandat? querens eum in omnibus, donec divine dulcedinis aliquem persenciat gustum. In olfactu et tactu similiter faciat, rememorando quam suavis sit Spiritus Dei, et quam predulcia et iocunda^109. oscula et amplexus eius erunt. Et in quacumque creatura cum delectatur, semper deliciarum Dei memoretur, qui omnia hec

+ 98v

+ 99r

+ (41v)

104. U 246: semper.

105. ontbr. Ka, Keu, U 246.

106. Ka, Keu, U 246 voegen in: audierit.

107. Sol., Ka, Keu, U 246: vocantis.

108. Ka, Keu, U 246: proximi.

+ (42r)

109. et iocunda: ontbr. Sol., Ka, Keu.

[p. 261]

⁺ In eenre tijt seide onse lieve Heer oec tot deser heiliger maget: ‘Sueckt mi in dinen vijf sinnen ende doet na der manieren eens weerts, die die toecoemst sijns liefs vrients altoes suect ende siet uter^a. doeren ende doer die vensteren of hi ergent siet sijn begeerde vrient. Also sal een getrouwe⁺ siel mi altoes sueken in hoeren vijf synnen ‖ dat haer vensteren sijn, opdat, ist dat si siet suverlike ende minlike dingen, so sal si dencken hoe suverlic ende minlic ende hoe goet^b. hi is, die dit al gemaect hevet, ende sal rechtevoert tiden in^1. hem die alle dingen gemaect hevet. Wanneer si oec hoert suete melodie of iet anders daer si genuechte in hevet, so sal si denken: Ende^c. hoe suet sal die stemme wesen des geens die di roepen sal, waervan voertgecomen^d. is alle sueticheit ende walludicheit der stemmen. Item wanneer si die menschen wat hoert spreken of lesen, so sal si daernae altoes aendachtich wesen te horen of si yet hoert, daer si haer lief in mach vinden. Des gelijcs in allen dingen die si spreect, sal si sueken^e. die glorie Gods ende salicheit hoerre evenkersten^f..⁺ Soe wanneer dat ‖ si leest of singet, soe sal si dencken: Eya, wat spreect of gebiedet di nu dijn lief in dit veers of in deser lexen? ende sueken hem in allen dingen went si enige smake der godliker sueticheit gevoelt. Int ruken ende tasten sal si des gelijcs doen ende sal gedencken hoe^g. suet dat is die geest Gods ende seer suet^h. dat wesen sullen sijn kussen ende omhelsinge. Ende in so wat creatuer si genuecht hevet, so sal si altoes gedencken der weelden Gods, die alle die suverlike genuechlike dingen ende suete^i. ons^2. daertoe

+ III 44

a. H2: doer die.

+ 41v

b. A: dat.

1. Zich keren tot.

c. H1, A: Ey. H2: O.

d. A: waervan dat woort comen.

e. A: spreken.

f. A: evenmenschen.

+ 42r

g. A voegt in: zeer.

h. dat is... seer suet: ontbr. A.

i. ende suete: ontbr. A. H1, H2: genuechlike ende suete dingen.

2. Dativus commodi: voor ons.

[p. 262]

pulchra et delectabilia et suavia nobis ad hoc creavit, ut ad ipsius bonitatis cognicionem et ad amorem nos afficiat et perducat. Unde in corde suo proponat, si possibile esset, omnem laudem et graciarum actionem et oracionem et omne⁺ ministerium Deo libentissime ‖ persolveret, quod quilibet ei offerre tenetur. Similiter omnem penam, tribulacionem et laborem, quem aliquis pro Dei pertulit amore, sufferre sit paratus.

+ (42v)

[Van sommigen sielen die si sach na der doot]
⁺ De anima B. XIX annorum comitis

⁺ [V 11] Cum felicis memorie dominus B. Comes^110. obisset..‖ infra tricesimum eiusdem, cum Missa pro eo in capella ubi sepultus erat celebraretur et... Offertorium cantaretur, dixit Dominus: ‘Oblacio fidelium, quam sacerdos gaudens, non

+ 114r

+ 114v

110. Ka i.p.v. B.comes: Bedines, wsch. ontstaan door het lezen van comes als edines. Deze fout is doorgedrongen in de middeln. vert. Zie de noot bij deze plaats in de middelned. tekst.

[p. 263]

gescapen hevet opdat hi ons trecken ende brengen soude tot kennisse ende tot minne sijnre goetheit. Waerom dat hi opsetten sal in sijnre herten, waert dattet moegelic waer, dat hi Gode seer geern soude betalen alle lof ende dancbaerheit⁺ der gaven^a. ende gebeden ‖ ende alle dienst, die hem een iegelic mensch schuldich is te offeren of te betalen. Des gelijcs so sal hi bereyt wesen te liden alle pine, tribulacie ende arbeit, die enich mensch geleden hevet om die minne Gods.

+ 42v

a. H2: gracien.

⁺ Van sommigen sielen die si sach na der doot, van^b. der sielen eens greven, die geheiten was Benedines, die XIX [iaer]^c. out was doe hi sterf ende een duechsam iongelinc was

Doe heer Benedijn^1., die van saliger gehuechnisse is^d., gestorven was, binnen^e. sijn ierste maenstont doe men Misse voer hem dede in der capellen daer hi begraven was ende men dat Offertorium sanck, doe seide onse Heer totter maget Mechtelt: ‘Die offerhande der geloviger menschen^2.,

+ V 11

b. Opschrift ontbr. H1. A: Van der zielen eens greven die XIX iaer out was doe hi starf, die geheiten was Bedenes, die een zeer reckelic ioncman was. In H2 ontbr.: ende een duechsam iongelinc was.

c. Inlas vlg. H2, A.

1. De latijnse teksten, behalve Kamerijk, geven slechts een initiaal. Ka schrijft Bedines (vgl. de noot bij deze plaats in de lat. tekst), een vorm die we ook in HH1 en H2 aantreffen. A schrijft Bedenes. De andere ned. hss. laten de naam weg. Solesmes noteert bij deze plaats, dat hier wsch. Burchard II bedoeld is. Deze was de zoon van de geëxcommuniceerde Gebhard XX van Mansfeld (vgl. p. 8), die in 1285 stierf en op verzoek van zijn vrouw Irmengard van Schartzburg in 1290 in de kapel van Helfta werd bijgezet. Deze Burchard immers schijnt omstreeks die tijd de enige uit de families Mansfeld en Querford te zijn die op jeugdige leeftijd (in 1294) stierf. Vgl. II 22.

d. heer Benedijn... geheuchnisse is: ontbr. A. In plaats daarvan: hi.

e. H2: do men.

2. Het stipendium. Hier klinkt iets door van het 4e Lateraans Concilie (1215): Eleemosynas, sacrificium ceteraque beneficia fidelibus posse prodesse defunctis credimus. (...) Decimas, primitias et oblationes ex praecepto Domini credimus clericis persolvendas (Denz. 427). Vgl. in hetzelfde hoofdstuk ook 's graven antwoord op haar vraag: ‘Wat is u het meest voordelig geweest?’ ‘De viering van heilige Missen, aalmoezen en zuiver gebed...’, waarin het 2e Concilie van Lyon (1274) doorklinkt: ...ad poenas huiusmodi relevandas prodesse eis fidelium vivorum suffragia, Missarum scilicet sacrificia, orationes et eleemosynas... (Denz. 464)

[p. 264]

⁺ amore pecunie sed pure ‖ pro animarum salute, suscipit et michi libens offert, multum proficit animabus’. Tunc vidit animam defuncti circa altare euntem et decantantem: ‘Scio, Domine, quia morti me tradidisti ad salutem et gaudium et consolacionem anime mee’. Et illa: ‘Quis te cantare docuit?’ Respondit: ‘Omnia que ad laudem Creatoris mei pertinent, scio’. At illa: ‘Habesne aliquem penam?’ Respondit: ‘Nullam, nisi quod amantissimum Deum meum nondum video, quem tanto desiderio cernere cupio, quod si omne desiderium, quod umquam in terris aliquis ad Deum habuit, homini uni esset transfusum, in comparacione desiderii mei⁺ quasi nichil esset’ Tunc illa: ‖ ‘Quomodo hoc verum est, cum multi beatorum inestimabili desiderio Deum anhelaverunt?’ Respondit: ‘Quousque anima corporis mole gravatur, necessitatibus corporis tociens impenditur, nunc comedendo^111., nunc dormiendo, nunc aliud faciendo, nunc cum⁺ hominibus conversando, ‖ quod nequaquam tali ac tanto desiderio flagrare potest, sicut anima, que carne soluta et ab omni impedimento libera, Creatorem suum desiderat incessanter’.

+ (43r)

+ (43v)

111. Ka, Keu, U 246 voegen in: nunc bibendo.

+ 115r

[Van der sielen eens cleyns meechde kens]
⁺ De anima infantule cuiusdam

[V 12] Matrona quedam filiam suam nondum natam Deo⁺ consecrare disposuerat, ita ut si dum nasceretur ‖ puella

+ 115r

+ (44r)

[p. 265]

die die priester al verblidende ontfanget, niet uut minne des⁺ gelts, mer puerlic ‖ om salicheit der sielen, ende mi die geern offert, die is den sielen seer vorderlic. Doe sach dese maget die siel des begraven iongelincs bi dat altaer gaende ende singende^a.: ‘Ic weet, Heer, dattu mi overgelevert hebste der doot toe tot salicheit ende blijtscap ende troest mijnre sielen’. Ende si seide: ‘Wie heeft di leren singen?’ Hi antwoerde: ‘Alle die dingen die horen totten love mijn Sceppers, die can ic’. Ende si seide: ‘Hebstu enige pine?’^1. Hi antwoerde: ‘Ic en heb geen pine dan dat ic minen alre minlicsten Heer noch niet en sie, dien ic mit al so groten begeerten begeer te sien. Waert dat alle die begeerte, die ye iemant in der eerden tot Gode gehadt hevet, ingestort waer enen mensche, in gelikenisse mijnre begeerten soudet wesen als⁺ niet’. Doe seide si: ‖ ‘Ende hoe mach dat waer wesen, want voel heiligen hebben uut Gode ontsprekelike^b. begeerte ende verlangen^c. gehadt’. Hi antworde: ‘Also lange als die siel beswaert wart mitten last des lichams, so wort si dicwile belettet van lichaemliken noetorfticheiden: nu etende, nu drinckende, nu slapende, nu ander dingen doende, nu mitten menschen geselscap hebbende^d., dat si geensins mit sodaniger ende mit so groter begeerten bernen en mach^e. als die siel, die ontbonden is van den vleisch ende vrij is van allen hinder, die sonder opholden begeert hoeren Scepper’^2..

+ 43r

a. H1: bughende.

1. Straf.

+ 43v

b. H2: onsprekelike tot Gode.

c. ende verlangen: ontbr. A.

d. A i.p.v. geselscap hebbende: wanderende.

e. A voegt in: in der mynnen.

2. Zie over haar opvatting betreffende het vagevuur p. 96.

⁺ Van der sielen eens cleyns meechdekens^f.

Een vrouwe was, die opgeset had hoer dochter^g., die noch niet geboren en was, Gode te consacrieren, also, waert sake

+ V12

f. Opschrift ontbr. H1. A: cleynen meiskens.

g. H2: vrucht.

[p. 266]

esset, ipsam Christo desponsaret. Sed infra secundum annum puella defuncta est. Cuius anima famule Dei in specie virginis pulcherrime apparuit, induta veste rosei coloris et desuper aureo palleo niveis liliis mirifice adornato. Dixitque ad puerum^112.: ‖ ‘Unde hec tibi tanta gloria?’ Respondit: ‘Dominus sua benignitate hec michi contulit. Hec rubea vestis significat quod naturaliter eram amans; aureum vero amictum Religionis designat^113. habitum, quod michi contulit pro eo, quod mater mea religiosam vitam me ducere delegavit’.⁺ Super quo dum illa miraretur, ‖ tale a Domino accepit responsum ‘Quid miraris? Nonne infantes baptizati aliena fide salvantur? Nam sicut mater spiritualis votum christianismi pro puero spondens, si contigerit puerum decedere, per ipsum votum salvabitur; sic ego integram matris voluntatem pro facto suscipiens omnia bona que desiderando huic puero optavit, in ipso remuneravi’. Tunc illa Dominum requisivit dicens: ‘Cur, amantissime^114., tam

112. Keu, M2: puellam. De tweede keer heeft Keu: puellula.

113. Ka, Keu, U 246: significat.

+ (44v)

114. Ka, Keu, U 246 voegen in: Domine.

[p. 267]

⁺ dat si geboren ‖ waer ende het een meechdekijn^a. waer, dat si se Christo woude trouwen. Mer binnen dat ander iaer sijns levens sterf dat meechdekijn^a.. Wies siel verscheen der maget Mechtelt^b. in der gedaente een overschoenre maget ende was gecleet mit enen klede van roseliker verwen ende daer boven een^c. gulden mantel, die wonderlic verciert was mit sneewitten lelien. Ende si seide tot die kinde: ‘Waervan hebstu dese grote glorie?’ Ende het seide: ‘Die Heer hevet se mi gegeven van sijnre sueter goetheit. Dit roet cleyt beteikent dat ic natuerlic minnende was. Mer dat gulden ommecleet, dat beteikent dat habijt der Religien^d., dat hi mi daerom gegeven hevet, omdat mi mijn moeder geloeft^1. hadde, dat ic een geestelic leven solde leiden’. Doe si hiervan^e.+ verwonderde, ‖ doe ontfinc si aldusdanige antworde van Gode: ‘Wat verwonderstu di? En werden die kinder^f. die gedoept sijn niet beholden van vreemt^2. gelove? Want also als die geestelike moeder^3., die loevet lofte der kerstenheit voer den kinde, gevielt dat dat kind storve, dan behouden soude werden bi dier lofte^4.; also heb ic ontfangen die geheel wille des moeders voer dat werc ende alle dat goet, dat si begerende toegewinschet hevet desen kinde, dat heb ic in hem geloent’. Doe vraegde si onsen Heer ende seide: ‘O alre

+ 44r

a. A: meisken.

a. A: meisken.

b. A: deernen Gods Mechtelden.

c. klede van... boven een: ontbr. A.

d. A: Regulen.

1. Bij gelofte beloofd had.

e. A: hier hoer.

+ 44v

f. die kinder: ontbr. H2.

2. Andermans.

3. Meter.

4. De bedoeling is niet, dat het kind alleen maar door het geloof van de meter gered zou worden en dus het sacrament zelf geen rol zou spelen, maar dat het onmondige kind toch als volwaardige gelovige beschouwd moet worden. Vgl. Thomas van Aquino, Summa Theol. III 68, 9 ad 1: ...etiam pueri non habentes usum rationis, quasi in utero matris Ecclesiae constituti, non per seipsos, sed per actum Ecclesiae salutem suscipiunt. Unde Augustinus dicit in libro de Peccatorum Meritis et Remiss.: Mater Ecclesia os maternum parvulis praebet, ut sacris mysteriis imbuantur: quia nondum possunt corde proprio credere ad iustitiam, nec ore proprio confiteri ad salutem. Si autem propterea recte fideles vocantur quoniam fidem per verba gestantium (peter en meter) quodammodo profitentur, cur etiam non poenitentes habeantur, cum per eorundem verba gestantium diabolo et huic saeculo abrenuntiare monstrentur?

[p. 268]

immature puerum^112. assumpsisti?’ Respondit: Tam amabilis puer^112. erat, quo ei vivere in terris non expediebat.⁺ Insuper eius pater votum in terris^115. irritasset^116., ‖ et eum in seculum reservasset’.

112. Keu, M2: puellam. De tweede keer heeft Keu: puellula.

112. Keu, M2: puellam. De tweede keer heeft Keu: puellula.

+ (45r)

115. Sol., Ka, Keu, U 246: matris.

116. Ka, Keu, U 246: immutasset.

[Van den minsten heilige die in den hemel is]
⁺ De minimo sancto et bonitate Dei

[I 33] Sabbato quodam, dum cantaretur Sequencia ‘Mane prima sabbati’ in illo versu ‘Ut fons summe etc.’ cogitabat quot et qualia dona et quanta^117. inenarrabilia bona de ipso fonte omnium bonorum emanassent, et sine fine emanant. Et ait illi Dominus: ‘Veni et vide minimum⁺ qui est in celo^118., ‖ et tunc poteris cognoscere fontem ‖⁺ pietatis’. Ipsa vero cogitante^118a. cepit ubiillum posset invenire, aut quomodo eum valeret^119. agnoscere. Et ecce occurrit ei

+ 53v

117. ontbr. U 246.

+ 54r

118. U 246: regno celorum.

+ (45v)

118a. Sol.: Ipsa (illa) vero cogitare coepit. Ka, Keu, U 246 sic.

119. ontbr. U 246.

[p. 269]

minlicste Heer, waerom hebstu dat kint so vroech gehaelt?’ Hi antworde: ‘Dat kint was also minlic, dattet hem niet orberlic geweest en had te leven in der eerden. Daerenboven⁺ so solde sijn vader die lofte sijns moeders ‖ gebraken hebben ende soudet gehouden hebben^a. in der werlt’.

+ 45r

a. ende soudet gehouden hebben: ontbr. H2, A.

⁺ Van den minsten heilige die in den hemel is

Op enen dach, doe men in der Missen sanc die sequencie die geheiten is: ‘Mane^b. prima sabbati’, die men pleget te singen des sonnendages voer ons Heren hemelvaertsdach, van ons Heren verrisenisse^c. ende van sante Marien Magdalenen, in dien veers: ‘Ut fons summe^d. pietatis’, dat aldus in duutsche begint: ‘Opdat die fonteyn der overster goedertierenheit die di gedwogen hevet van dinen sonden etc.’^1., doe dacht dese devote maget Mechtelt hoe voel ende hoedanige gaven ende hoe ontsprekelike goede van der fonteyne alre goeden uutgevloyet waren ende sonder einde uutvloyen^e.. Ende onse Heer seide tot hoer: Coemt ende siet⁺ die minste die in den hemel ‖ is ende dan so saltu moegen bekennen die fonteyn mijnre goedertierenheit. Doe began si te dencken, waer dat si dien soude mogen vinden of hoe dat si hem solde mogen^f. kennen. Ende, sich, hoer quam

+ I 33

b. Hs.: Maen.

c. Hs.: verrissenisse.

d. Hs.: somme.

1. Volgens het Missale Traiectense (1515) werd op alle zondagen na Pasen de sequentie Victimae Paschali gezongen, behalve op de 5e zondag (de zondag vóór Hemelvaart), waarop Mane prima Sabbati gezongen werd. Ditzelfde wordt ook vermeld van Halberstadt, het diocees waarin Helfta lag. Vgl. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, t. II, Louvain, 1897, no. 11064. Dat deze sequentie ook op het feest van Maria Magdalena gezongen kon worden, ligt voor de hand, gezien de strofen 3 en 13: Resurgentis itaque / Maria Magdalena / Facta est praenuntia. - O Maria Magdalena / Audi vota laude plena / Apud Christum chorum istum / Clementer concilia. Het hier genoemde vers is het 14e en laatste: Ut fons summae pietatis / Qui te lavit a peccatis / Servos suis atque tuos / Mundet data venia / Amen dicant omnia. Vgl. J. Julian, A Dictionary of Hymnology, London, 1915², p. 713. En voor de tekst: Dom P. Guéranger, L'année liturgique, Le temps Pascal, t. I, Paris-Poitiers, 1909¹⁵, p. 372 e.v.

e. A voegt in: sullen.

+ 45v

f. Hoe dat si hem solde mogen: ontbr. A.

[p. 270]

vir quidam viridi amictus vestimento, crispos habens crines et glaucos, mediocris stature, pulcher facie nimis et decorus valde. Cui illa: ‘Quis enim est tu?’ Respondit: ‘Ego eram in terris raptor et maleficus et numquam bonum opus feci’. Cui ait: ‘Quomodo huc in gaudium intrasti?’ Respondit: ‘Omnia mala que feci, non ex nequicia^120. sed^121. ex consuetudine⁺ et melius nesciens perpetravi, quia ad hec ‖ a parentibus nutritus eram; ideoque in finem per penitenciam Dei misericordiam sum consecutus, et centum annis fui in locis penarum et multa pertuli tormenta, et nunc sola gratuita Dei pietate huc in requiem sum deductus’.

120. U 246: malicia.

121. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: quasi.

+ (46r)

⁺ De futura hominis resurrectione

[V 14] In Missa dum audiret legi in evangelio ‘Et tercia die resurget’, procedit in terram, Deo gracias agens pro hominis resurrectione et glorificacione futura. Et ecce vidit in capella, in qua erat orans, tria corpora pulcherrima, que coram altari erant sepulta, de sepulchris se erigere, extentis⁺ in celum manibus, ‖ quasi Deo gracias agere. Corda vero eorum erant decorata gemmis preciosis, et miro modo quasi

+ 115v

+ (46v)

[p. 271]

tegemoet [een man]^a. die ombevangen was mit een groen cleet ende hi hadde geel kruusch^b.;^1. blenckende haer ende hi was van middelmaten lencte ende alte seer suverlic van aensicht ende seer schoen. Doe seide si: ‘Wie bistu?’ Hi antworde: ‘Ic was in der eerden een rover ende een quadye^2. ende ic en heb nie goet werc gedaen’. Doe seide si: ‘Hoe bistu hier in dese blijtscap gecomen?’ Hi antworde: ‘Alle die quade werken die ic gedaen heb, die en heb ic niet gedaen uut quaetheit of schalcheit^3., mer van gewoenten en⁺ niet beters wetende^c.. Want ic wart daertoe op‖gevoedet van minen ouders. Ende daerom so heb ic int einde overmids penitencien vercregen die ontfermherticheit Gods. Ende ic heb hondert iaer geweest in den steden der pinen^4. ende ic heb voel tormenten geleden ende nu bin ic hier alleen overmids der goedertierenheit Gods gebracht in deser rusten buten mijn verdienste’.

⁺ In eenre Missen, doe dese deerne Gods hoerde lesen int ewangelie: ‘Ende hi sal op verrisen des derden dages’^5., doe viel si neder ter eerden ende dancte Gode om die toecomende verrisenisse ende glorificieringe des menschen. Ende [sich,]^d. si sach in der capellen daer si doe biddende was, drie overschone lichamen, die daer begraven waren voer den altaer, hem oprichten uut haren^e. graven mit⁺ uutgerecten ‖ handen ten hemelwart als Gode lovende ende danc seggende. Hoer herten waren verciert mit duerbaren gemmen^f. ende worden beroert^6. mit wonderliker manieren

a. Inlas vlg. H1, A. Ontbr. ook in H2.

b. H1: cruuft. H2: cruuf. geel: ontbr. A.

1. Blond krullend.

2. Boosdoener.

3. Verdorvenheid.

+ 46r

c. beters wetende: aldus H1, H2, A. Hs.: weten beters.

4. Plaats der straffen, vagevuur.

+ V 14

5. Mt. 20, 19 (Votiefmis van het H. Kruis) of Luk. 18, 33 (Mis van Quinquagesima).

d. Inlas vlg. H1, H2, A.

e. H2: uutten.

+ 46v

f. A: ghesteynten.

6. Zij bewogen zich.

[p. 272]

ludendo movebantur, de bonis operibus et virtutibus, quas in corpore perfecerant, exultancia^122.. Et cognovit a Domino quia in resurrectione futura corpus sepcies sole clarius erit,⁺ et anima sepcies clarior corpore; velut vestimentum ‖ corpus suum reinduens per omnia membra corporis velut sol per cristallum lucebit. Et sic fulgebunt in celesti habitaculo corpore simul et anima sine fine.

⁺ [IV 15] Post hoc vidit in penis animam cuiusdam ‖ Religiosi;⁺ de quo dum interrogaret cur in celo non esset, Dominus respondit: ‘Sapienciorem se prelato suo estimabat, et quidquid prelatus suus faciebat, non sibi placuit, sed se melius facturum putabat, et hoc maximum post mortem impedimentum⁺ eius fuit. ‖ Religiosus enim numquam adeo sapiens esse potest, quin se prelato suo in omni humilitate subicere, et eius voluntate in omnibus locis^123. oporteat consentire’. Post hec vidit animam conversi cuiusdam in magna claritate, eo quod speciali devocione et diligenti studio ubicumque⁺ poterat ad altare serviebat ‖ et sacerdotes cum omni ministerio promovere studebat.

122. Sol., Ka, Keu, U 246: exultantes.

+ 116r

+ 102r

+ (47r)

+ 102v

123. Sol., Ka, Keu: bonis. U 246 sic.

+ (47v)

[Van den sielen Salomons ende Sampsons ende Origenes ende Troyanus]
⁺ De animabus Salomonis, Sampsonis, Origenis et Traiani

[V 16] Rogata a quodam fratre, Dominum in oracione requisivit ubinam essent anime Sampsonis, Salomonis,

+ 94v

[p. 273]

alsof si gespeelt hadden, vervrouwende^a.;^1. van den goeden werken ende doechden die si gedaen hadden in den lichaem. Ende si bekende^2. van onsen Heer, dat in der toecomender verrisenisse dat licham sevenwerf claerre sal wesen dan die sonne ende die siel sevenwerf claerre dan dat licham ende sal hoer licham weder aendoen als een cleet ende sal lichten doer alle die leden des lichaems als die sonne doer een cristal ende also sullen si blencken in der hemelscher woenstadt, te samen in den licham ende in der sielen sonder einde.

⁺ In eenre tijt doe sach si in der pinen een siel van enen ‖⁺ geesteliken mensch^3.. Doe si daervan gevraget had waerom dat hi in den hemel niet en was, doe antwoerde onse Heer: ‘Hi vermoede hem wiser te wesen dan sijn overste ende so wat sijn overste dede dat en behagede hem niet. Mer hi meende dat hijt bet doen soude. Dat was sijn alre meenste<<!> hinder na der doet’. Ende onse Heer seide voert: ‘Een geestelic mensch en sal nummermeer also wijs wesen, hi en sal hem geven onder sijn overste in alre oetmodicheit ende consentieren sinen wille in allen goeden dingen’. Hiernae sach si een siel van enen conveers^4. in groter claerheit omdat hi mit sonderlinger devocien ende mit ernstiger vliticheit, so waer dat hi mocht, diende totten altaer ende vlitich⁺ was ‖ die priesters voert te setten^5. in alre dienstachticheit.

a. H1: vervruechdende. H2: verwroechdende.

1. Zich verblijdend.

2. Vernam. Het volgende is gebaseerd op de vierde der traditionele - in 1 Kor. 15, 42 e.v. genoemde - eigenschappen der verheerlijkte lichamen: impassibilitas, subtilitas, agilitas en claritas. Vgl. Thomas van Aquino, Summa Theol. Suppl. 85, 1: Claritas illa causabitur ex redundantia gloriae animae in corpus.

+ IV 15

+ 47r

3. Kloosterling.

4. Lekebroeder.

+ 47v

5. Behulpzaam te zijn.

⁺ Van den sielen Salomons ende Sampsons ende Origenes ende Troyanus^6.

Doe dese maget eens gebeden was van enen broeder, doe vraechde si onsen Heer in horen gebede waer dat waren die

+ V 16

6. Vgl. p. 103 noot 71.

[p. 274]

Origenis et Traiani. Cui Dominus respondit: ‘Quid misericordia mea cum anima Salomonis fecerit volo homines latere, quatenus carnalia peccata^124. ab hominibus magis devitentur. Quid eciam pietas mea cum anima Sampsonis egerit, volo esse ignotum^125., ut homines se de inimicis ulcisci amplius⁺ pertimescant. ‖ Quid vero benignitas mea cum anima Origenis egerit^126., volo esse incognitum^127., ut nullus in sciencia sua confidens audeat elevari. Quid insuper anima Traiani liberalitas mea iusserit, volo homines ignorare, quatenus fides catholica ex hoc magis extollatur. Quia licet omnibus polleret virtutibus, christiana tamen fide atque baptismo carebat’.

124. U 246: vicia.

125. Ka, Keu, U 246 voegen in: et incognitum.

+ (48r)

126. Sol., Ka, Keu, U 246: effecerit.

127. Ka: ignotum absconditum. Sol., Keu, U 246: absconditum.

⁺ De inferno et purgatorio

[V 20] Orante ea aliquando vidit sub terra infernum apertum et in eo infinitam miseriam et horrorem, quasi serpentes et bufones, leones et canes, et omnium ferarum atrocium species ad invicem se crudelissime lacerantes. Tunc ‖⁺ illa dixit: ‘Qui sunt hi miserrimi?’ Cui Dominus: ‘Isti sunt, inquit, qui numquam dulciter hora una recordati sunt mei’. Vidit eciam purgatorium, ubi tot genera erant penarum, quot viciis anime se subiecerant in hac vita. Qui enim hic superbi fuerant, in purgatorio de lacu ad lacum incessanter cadebant. Qui vero regulam et obedienciam professam non tenuerant, ibi velut mole depressi et incurvati incidebant. Qui gula et ebrietate delinquerant, ibi supini et velut

+ 118v

+ (48v)

[p. 275]

sielen van Salomon ende van Sampson ende van Origenes ende van Troyanus. Ende onse Heer antwoerde hoer: ‘Wat mijn ontfermherticheit gedaen hevet mit Salomons siel, dat wil ic datten menschen verborgen is, opdat die vleischelike sonden te meer gescouwet mogen werden van den menschen. Wat oec mijn goedertierenheit gedaen hevet mit Sampsons siel, dat wil ic datten menschen onbekent si, opdat hem die⁺ menschen voert meer ontsien wrake te doen ‖ van horen vianden. Wat oec mijn suete goetheit gedaen hevet mit Origenes' siel, dat wil ic dat onkundich si, opdat niemant betrouwende in sijn konste hem en dar verheffen. Wat oec mijn mildicheit geboden hevet te geschien van Troyanus' siel, dat wil ic dat die menschen niet en weten, opdat die kersten gelove daervan te meer verheven mach werden. Want al wast dat hi blenckende mit allen doechden, nochtan derfde hi kersten gelove ende dat doepsel’.

⁺ In eenre tijt doe si in horen gebeden was, doe sach si onder die eerde die helle open ende daerin ontellike onsalicheit ende gruwelicheit: als serpenten ende padden, lewen ende honden die onder malcander hem seer wredeliken scoerden^1..⁺ Doe seide ‖ si: ‘Wie sijn dese alre onsalichste?’ Onse Heer seide: ‘Dit sijn diegeen die mijns nie sueteliken gedacht en hebben een ure tijts’. Oec soe sach si dat vegevuer, daer al so mennich manieren van pinen waren, hoe voel ondoechden hem die sielen onder geworpen hadden in desen leven. Diegeen die hier hoverdich geweest hadden, die vielen in den vegevuer sonder ophouden van de een kule in de ander. Die hoer regel ende hoer geprofesside^a. gehoersamheit niet gehouden en hadden, die ghingen daer als verdruct ende gecrommet in enen swaren last. Soe wie gesondicht hadden overmits gulsicheit ende dronkenscap, die lagen daer mitten hovede nederwarts ende als onsinnige

+ 48r

+ V 20

1. Elkaar verscheurden.

+ 48v

a. H2: professie der.

[p. 276]

⁺ amentes iacebant esurie et siti tabescentes. Et qui ‖ carnis desideria perfecerant, sicut pingues carnes assate per ignem effluebant. Sicque pro singulis viciis, secundum quod anime ‖⁺ meruerant, in purgatorio penas luebant. Sed pro his dum ista preces fudisset^128., copiosam multitudinem animarum Dominus liberavit.

⁺ [V 19] Legerat aliquando quinque Pater Noster sanctissimis Christi vulneribus pro quodam mortuo, secundum morem nostrum, quos statim ut aliquis mortuus fuerit nunciatus legere solemus. Et desiderabat scire quod^129. anima inde remedium haberet. Cui Dominus: ‘Anima ex hoc quinque⁺ bona consequitur: ‖ Angeli enim a dextris eius ministrant ei protectionem, a sinistris consolacionem, ante spem, retro fiduciam^130., supra celeste gaudium’. Item dixit Dominus: ‘Quicumque pro aliquo mortuo, compassionis vel caritatis affectu, intercedit, particeps erit omnium bonorum, que fiunt per Ecclesiam pro illo defuncto, et in die exitus sui omnia sibi parata inveniat ad remedium anime sue et salutem’.

+ (49r)

+ 119r

128. U 246, M2: fundebat.

+ 118v

129. Ka, Keu, U 246 voegen in: vel quale.

+ (49v)

130. Sol., Ka, Keu, U 246: confidenciam.

[Van den naem ende orberlicheit des boecs]
⁺ De nomine et utilitate huius libri

[II 43] Iste liber fere totus a persona sibi familiari, cui secreta sua revelare consueverat, ita conscriptus est, ut hec

+ 80v

[p. 277]

mensen ende verwellende^a.;^1. van honger ende van dorst.⁺ Ende die hier ‖ volbracht hadden die begeerten des vleisches, die verdropen daer^b. als vet vleische dat men bradet bi den vuer. Ende also voer een yegelike ondoechde na dat die sielen ve[r]dient hadden, so moesten si weder pine ontgelden in den vegevuer. Mer doe dese deerne Gods voer dese gebeden had, doe verlossede onse Heer een grote mennichte^c. van sielen.

⁺ In eenre tijt las dese devote maget vijf Pater Noster den alren heilichsten wonden Christi na onser gewoenten, die wi rechtevoert te lesen plegen wanneer dat yemant gebaetscapt wort gestorven te wesen. Ende si begeerde te weten wat of hoedanige verlatenisse^2. die siel daervan hadde. Onse Heer seide: ‘Die siel verkricht <!> daervan vijf goede⁺ dingen. Want die ‖ engelen aendien haer aen die rechter side bescherminge, aen die lufter side troest voer hope, achter betrouwe, boven die hemelsche blijtscap’. Oec seide onse Heer: ‘Soe wie dat voer enige dode biddet uut begeerten des mededogens of der minnen, die sal deelachtich wesen alle der goeder werken, die gescien over alle die heilige Kerke voer dien dode ende in den dage sijns uutganges sal hi hem alle dinge bereit vinden tot verlatenisse ende salicheit sijnre sielen’.

a. A: verwelcten. H1, H2: verwelleden.

1. Wegkwijnende. [MNW IX 320 geeft op gezag van Kiliaan verwellen (in de betekenis: veranderen, omkeren) als verouderd op en vermeldt dat het uit schrijvers niet i^s opgetekend. Uit deze plaats blijkt dat het ook als synoniem fungeerde van verwelken (Kiliaan: tabescere)

+ 49r

b. aldus H1, H2, A. Hs.: haer

c. A: groot dele.

+ V 19

2. Vergiffenis.

+ 49v

⁺ Van den naem ende orberlicheit^3. des boecs^d.

Dit boec was bina alte mael also gescreven van enen persoen die hoer heimelic was^4., dien si haer heymelike dingen

+ II 43

3. Nut.

d. Opschrift ontbr. A.

4. Met wie zij intiem bevriend was.

[p. 278]

⁺ Dei ancilla ignoraret. Sed dum ‖ a quodam didicisset, in tantum contristata est, ut omnino consolari non posset. Unde ad Dominum solito more confugiens ipsi tristiciam suam cum fiducia exponebat. Cui Dominus: ‘Da me in libertate^131. melliflui^132. Cordis mei, et da me in bonitate mea, et non in tua’. Et illa: ‘Et quid fiet de libro illo post mortem meam, aut que utilitas ex eo proveniet et quod vocabulum seu nomen libri?’ Cui respondit: ‘Omnes qui me fideli corde exquirunt, letificabuntur in eo, et qui me diligunt, amplius in amore meo⁺ exardescent, et qui merentes sunt ‖ in eo consolacionem invenient. Vocabitur autem ‘Liber spiritualis gracie’.

+ (50r)

131. Sol., Ka, Keu, U 246: liberalitate.

132. Sol., Ka, Keu, U 246: largiflui.

+ (50v)

⁺ De veritate huius libri

[V 22] In Missa quadam apparuit Dominus ancille sue⁺ residens ‖ coram ea in solio maiestatis et dixit anima: ‘Modo licet me totam repleveris, et miro modo illustraveris, ego tamen tantilla creatura sum, quod omnia que in te cognosco, et quidquid inde hominibus^133. elucidiare <!> valeo, vix tantum est quantum formica a maximo monte secum poterit asportare’. Tunc recordata est quod de his liber conscriptus esset

+ 119r

+ 119v

133. inde hominibus: ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 279]

plach te openbaren, dattet dese deerne Gods niet en wijst.⁺ Mer doe sijt ‖ vernomen had van enen persoen^a., doe wart si also bedroeft, dat si niet getroest en mocht werden. Waerom si hoer toevlucht tot onsen Heer maecte, als si gewoen was, ende seide hem mit betrouwen haer drovicheit. Onse Heer antwoerde hoer: ‘Verhenct dat^1. dat mijn milde herte^b. in mijnre vrimildicheit^c. bekent werde ende laet mi kundich werden in mijnre goetheit ende niet in dijnre’^2.. Ende si seide: ‘Wat sal van den boec geschien nae mijnre doot of wat orbaerlicheit sal daervan comen ende hoe sal die naem des boecs wesen?’ Hi antworde: ‘Alle diegeen die mi mit getrouwer herten soeken, die sullen daerin verblidet werden ende die mi minnen, die sullen meer ontsteken werden in⁺ mijnre minnen, ende die bedroeft sijn, ‖ die sullen daer troest in vinden. Ende het sal heiten: “dboec^d. der geesteliker^3. gracien”’.

⁺ In eenre Missen doe versche[e]n onse Heer sijnre deerne Mechtelt^e. voer hoer in den stoel sijnre mogentheit ende die siel seide: ‘Al ist dattu mi nu alte mael vervullet hebste ende in wonderliker manieren verlicht, nochtan ic, die dijn weinich^4. creatur bin, al dat ic in die bekenne ende soe wat ic daervan den menschen uutspreken mach, is nauwe also voel als een mierken mit hem dragen mach van enen alre meesten berch’. Doe wart si gedenckende, dat hiervan een boec^f.

+ 50r

a. van enen persoen: ontbr. A.

1. Sta dit toe.

b. ontbr. H2.

c. A: ommyldicheit.

2. Deze onjuiste vertaling van de lat. tekst is eigen aan tekstvorm II. Geen der ons bekende lat. teksten rechtvaardigt deze vertaling.

+ 50v

d. H1, H2: tboec. A onleesbaar.

3. Volgens Solesmes heet het boek in de beste en oudste hss. Liber specialis gratiae. Maar reeds Sankt Gallen en alle andere ons bekende hss. hebben spiritualis. Eenzelfde verwarring i.v.m. de afkorting van het woord vinden we in I 22d (75v) waar alle hss. specialis hebben, behalve K en U 246, die spiritualis lezen.

+ V 22

e. H1: sittende; Mechtelt ontbr.

4. Allergeringste. In deze betekenis, als vert. van tantillus, niet in MNW IX 2063.

f. H2: hijr van den boec.

[p. 280]

et dixit Domino: ‘Quid te coegit, ut michi indignissime et⁺ vilissime talia conferres?’ ‖ Respondit: ‘Mea infinita bonitas, quia si te talibus non alexisset^134., tantum terrene consolacionis habuisses, quod parum in te habuissem’. Tunc illa: ‘Unde scire possum si verum est omne quod de his scribunt, cum ego nec legerim nec approbaverim?’ Respondit: ‘Ego sum in corde desiderancium a te audire, excitando ad hoc desiderium eorum. Ego sum intellectus in aure audiencium, per quem intelligunt quod audiunt. Ego eciam sum in ore inde loquencium^135.. Ego sum in manu scribencium, in omnibus cooperator eorum et coadiutor; sicque omne quod in me⁺ et per me veritatem dictant et scribunt, verum est. ‖ Tu eciam tocies me rogasti ut te non permitterem spiritu erroris seduci, ut iure crederes mee bonitati, scias te in hoc exauditam.’ Vidit eciam de Corde Dei tres radios tendentes in corde duarum personarum, que hunc librum scribebant. Per quod intellexit quod divina inspiracione et confortante eas gracia, opus hoc peragerent, ita ut laborem et quidquid inde sustinerent vel sustinere debent^136. libenter tolerarent. Illa vero iterum dixit: ‘Eya dulcissime amator, quia ego ingratissima pro tantis donis^137. tuis, tibi^138. dignas non retuli gracias,

+ (51r)

134. Sol., Ka, Keu, U 246: alexissem.

135. U 246 voegt in: michi.

+ (51v)

136. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. sustinerent vel sustinere debent: sustinere deberent.

137. U 246: beneficiis. M2: bonis.

138. ontbr. Ka, Keu, U 246, M2.

[p. 281]

gescreven was ende si seide tot onsen Heer: ‘Wat hevet di daertoe gedwongen, dattu mi alre onweerdichste ende alre⁺ snodeste mensch alsodanige dingen ‖ geven woldes?’ Hi antwoerde: ‘Mijn oneyndelike goetheit. Want en had ic di mit sodanigen dingen niet getogen, du soudeste also voel eertsches troest gehadt hebben [dat ic luttel^1. in di ghehadt soude hebben]^a.’. Doe seide si: ‘Hoe sal ic dat weten mogen oft al waer is, dat si hiervan scriven? Want ics niet gelesen noch geproeft en heb’. Hi antwoerde: ‘Ic bin in der herten der geenre diet van di begeren te horen ende verwecke daertoe hoer begeerte. Ic bin dat verstant in den oren den <!> geenre diet horen, bi wien si verstaen die dingen die si horen. Oec soe bin ic in den monde der geenre die daervan spreken. Ic bin in de hant der geenre diet scriven ende bin in allen dingen hoer medewerker ende hulper. Ende also al dat si in mi ende doer mi, die de waerheit bin, dichten^2. ende^b.+ scriven, is waer‖achtich^c.. Oec so hebstu mi also dicke gebeden, dat ic di niet en soude laten verleit werden van den geest der dwalinge, opdattu waerachtelic geloven moeges mijnre goetheit: so weet dattu daerin verhoert biste’. Oec so sach si van der herten [Gods gaen drie radien^3. in die herten]^d. der tweer personen die dit boec screven. Daer si bi verstont^e., dat si overmids der geesteliker ingeestinge ende bi der gracien Gods, die se daertoe sterkede, dit werc voldeden, also dat die arbeit ende so wat si daervan leden of liden souden, dat si dat geern souden dogen. Doe seide si echter tot onsen Heer: ‘Eya alre suetste minnaer, want^4. ic di seer ondancsam geweest heb voer dinen also groten

+ 51r

1. N1. weinig troost.

a. Inlas vlg. H1, H2, A.

2. Dicteren.

b. dichten ende: ontbr. A.

+ 51v

c. is waerachtich: ontbr. A.

3. Stralen.

d. Inlas vlg. H1, H2, A.

e. H2: stont.

4. Omdat.

[p. 282]

desidero ut omnes qui hunc librum lecturi sunt, tibi condignas⁺ per semetipsum^139. ‖ pro me tantilla gracias agant. In⁺ hoc enim so ‖ lummodo consolabor, si tibi laus, et profectus legentibus inde proveniat’. Cui Dominus: ‘Omnes hunc legentes, quocies me pro dono tibi collato per antifonam: “Tibi decus” aut alio^140. quocumque modo laudaverint, tot dulcia amoris carmina in celo michi in presencia semper venerande Trinitatis decantabunt’.

+ (52r)

139. per semitipsum: ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ 120r

140. Ka: aliquo.

⁺ Qualiter Deus ad animam venit

[II 3a] Nocte quadam cum a sompno vigilaret et Dominum⁺ intimis precordiis salutaret, vidit ipsum ‖ de celi palacio venientem ad se et Cor suum divinum cordi suo applicantem sibique dicentem: ‘Numquam avis^141. se avidius mittit in prata virencia ad carpendos^142. dulces flores, sicut ego paratus sum ad tuam venire velociter animam me vocantem’.

⁺ [II 4] Sabbato eciam quodam vidit ipsum sponsum Ecclesie⁺ ‖ Jesum de celo se inclinantem expansis manibus in eius amplexus ruentem eamque medullitus sic in se trahentem, ut tota absorpta in Deum penitus a se deficiens^143., in tantum ut a choro portaretur quasi exanimis, quoniam

+ 65r

+ (52v)

141. Uitgave van Solesmes, Sankt Gallen, M2: apis. Andere hss. sic.

142. Ka: capiendos.

+ 65r

+ 65v

143. Sol., Ka, Keu, U 246: deficeret.

[p. 283]

gaven ende di niet weder gegeven en heb weerdige danc,⁺ so begeer ic dat alle diegeen die dit boec lesen sullen, di ‖ voer mi, weynich^a. menschen^1., danc seggen. Want daer sal ic alleen in getroest werden, ist datter di lof van coemt ende vorderinge dengenen diet lesen’^b.. Onse Heer seide hoer: ‘Alle diegene die dit boec lesen, also mennichwerf als si mi voer die gaven, die ic di gegeven heb, loven mit desen antiffen: ‘Di si lof, di si glorie, di si dancberheit der gaven, mit recht^c. loven di ende aenbeden di ende glorificieren di alle dijn creaturen, o salige Drievoldicheit’^2., oft mit eniger ander manieren, also mennich suete cantilenen der minnen sullen si mi singen in den hemel in der tegenwoerdicheit der eersamiger^3. Drievoldicheit’.

⁺ In eenre nacht doen dese maget ontwake wart van den slape ende onse Heer mitten binnensten hoers herten gruetede,⁺ doe sach si hem comen tot hoer ‖ van den palaes des hemels ende verenichde sijn herte hoere herten ende seide hoer: ‘Nie en vloech vogel geerliker in groen velden^d. om te plucken suete blomen als ic bereit bin snelliken te comen tot dijnre sielen die mi roept.’

⁺ Op enen dach sach si den brudegom der Kerken^4., onsen Heer Jesum, van den hemel hem neder neygende ende viel mit uutgerecten handen in haer omhelsinge ende toech se also inreliken in hem, dat si alte mael verslonden wart in Gode ende van hoer selven alte mael gebrac also seer, dat si uten choer gedragen wart als sinloes^e.; want hoer geest was

+ 52r

a. A: arme

1. Allergeringste mens. Bijstelling bij mi.

b. A voegt in: sullen.

c. ontbr. A.

2. Combinatie van twee antifonen: Tibi laus (8e resp. van het feest van Drievuldigheid) en Te jure laudant (ant. ad Nonam van hetzelfde feest vlg. het Cisterciënzerbrevier, 5e ant. van de Lauden vlg. dat der Carmelieten).

3. Aanbiddelijke.

+ II 3a

+ 52v

d. A: groter weelden.

+ II 4

4. Voor Christus als bruidegom van de Kerk vgl. 2 Kor. 11, 2; Ef. 5, 23-32; Apok. 21, 2.9.

e. A: doot.

[p. 284]

spiritus eius totus transierat in ipsum, quem toto corde dilexit, et pre omnibus concupivit. Et tam mira dulcedine replebatur, ut per septimanam illam dulcedinem sentiret.

⁺ Qualiter in Dei amore est succensa

⁺ [II 3b] Item sepius sibi contigit, ut cum pigra et minus devota esset, divinum Cor Dei quasi ignitum aurum cordi suo iungi sentiret, ex cuius caloris vapore^144. miram percipiens dulcedinem, mox ferventissimo amore subito^145. est succensa.

⁺ [II 4] Item lectionem lectura, dum ad pulpitum inclinaret, apparuit ei speciosus forma^146. pre filiis hominum, puer Jesus, eam circumplectens et ad se trahens, a quo cum magna difficultate et penalitate se erexit et vix lectionem legere poterat.

⁺ [II 6] Quadam autem vice dum ad Matutinas Evangelium: ‘Exsurgens Maria’ legeret, tanta illam Dominus gracia⁺ et dulcedine perfudit, ‖ ut a se penitus deficiens^147. lectionem intermitteret, ita ut a choro exanimis portaretur. Cumque in lectulum pausanda reclinaretur, rogabat Dominum ut hora competenti eam excitaret. Et ecce, ante Primam vidit in visu^148. iuvenem pulcherrimum coram ea stantem, ex cuius presencia cor eius tantam sensit dulcedinem, ut inde excitaretur.

⁺ [II 5] Item multocies sibi accidit ut, dum in Matutinis plena Deo in fruicione magna et dulcedine esset, ita ut omnem fortitudinem consumpsisse^149. nec lectionem legere

+ 65r

+ (53r)

144. U 246 i.p.v. caloris vapore: calore.

145. Sol., Ka, Keu: solito. U 246: more solita.

+ 65v

146. ontbr. U 246.

+ 65v

+ (53v)

147. U 246: deficeret et.

148. in visu: ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

+ 65v

149. Keu, U 246: consumpsisset.

[p. 285]

alte mael gegaen in hem, dien si mit alle hoere herten minnede ende voer alle dinge begeerde ende mit so wonderliker sueticheit wart si vervullet, dat si een weke lanc die sueticheit gevoelde. ‖

⁺ Dicwijl so gevielt hoer, dat so wanneer si traech was ende⁺ niet voel devocien en had, dat si dan gevoelde dat godlike herte Gods toegevoecht te werden haerre herten als gegloyt gout, van wies hetten^a. si ontfinc wonderlike sueticheit ende wart te hants^1., also si gewoen was, ontsteken mit overbernender^b. minnen.

⁺ Item doe si op een tijt een lexe lesen soude in den choer ende genegen had voer die latrijn^2., doe verscheen hoer dat kint Ihesus, die schoen is van formen voer^3. die sonen der mensen, ende omhelde^4. se ende toech se tot hem, van wien si hoer mit groter swaricheit ende pijnlicheit oprechtede ende conde nauwe die lexe lesen.

⁺ Op een tijt doe si in der Metten las dat ewangelium: ‘Maria stont op int geberchte etc.’^5., doe doerstortde se onse Heer⁺ mit so groter gracien ende sueticheit ‖ dat si alte mael gebrac van hoer selven ende die lexe moest laten staen, also dat si^c. onbevoelic uten choer gedragen wart. Doe si neder gaen liggen was int bedde om wat te rusten, doe bat si onsen Heer, dat hi se wecken woude alst tijt waer. Ende, sich, voer Prijmtijt sach si enen schonen iongelinc voer oer staen van wies tegenwoerdicheit hoer herte also grote sueticheit gevoelde, dat si daer van ontwaken wart.

⁺ Item so gevielt hoer mennichwerven dat so wanneer si in der Metten was vol Gods in so^d. groter bevoeliker devocien ende sueticheit, also dat hoer docht dat al hoer crachten ver-

+ II 3b

+ 53r

a. A: hert.

1. Onmiddellijk.

b. A: overmynnender. H2: bernender.

+ II 4

2. Lectrine, koorlessenaar.

3. Boven.

4. Lees: omhelsede.

+ II 6

5. Luk. 1, 39. Feest van Maria Visitatie, 2 juli.

+ 53v

c. A i.p.v. also dat si: ende.

+ II 5

d. A i.p.v. Gods in so: goets ende mit. So ontbr. H1.

[p. 286]

posse^150. videretur, dixit ad eam Dominus: ‘Vade et lege, nam ego te iuvabo’. Sicque cum magna constancia lectionem incipiens eam implevit^151..

150. U 246: posset sibi. Ka, M2: sibi posse. Keu: posse sibi.

151. Sol., Ka, Keu: complevit. U 246: finivit.

⁺ De amplexu Domini nostri Jesu Christi

⁺ [II 32] Altera vice cum Deo in infirmitate querularetur, quod chorum intrare et alia bona opera facere non posset, visum est sibi quasi Dominus se in lectulum iuxta eam reclinaret, sinistro eam brachio amplectens, ita ut vulnus Cordis^152. eius dulcissimo cordi eius iungeretur. Et ait illi: ‘Cum infirmaris sinistra te complector, et cum sana es, dextera te⁺ amplector. Sed hoc scias, quod cum sinistra mea ‖ amplecteris multo vicinius tibi meum Cor sociatur’.

⁺ [II 19b] Deinde feria quarta post Pascha dum imponeret⁺ Missam: ‘Venite benedicti’, ‖ ineffabili quadam et inusitata replebatur leticia, dixitque ad Dominum: ‘O si una essem de his nimium benedictis, qui hanc tuam dulcissimam audituri sunt vocem’. Dominus respondit: ‘Eciam pro certo scias, daboque tibi Cor meum in pignus quod tecum semper habeas, et in die illa cum hoc desiderium tuum complevero, in testimonium michi illud resignes’.

⁺ [II 18] Dixitque ad Dominum: ‘Quid, dilecte my, tibi propino cum pro amicis tuis oro?’ Qui respondit: ‘Vinum michi propinas nobilissimum quod letificat Cor meum’. Et anima: ‘Quid propono tibi cum pro peccatoribus ora-

+ 76v

+ (54r)

152. U 246: lateris.

+ 77r

+ 71v

+ (54v)

+ 71r

[p. 287]

teert waren noch lesse lesen en mocht. Soe sprac onse Heer tot hoer: ‘Gaet en leset, ic sal u helpen’. Ende also mit groter stantachticheit began si die lesse en eynde se. ‖

⁺ In eenre tijt doe si Gode in hoerre siecte claechde, dat si⁺ niet te choer en mocht gaen ende ander goede werke doen, doe docht hoer als dat onse Heer bi oer ginc neder liggen opt bedde^a. ende onbevenc se mit sinen lufteren^1. arm, also dat die wonde sijns alre suetste hertes toegevoecht wart haerre herten ende hi seide hoer: ‘Wanneer du sieck biste, so omhelse ic di mit minen lufteren arm. Ende wanneer du gesont biste, so omhelse ic di mit minen rechten arme. Mer dat saltu weten doe soe wanneer du omgehelset werdes mit minen lufteren arme^b., dat di dan mijn herte voel naerre toegevoeghet wort’.

⁺ Des woensdages na Paesschen, doe men die Misse began die aldus begint: ‘Coemt ghi gebenedide mijns Vaders ende⁺ ontfanct dat rijc dat u bereit ‖ is van beginne der werlt’. Doe wart dese salige maget vervullet mit ontsprekeliker^c. ende ongewoenlijker vrouden ende seide tot onsen Heer: ‘O of ik één waer van desen, die so seer gebenedijt sijn, die dese dijn oversuete stemme sullen horen’. Onse Heer antworde: ‘Weet dat sekerlic, dat ghi daer één van wesen^d. sult ende ic sal di mijn herte geven tot een pant, dattu altoes mitti hebben salste, ende in dien dage, wanneer ic dese dine begeerte vervulle, [so selstu]^e. mi mijn herte weder overgeven tot enen getuge’.

⁺ In eenre tijt seide si tot onsen Heer: ‘Mijn Lief, wat scencke ic di, wanneer ic bidde voer dijn vrienden?’ Hi antwoerde: ‘Du schenckeste mi den alren edelsten wijn die mijn herte blide maect’^2.. [Ende di siel seide: ‘Wat schenc ic

+ II 32

+ 54r

a. A voegt in: ende omhelse se.

1. Linker.

b. dat die wonde sijns alre suetste hertes... omgehelset werdes mit minen lufteren arme: ontbr. A.

+ II 19b

+ 54v

c. A: onbegripeliker

d. A i.p.v. één van wesen: off.

e. Inlas vlg. H1, H2, A.

+ II 18

2. Vgl. Ps. 103, 15: et vinum laetificet cor hominis (Eccli. 31, 35; 40, 20)

[p. 288]

vero?’ Respondit: ‘Merum propinas michi dulcissimum, superans mel et favum, cum pro meis oras inimicis, qui sunt in statu dampnacionis ut ad me convertantur’. Et anima:⁺ Quid tibi propino cum pro animabus^153. oro?’ ‖ Respondit: ‘Vinum quod eciam iucundum facit^154. Cor meum, cum oras pro his qui in mea sunt benevolencia, ut cicius a penis eruantur’. Tunc anima ait: ‘O amantissime, quam ferventi desiderio nunc cor meum tibi offerre cupio’. Qui statim accipiens cor eius in manus suas, odoratus est ad hoc tamquam rosam suaviter redolentem. Cui illa: ‘Quid fragras in eo in quo nichil est boni?’ Et Dominus: Cum ego sum in anima tua, meiipsius suavitas redolet in te’.

⁺ [II 33] ...Et anima dixit ad Dominum: ‘Eya precordialis dilecte my, utinam de corde meo delectabilissimum et tibi decentissimum^155. encenium facere possem’. Cui Dominus⁺ respondit: ‘Numquam ‖ delectabilius aut carius encenium michi poteris exhibere, quam si domunculam inde michi facias, in qua sine intermissione habitem et delecter. Hec domus unam tantum fenestram habeat per quam hominibus loquar et dona mea distribuam’. Hanc fenestram os suum esse intellexit, per quod verbum Dei ad se venientibus per doctrinam seu consolacionem debet^156. ministrare.

⁺ [II 16] ...Et ait Dominus ad eam: ‘Adhuc pre omnibus unum a te fructum desidero, scilicet ut omne cordis tui delectamentum in me solum effundas’. Tunc illa: ‘O amator

+ (55r)

153. U 246 voegt in: defunctis.

154. Ka, Keu, U 246: reddit.

+ 77r

155. et tibi decentissimum: ontbr. Ka, Keu.

+ (55v)

156. Sol., Ka, Keu: deberet. U 246: posset.

+ 69r

[p. 289]

di als ic bidde voer die sondaers?’ Hi antwoerde: ‘Du schencste mi den alren suetsten wijn die gaet boven honich ende honichroot^1., wanneer du bidste voer mijn viande die sijn in den staet der verdomenisse, opdat si moeghen bekeert werden.’]^a. Ende die siel^b. seide: ‘Wat schencke ic di,⁺ wanneer ic bidde voer die sielen?’ Hi ant‖woerde: ‘Du schenkeste mi wijn die oec vrolic maect mijn herte, wanneer du biddes voer dengenen die sijn in mijnre goetwillicheit, opdat si haestelic mogen verloest werden van der pinen’. Doe seide die siel: ‘O alre minlicste, mit hoe vueriger^c. begeerten begeer ic nu mijn herte di te offeren’. Rechtevoert soe nam onse Heer hoer herte ende roeck daeraen als aen een rose, die suet ruket. Ende die siel seide: ‘Wat rukestu daeraen, daer niet goets in en is’. Ende onse Heer seide: ‘Want ic in dijnre sielen bin, soe wael ruket mijn selfs sueticheit in di’.

⁺ In eenre tijt seide si tot onsen Heer: ‘Ey hertelike lief, of ic di van mijnre herten mocht maken een alre genoechlicste ende alre betaemlicste vriendelike gift’. Onse Heer antworde hoer: ‘Nummermeer en mogestu mi daervan bewisen ge‖⁺ noechliker ende liever vriendeliker^d. gift, dan dattu mi daervan een huusken makes, daer ic sonder onderlaet in mach woenen ende genuechte hebben. Dit huus sal alleen een venster hebben, daer ic den mensche doer spreken sal ende mijn gaven deylen’. Dit venster verstont si te wesen hoer mont, doer welken si aendienen soude dat woert Gods dengenen, die tot hoer quamen overmids leringe of troestinge.

⁺ In eenre tijt seide onse Heer tot oer onder ander woerde: ‘Noch soe begeer ic van di een vrucht voer alle dinc, als dattu alle die^e. genuechte dijns herten alleen in mi stortes’. Doe

1. Vgl. Ps. 18, 11: (Judicia Domini) dulciora super mel et favum.

a. Inlas vlg. H2, vrijwel identiek aan A, H1.

b. Ontbr. A.

+ 55r

c. A: vreyer. H2: vuerliker.

+ II 33

+ 55v

d. ende liever vriendeliker: ontbr. A.

+ II 16

e. alle die: ontbr. A.

[p. 290]

unice, quomodo hoc possum facere?’ Qui respondit: ‘Amor⁺ meus in te perficiet’. Tunc illa ex nimio affectu ‖ gratitudinis dixit: ‘Eya, eya, amor, amor, amor!’^157. Et Dominus: ‘Tu matrem tuam nominabis minne^158., et amor meus erit mater tua. Et sicut hi filii sugunt matres suas, sic et tu^159. ab ea suges internam consolacionem et suavitatem^160. inenerrabilem, et illa te cibabit et potabit ac vestiet, et in omnibus necessitatibus tuis, velut mater filiam suam unicam procurabit’.

+ (56r)

157. ontbr. Ka, M2.

158. Keu: amorem meum. M2: in me.

159. et tu: ontbr. Ka, Keu, U 246.

160. et suavitatem: ontbr. Ka, Keu, U 246.

⁺ De trina Domini interrogacione

[IV 60] Audiens in Evangelio legi: ‘Simon Johannis, diligis me? etc.’, cum in his intenderet verbis, facta in exessu mentis vidit se coram Domino, qui dixit ei: ‘Interrogo et ego te^161., ad que michi iuxta veritatem consciencie tue responde: Estne aliquid in mundo adeo tibi carum quod⁺ propter me, ‖ si esset in tua potestate, nolles relinquere?’ Ad hoc illa respondit: ‘Tu scis, Domine, si totus mundus meus esset, cum omnibus que in ea sunt, quod amore tuo integraliter deserere vellem’. Quod Dominus statim ita acceptavit ac si omnia hec ex proprio reliquisset. Iterum Dominus eam^162. interrogavit: ‘Estne ullus labor sive obediencie iugum tam grande, quod pro amore meo nolles subire?’ Respondit: ‘Eciam Domine, omnia pro tuo amore^163. parata sum tolerare’. Iterum Dominus: ‘Estne aliqua pena tam gravis, quam pro amore meo pati recusares?’ Respondit:

+ 112v

161. ontbr. Ka, U 246.

+ (56v)

162. ontbr. Ka, Keu, U 246.

163. Sol., Ka, Keu, U 246: nomine.

[p. 291]

seide si: ‘O enige Minnaer, hoe sal ic dat mogen doen?’ Hi antworde: ‘Mijn minne sal dat in di volbrengen’. Doe⁺ seide si uut groter begeerten der ‖ dancbarheit: ‘Eya, eya, mine minne!’^a. Ende onse Heer seide: ‘Du salste die minne noemen dijn moeder ende mijn minne sal dijn moeder wesen. Ende also als die kinder suyken^b.;^1. hoers moeders borsten^c., also saltu van hoer suyken inwendige ende onsprekelike troest. Ende si sal di spijsen ende laven ende cleden ende sal di besorgen in alle dijnre noetdorfticheiden als een moeder hoer enige dochter’.

⁺ Doe dese ynnige maget eens hoerde lesen int evangelie: ‘Symon, Iohans soen, minnestu mi?’^2., doe si dacht op dese woerde, doe wart si getogen van hoer selven ende sach hoer staen^d. voer onsen Heer. Ende hi seide hoer: ‘Ic vrage di oec daertoe. Antworde mi na waerheit dijnre conscienscien: ister iet in der werlt dattu so lief hebste, dattu om⁺ minen wille, oft ‖ in dijnre macht waer, niet en soudeste willen laten?’ Hiertoe antwoerde si: ‘Du weetste dat, Heer, waert dat alle die werlt mijn waer, mit alle die dingen die daerin sijn, die woude ic om dijnre minnen wille geheelike laten’. Rechtevoert^3. ontfenc dat onse Heer also alsof si alle gelaten had als hoer eygen. Echter so vraechde haer onse Heer: ‘Isser iet enige arbeit of iuc^e. der gehoersamheit also groet, dattu om mijnre minnen wille niet en soudeste willen^f. aengaen?’ Si antworde: ‘Oec Heer, so bin ic bereit alle dingen te liden om dinen naem’. Echter so vraechde hoer onse Heer: ‘Isser yet enige^g. pine also swaer, die du om mijnre minnen wille niet en soudeste willen liden?’ Si

+ 56r

a. A: mijn lieve myn. H1, H2: minne, minne, minne.

b. ontbr. A.

1. Zuigen.

c. ontbr. H1, A.

+ IV 60

2. Joh. 21, 15. Mis op de vigilie van Petrus en Paulus, 28 juni.

d. ontbr. A.

+ 56v

3. Onmiddellijk.

e. A i.p.v. iuc der: enighe.

f. ontbr. A.

g. H2: enigherhande.

[p. 292]

⁺ ‘My Domine, tecum et^164. cum tuo adiutorio ‖ omnibus penis parata sum subiacere’. Que omnia ita Dominus⁺ accep‖tavit, ac si opere compleverit. Et iterum Dominus: ‘Et tria hominum genera tibi commendo, scilicet: pueriles, innocentes et simplices, qui per agni innocenciam designati sunt, ut eos instruas et ad mei agnicionem et amorem pertrahas. Secundo, tribulatos et abiectos^165., qui simpliciter per agni mansuetudinem designantur, ut eos consoleris et auxilium in quantum potes^166. impendas^166a.. Tercio, totam Ecclesiam quam desideriis continuis et oracionibus indefessis⁺ oculis misericordie mee presentabis’.

+ (57r)

164. tecum et: ontbr. U 246.

+ 113r

165. Ka: subiectos.

166. U 246: vales.

166a. ut eos... impendas: ontbr. Keu.

+ (57v)

[Hoe dat onse Heer dese maghet beval sijnre moeder]
⁺ Qualiter Deus eam matri commendavit

[V 29] Cum vice quadam Evangelium ‘Stabat iuxta crucem’^166b. legisset, in affectu mentis dixit ad Dominum: ‘Commenda me, Domine, tue matri, sicut dilectum tuum Johannem commendasti’. Statim Dominus annuens votis eius eam in manus matris tradidit dicens: ‘Commendo tibi, o mater, hanc animam, ut vulnera mea. Et sicut me, si coram te vulneratus iacerem, et curare et lenire velles, sic eam sollicite foveas et consoleris in omnibus penis suis. Commendo eam tibi eciam ut precium meiipsius et memor sis quanti precii⁺ eam estimavi, cum pro amore eius mori non recusavi. ‖ Commendo eciam eam tibi, sicut illud in quo reposui omne delec-

+ 122r

166b. Ka voegt in: Domini.

+ (58r)

[p. 293]

⁺ antwoerde: Mijn Heer, mit di ende mit dijnre hulpen ‖ bin ic bereit te liden alle pine’. Welke dinge onse Heer^a. also ontfinc, alsof si mitten werken vervullet had. Ende onse Heer seide echter: ‘Sich, ic bevele di drie manieren van menschen: als die kinderlike^b. ende onnosele ende eenvoudige menschen, die beteikent werden bi die onnoselheit des lams, dattu die leerste ende treckeste tot mijnre kennisse ende minnen. Ten anderen male so bevele ic di die bedructen ende verworpen menschen, die oec beteikent werden bi die sachtmoedicheit des lams, dattu die troestes ende hulpe geves also voel alstu moeges. Ten derden mael so bevele ic die alle die Kerke, welc du mit stadeliken begeerten ende onvermoeyeliken gebeden presentieren salste den ogen mijnre⁺ ont‖fermherticheit’.

+ 57r

a. H1, A voegen in: alle.

b. H2: kijnderkijn.

+ 57v

⁺ [Hoe dat onse Heer dese maghet beval sijnre moeder]^c.

Doe si op een tijt dit evangelium ‘Jhesus' moeder stont bi den cruce etc.’^1. gelesen had, doe seide si in begeerten des herten tot onsen Heer: ‘Bevele mi, o Heer, dijnre moeder, also du se bevaelste dinen geminden Iohan’. Rechtevoert was onse Heer gunstich haerre begeerten ende gaf se in den handen sijns moeders ende seide: ‘Ic bevele di, o moeder, dese siel als mijn wonden. Ende also du mi, of ic gewont laech voer di, woudeste genesen ende salven [also wilt se sorchfoudeliken salven]^d. ende troesten in alle haren pinen. Oec so bevele ic se di also duerbaer als mi, ende gedenct van hoe groter weerden, dat ic se gerekent heb te wesen doe ic⁺ niet en wederseide te sterven om haerre ‖ minnen. Oec so bevele ic se di als dat ic daerin geset heb alle die genuechten

+ V 29

c. Opschrift vlg. H2.

1. Joh. 19, 25. Mis van ‘Maria op Zaterdag’ in de Paastijd of van het feest van Maria's Compassie.

d. Inlas vlg. H2. A: troesten ende salven.

+ 58r

[p. 294]

tamentum Cordis mei, secundum^167. illud: “Delicie mee sunt esse cum filiis hominum”’. Tunc anima: ‘O Domine^168., idem omnibus a te desiderantibus vis facere?’ Qui respondit: ‘Eciam, non enim personarum acceptor sum’.

⁺ [II 34] ...Et quanto amplius te ab omni ‖ creatura elongando earum consolacionem abicis, tanto magis ad maiestatis mee inattingibilem celsitudinem elevaris. Quanto eciam ad creaturas per caritatem extenderis, dilatando te per compassionem⁺ et misericordiam ad omnes, tanto arcius <!> ‖ et dulcius incomprehensam meam latitudinem^169. circumcingis. Quanto autem temetipsam vilipendendo infra omnem creaturam humiliaveris, eo profundius michi immergeris; eoque dulcius et familiarius torrente mee divine voluptatis inebriaris’.

⁺ [I 20a] Anima vero inter alia^170. dicit ad Dominum: ‘Quid est, amantissime Deus, quod cum me cogito morituram, parvam aut nullam concipio inde leticiam, cum tamen quamplurimi magno cum gaudio et desiderio horam illam prestolentur?’^171. Respondit: ‘Hoc speciali bono tibi feci,⁺ quia si mori desiderares ‖ in tantum Cor meum divinum indulcares et alliceres, ut tibi hoc denegare non possum’. Et illa: ‘Et quid est quod homines mori in tantum formidant,

167. Sol., Ka, Keu: iuxta. U 246 sic.

168. Sol., Ka, Keu voegen in: hoc. U 246 sic.

+ 77r, v

+ (58v)

169. Ka, Keu, U 246: beatitudinem.

+ 35r

170. Ka: alia multa. Keu: multa alia. U 246, M2: multa.

171. U 246: horam prestolentur mortis.

+ (59r)

[p. 295]

mijns herten, na dat gescreven is: ‘Het sijn mijn weelden te wesen mit den kinderen der menschen’^1.. Doe seide die siel: ‘O Heer, wilt dat selve doen alle dengenen diet van di begeren’. Hi antwoerde: ‘Dat wil ic oec doen, want ic en bin geen ontfanger^a. der personen’^2..

⁺ Onse Heer seide eens tot oer onder ander woerde: ‘Hoe voel dattu di meer ververreste van allen creaturen ende haer troest verwerpeste, also voel te meer werdestu verheven tot die onrakelike hoecheit mijnre geweldiger hoecheit^b.. Hoe du di oec meer totten creatueren uuttreckeste overmids godliker minnen ende di verbredeste of ontplukeste^3. overmids^c. mededogen ende barmherticheit tot hem allen, also⁺ voel ‖ te dueren^d. ende te sueteliker ommegordestu^e. mijn onbegripelike breetheit. Hoe du di selven oec meer snode rekens ende vernederste onder allen^f. creaturen, also voel te dieper werdestu versoncken in mi ende also voel te sueteliker ende te heimeliker werdestu droncken gemaket van den springenden borne mijnre godliker weelden’.

⁺ In eenre tijt seide si tot onsen Heer onder ander woerde^g.: ‘Wat ist, alre minlicste God, dat so wanneer ic dencke dat ic sterven sal, dat ic daervan luttel of geen blijscap af en ontfange, ende nochtan voel menscen sijn die mit groter blijtscap ende begeerten die ure^h. verbeiden?’ Hi antworde: ‘Dat heb ik di van een sonderlinge goet gedaen, want waert⁺ dattu begeerdeste te sterven, so soudestu daer‖toe mijn godlike herte also seer versueten ende trecken, dat ic di dat niet en soude mogen weygeren’. Doe seide si: ‘Ende wat

1. Spr. 8, 31.

a. A: uutnemer. H2 voegt in: of uutnemer.

2. Ef. 6, 9; Kol. 3, 25.

+ II 34

b. A: moeghentheit.

3. Opent.

c. H1 voegt in: godliker minnen.

+ 58v

d. A: doenre.

e. A: ontgordestu.

f. A voegt in: menschen ende.

+ I 20a

g. onder ander woerde: ontbr. A.

h. A voegt in: hoerre doot.

+ 59r

[p. 296]

eciam quandoque valde perfecti? Ego quoque, licet miserabilis, cum me morituram recordor, non^172. expavesco’. Cui Dominus: ‘Quod homines mori timent, ex parte carnis est, quia anima carnem suam diligens, ipsam mortis amaritudinem tolerare abhorret. Tu vero, quid timeres cum Cor meum in pignus eterni federis et in domum refugii et habitacionem eternam acceperis?’

172. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

[Van enen ring die gheedelt ende ghesiert was mit seven ghesteenten]
⁺ De anulo [septem]^173. lapidibus insignito

[III 1] Virgo Christi cum presenciam dilecti sui die quadam non sentiret et multum desideraret, videbatur sibi quod videt stare Dominum contra se^174. et multa ad invicem loquebantur. Dum ergo cantaretur ad Missam: ‘Et tibi reddetur votum in Jherusalem’, cogitabat illa quanta vota sancti obtulissent Domino in hoc^175. seculo: Beata Virgo et alie virgines castitatem, martires preciosum sanguinem, et alii sancti multos labores et devociones. Doluit se nichil habere quod Domino posset offerre. Et vidit beatam Virginem sibi a dextris stare, dantem sibi anulum aureum, quem⁺ statim Domino obtulit, ‖ et Dominus gratanter accipi‖ens⁺ digito suo imposuit. Tunc intra se desiderans dicebat: ‘O, si fieri posset ut ipse tibi anulum suum daret in signum despon-

+ 81r

173. inlas vlg. Sol., Ka, Keu, U 246.

174. Ka: Dominum.

175. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (60r)

+ 81v

[p. 297]

ist^a., dat die menschen also seer ontsien te sterven, oec biwijlen die seer volcomen sijn? Ende ic, al ist dat ic die alre onsalichste mensche bin, en vrese niet wanneer ic dencke dat ic sterven sal’. Onse Heer seide tot haer: ‘Dat die menschen ontsien te sterven, dat comt van den vleisch toe. Want die siel die hoer vleisch minnet, die gruwelt voer die bitterheit des doets. Mer wat soudes du ontsien, die mijn herte ontfangen hebste tot een pant der ewiger voerwaerden^1. ende tot een huus des toeverlaets^2. ende tot een ewege woenstat’^b..

a. A: bedietet.

1. Verbond. Zie II 19b (54v).

2. Ps. 30, 3: Esto mihi... in domum refugii.

b. A: sekerheit.

⁺ [Van enen ring die gheedelt^c. ende ghesiert was mit seven ghesteenten]^d.

⁺ Doe dese maget Christi op enen dach niet en gevoelde die tegenwoerdicheit hoers liefs ende seer begeerde, doe docht oer dat si onsen lieven Heer voer hoer sach staen ende si spraken voel tesamen mit malcander. Hierom, doe men sanc in der Missen ‘Ende di sal wedergegeven werden loefte in Iherusalem’^3., doe dacht si hoe groete loften die heilegen Gode geoffert hadden in der werlt: Onse lieve Vrouwe ende die ander meechden haer reinicheit, die martelaren hoer duerbaer bloet ende die ander heiligen voel arbeits ende devocien. Ende si bedroefde haer, dat si niet en had dat si Gode mocht offeren. Ende si sach onse lieve Vrouwe haer ter rechter siden staen ende si gaf haer een gulden rinck, die⁺ si rechtevoert onsen Heer offerde ‖ ende onse Heer ontfincken danckelic ende setten aen sinen vinger. Doe seide si in haer selven begeerrende <!>: ‘O oft geschien mocht, dat hi

+ III 1

c. H1: ghedeelt.

d. opschrift vlg. H2. Idem H1, A.

+ 59v

3. Alleluja-vers van de 10e zondag na Pinksteren. In sommige middeleeuwse hss. echter van de 3e zondag na Pasen en de 5e zondag na Pinksteren.

+ 60r

[p. 298]

sacionis!’ Et videbatur sibi sufficere si Dominus dignaretur^176. sibi dare^177. dolorem in digito anulari, quem omnibus diebus vite sue vellet sustinere, in memoriam quod Christo foret desponsata. Ad quam Dominus: ‘Dabo tibi anulum septem lapidibus insignitum, quos potes rememorari in septem articulis digiti tui. In primo articulo potes recordari amoris divini, qui me de sinu Patris inclinans^178. triginta tribus annis ‖⁺ multis laboribus te querendo fecit servire. Cum tempus instaret nupciarum, proprio^179. amore Cordis mei venditus in precium convivii, meipsum in panem et carnem et poculum^180. dedi. In convivio eciam illo, ipsa cithara et organum fui, per verba dulcia^181. oris mei, et ad letificandas convivas in similitudine lusoris, humiliatus sum ante pedes discipulorum.

176. U 246: daret.

177. ontbr. U 246.

178. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (60v)

179. Ka, Keu, U 246: pro.

180. U 246 i.p.v. carnem et poculum: vinum et carnes.

181. Sol., Ka, Keu, U 246: dulciflua.

[p. 299]

di sinen rinc gave tot eenre^a. ondertrouwen’. Ende het docht hoer genoech te wesen, waert dat die Heer hoer geweerdichde te geven sericheit of weente^b. in haren middelsten vinger^1., welke sericheit^c. si alle die dage haers levens woude doegen tot een teiken dat si Christo ondertrouwet waer. Ende onse Heer seide tot hoer: ‘Ic sal di geven enen rinck, die geedelt is ende geciert is mit seven gesteenten, welc du gedencken moges in den seven articulen^2. dijns vingers. In den ierste artikel soe mogestu gedencken der godliker minnen, die mi van den schote des Vaders neder hevet geneyget ende XXXIII⁺ iaer ‖ lanc hevet doen dienen in voel arbeits om di te suecken. Ende doe die tijt der bruloften aenstont, doe wart ic vercoft uut eygenre minnen mijns herten tot een betalinge dies weerscapes^3., ende gaf mi selven in broet ende vleisch ende dranc. In dier werscape was ic oec een herpe ende een orgel overmids die suetvloeyende^d. woerde mijns mondes. Ende om mijn gasten te verbliden na gelikenisse eens speelres heb ic mi veroetmoedicht voer die voeten mijnre discipulen. In

a. A: in een teyken der.

b. aldus H1, H2. Hs.: wente. A: weende.

1. De vert. middelste vinger (MNW IV 1552 vermeldt slechts: ‘Het woord zal ook wel in het Mnl. bekend zijn geweest’) voor digitus anularis is opmerkelijk, omdat deze vinger immers werd beschouwd als de digitus infamis, impudicus, famosus et verpus (Kiliaan) en daarom de enige vinger was die nimmer met een ring gesierd werd (Dictionnaire d'Archéologie Chrétienne et de Liturgie (DACL), II s.v. Anneaux 2179-80). René Metz (La consécration des Vierges dans l'Eglise Romaine, Paris, 1954, p. 400-401 en Appendice I, Le rituel du mariage) toont echter aan, dat ten noorden van de Alpen sinds de 12e eeuw de trouwring juist aan de middelste vinger gedragen werd, een gebruik dat ook in de Nederlanden blijkbaar zo ingeburgerd was, dat de bew. als vanzelf middelste vinger schrijft. Be: vynger daer die rijnck aen pleghet te wesen. Br: vinger daer die rinc aen wesen soude.

c. A: weende.

2. In de ME werden zowel de drie vingerkootjes (phalanx proximalis, media en distalis), de gewrichten (vgl. Kiliaan s.v. Vingherledt: articulus, internodium digitorum, phalanx) als de nagel tot de articuli gerekend. (Vgl. Des Sachsenspiegels erster Theil, herausgeg. von Dr. C.G. Homeyer, Berlin, 1835^2., I, 3, 3 (handelend over de verwantschapsgraden i.v.m. het erfrecht): In dem seveden (lede) stat ein nagel unde nicht ein let, dar umme lent (eindigt) dar de sibbe, unde hetet nagelmage). Vandaar dat het eerste gewricht, waar de vinger uit de hand komt, betrekking heeft op de komst van Christus uit de schoot des Vaders, en bij de laatste sprake is van Christus' nageling aan het kruis. De woordspeling is echter in het latijn niet overgekomen (clavos!); wel blijkt hieruit, dat Mechtild dit visioen in het Duits verteld moet hebben.

+ 60v

3. Gastmaal.

d. A: oversoete.

[p. 300]

In secundo recorderis qualem ego speciosus^182. iuvenis post convivium illud choream duxi cum tribus vicibus in terram procidens, quasi tres saltus feci tam validos, quod sudore tocius corporis^183. madens guttas perfudi sanguineas. In illa⁺ chorea ‖ omnes commilitones meos vestivi triplicibus^184., cum impetravi eis remissionem peccatorum, animarum sanctificacionem et divinam meam clarificationem. In tercio memor eris amoris humilitatis mee ad osculum sponse, cum Judas appropinquans osculatus est me. In quo osculo Cor meum tantum persensit amorem, quod si penituisset, animam eius in sponsam per osculum illud assumpsissem. Tunc enim⁺ omnes michi copulavi quos ab eter ‖ no in sponsas predestinavi. In quarto recolas qualia aures mee ex amore sponse audierunt epithalamia, cum stans coram iudice, tot falsa⁺ testimonia sunt prolata. In ‖ quinto recorderis quam decenter me ob tui amorem ornavi, cum tocies vestimenta mea mutavi: alba, purpurea, coccinea et serto rozeo, scilicet spinea corona. In sexto memor sis qualiter te sum amplexatus, cum ad columpnam fui ligatus. Ibi pro te omnia^185. inimicorum tuorum in me assumpsi iacula. In septimo memor eris qualiter thalamum crucis sum ingressus; et^186. sicut sponsi vestes suas dant histronibus <!>, ita vestimenta mea dedi militibus et corpus meum crucifixoribus. Deinde extendi brachia mea per

182. U 246, M2: sponsus.

183. Sol. Ka, Keu, U 246 i.p.v. tocius corporis: totus.

+ (61r)

184. U 246: tribus vicibus. Keu: triplicibus vicibus. Ka, Keu, U 246 voegen in: quasi circuivi.

+ 82r

+ (61v)

185. Ka, Keu, U 246; omnium.

186. Ka, Keu, U 246: ut.

[p. 301]

den anderen artikel so gedenct hoedanigen danse ic, die schone iongelinc, leidede nae die werscape, doe ic drie reysen nederviel op der eerden, ende gaf als drie^a. so crachtige sprongen, dat ic altemael nat was van sweet ende uutstortede⁺ bloedige droepelen. In dien danse cledede ‖ ic alle mijn mederidders^1., ende ic ganc om als drie reysen, want ic bewarf hem verlatenisse haerre sonden ende heilichmakinge haerre sielen ende mijn godlike glorificieringe. In den derden artikel so gedenct der minnen mijnre oetmoedicheit totten cussen des bruuts, doe Judas genakede ende mi cussede, in welken cussen mijn herte also grote minne gevoelde, hadde hi berouwe gehadt, ic soude sijn siel overmids dien cussen ontfangen hebben tot eenre bruut. Doe versaemende ic mi alle diegeen die ic van ewicheit vercoren had in bruloften^b.. In den vierden artikel so gedenct hoedanige sange mijn oren hoerden om die minne des bruuts, doe ic stont voer den richter ende also voel valsche getuge tegens mi voert gebracht⁺ worden. In den ‖ vijften artikel so gedenct hoe betaemlic dat ic mi cierde om dijnre minnen wille, doe ic mijn cleder so dicke verwandelde als mit enen witten clede, mit enen purperen clede, mit enen ghelen clede ende mit enen rosen hoet als^c. mitter doerne crone. In den sesten artikel so gedenct hoe ic di omhelsede doe ic gebonden was aen die calumpne. Daer ontfinc ic in mi om dinen wille alle die gescutte dijnre vianden. In den sevenden artikel so gedenct hoe dat ic gegaen bin in die slaepcamer des cruces^d., dat also als die brudegomme haer cleder geven hoeren spoelluden, also gaf ic mijn cleder den ridders ende mijn lichaem den cruce^ge.. Daerna ic uutreckede mijn armen doer die overharde

a. A i.p.v. als drie: daar.

+ 61r

1. Krijgsmakkers.

b. H2: tot eenre bruut. H1: bruden. A: in eenre bruut.

+ 61v

c. H2: dats.

d. H2: bruuts.

e. H1, A: crucers. H2: sic.

[p. 302]

durissimos clavos in tuos amplexus suaves, cantans in thalamo⁺ ‖ amoris septem cantilenas mire suavitatis. Per hoc meum Cor ad introeundum tibi aperui, cum sompnum amoris tecum moriens in cruce cepi’.

+ (62r)

[Van der rosen die uuter herten Goods ginc]
⁺ De rosa que de corde Dei exivit

[III 2] In Missa quadam dixit ad Dominum: ‘O amantissime, doce me laudare te’. Cui Dominus: ‘Respice Cor meum’. Et ecce rosa pulcherrima quinque habens folia exivit de Corde Dei totum pectus eius cooperiens. Et ait Dominus: ‘Lauda me in quinque sensibus meis, qui significantur per rosam hanc’. Et intellexit quod Dominum laudare deberet pro visu laudabili et amabili^187. quo semper respicit hominem, quasi pater unicum filium, numquam indignans,⁺ sed semper ‖ amicum ‖ habens intuitum, quasi optans et⁺ desiderans ut homo sepe recurrat ad Deum^188.. Secundo pro auditu, quod auris eius est tenuissima et semper inclinata, ita quod ad minimum sibilum vel gemitum hominis plus delectatur, quam ad omnem cantum angelicum. Tercio pro olfactu, quod semper habet quamdam amatoriam dilectionem erga hominem, qua excitat cor^189. ad delectandum in se, sine qua nemo potest^190. delectari in vero^191. bono, nisi preveniatur a Deo. Et hoc est quod scriptum est: ‘Deliciee mee esse cum filiis hominum’. Quarto pro gustu suavissimo

+ 82r

187. Ka, Keu, U 246, M2 i.p.v. laudabili et amabili: amicabili. Sol. ontbr. laudabili et.

+ (62v)

+ 82v

188. U 246: eum.

189. U 246: hominem. Sol., Ka, Keu voegen in: hominis.

190. U 246 voegt in: diligere nec.

191. Ka, Keu, U 246: verbo.

[p. 303]

⁺ nagelen^a., singende^b. in der slaepcamer ‖ der minnen seven cantilenen^1. van wonderliker sueticheit. Daerna oploke ic di mijn herte om dattu daerin soudeste gaen doe ic den slaep^c. der minnen ontfinc^d. stervende in den cruce’.

+ 62r

a. A voegt in: tot dijnre oversoete omhelsinghen. Br.: in uwen zueten omhelsen.

b. H2 voegt in: in den slaep.

1. De zeven kruiswoorden.

c. H2: slaepcamer.

d. H1, A voegen in: mitti.

⁺ [Van der rosen die uuter herten Goods ginc]^e.

In eenre Missen, doe seide dese heilige maget tot onsen Heer: ‘O alre minlicste, leer mi di loven’. Onse Heer seide tot hoer: ‘Siet mijn herte’. Ende sich, een overschoen rose, die vijf blede hadde, die uutginc van der herten Godes ende bedecte alle sijn borst. Ende onse Heer seide: ‘Lovet mi in minen vijf sinnen, die beteikent werden bi deser roesen’. Ende si verstont dat si onsen Heer soude loven om sijn vriendelijke gesicht daer hi den mensche altoes mede aensiet als een vader sinen enigen soen, ende nummermeer en veronweerdicht⁺ mer hevet altoes ‖ een vriendelic gesicht als wonschende ende begeerende dat die mensche dicwijl tot hem lopen. Ten anderen mael om sijn hoeren^f., dat sijn ore is alre dunhorichste ende altoes geneyget, also dat hi tot dat alre minste suchten des menschen meer genuechte hevet dan tot alle den engelschen sange. Ten dorden mael om sijn rueken, dat hi altoes hevet een minlike liefte totten mensch, daer hi mede verwect dat herte des menschen om genuechte te hebben in hem, sonder welke liefte niemant genuechte en mach hebben in den gewarigen gode, ten si dat hi voercomen wort van Gode, ende dat ist datter gescreven is: ‘Het sijn mijn weelden te wesen mitten kinderen der menschen’^2..

+ III 2

e. Opschrift vlg. H2.

+ 62v

f. H1: oren.

2. Spr. 8, 31.

[p. 304]

⁺ qui ‖ fit in Missa, ubi ipse cibus est anime suavissimus. Et in isto cibo ita sibi animam ei incorporat, quod anima per unionem^192. fit cibus Dei. Quinto pro tactu amoroso, quo eum amor amantissime tetigit^193. in cruce figens clavos manibus et pedibus et lanceam lateri. Et sicut tunc anima illi infixa erat per dolorem incomparabilem, ita nunc impressa remanet manibus et pedibus et Cordi eius dulcissimo, cum ineffabili amoris iubilo, ita quod nec ad momentum eius poterit oblivisci.

+ (63r)

192. Ka, Keu, U 246 voegen in: cibi, Sol.: Dei.

193. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[Hoe een mensche sijn hert tot Gode sel verheffen]
⁺ Qualiter homo cor suum ad Deum elevet

⁺ [III 10] Nocte quadam dum dormire non posset, ‖ dixit ad Dominum: ‘Eya, quam bonum et quam aptum in hoc temporis silencio esset tecum fabulari’. Respondit Dominus: ‘Numquam in tanta multitudine esse poteris, si toto corde ad me converteris, quin sola mecum sis. Unde cum homo solus est, cor suum ad Deum elevet semper, dulciter illi colloquendo eo medullitus ipsum desiderando, et intima suspiria emittendo; ut ex iugi confabulacione Dei cor eius amore divino inardescat. Si vero cum hominibus est, Deo^194. tamen semper^195. prout potest intendat; de Deo cum ipsis libenter loquatur; sicque tam se quam alios accendat ad⁺ amorem. ‖ Item omnia que facit, propter Deum ad eius laudem faciat. Quidquid eciam vero non licet, aut eciam

+ 86v

+ (63v)

194. Ka: tunc.

195. tamen semper: ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (64r)

[p. 305]

Ten vierden mael om sijn alre suetsten smake, die daer⁺ ge‖sciet in der Missen, daer hi is een alre suetste spise der sielen. Ende in dese spisen soe incorporeert ende intreect^a. hi also die siel tot hem, dat die siel overmids vereninge dier spisen wort een spise Gods. Ten vijften mael om sijn minlike tasten, bi welker hem die minne alre minlicste roerde in^b. den cruce ende vestede die nagelen in sinen handen ende in sinen voeten ende die speer in sijnre siden. Ende gelijc als doe sijn siel hem ingevestet was overmids ontspreliker sericheit ende rouwe, also blivet si nu ingeprint sinen handen ende sinen voeten ende sinen sueten herte mit ontsprekelike iubeleeringe der minnen, also dat hi hoerre niet een ogenblic tijts vergeten en mach.

+ 63r

a. H1, A: intrect.

b. A i.p.v. minne... roerde in: mynnelicste woorden aen.

⁺ [Hoe een mensche sijn hert tot Gode sel verheffen]^c.

⁺ Op eenre nachstont doe si niet slapen en mocht, ‖ doe seide si tot onsen Heer: ‘Ey, hoe goet ende hoe bequaem waert in der stilte deses tijts mit di te kallen’. Onse Heer antworde: ‘Nummermeer en mogeste in so groter mennichte of voelheit wesen, ist dattu di tot mi keerste in al dijnre herten, du en bist mit mi alleen. Waerom wanneer die mensche alleen is, so sal hi sijn herte altoes tot Gode verheffen ende sal suetelike mit hem spreken ende sullen^d. inreliken begeren ende uutgeven inrelike ende inwendige versuchtinge, opdat van gestadiger medekallinge Gods sijn herte ontsteken mach werden van der godliker minnen. Ist dat hi mitten menschen is, so sal hi Gode aendencken als hi best mach, ende sal geern van Gode mit hem spreken ende also sal hi also wal hem als⁺ die ander ontsteken totter minnen Gods. ‖ Item al dat hi doet, dat sal hi doen om Gods willen tot sinen love. Ende so wat dat niet georloft en is, of dat hi oec niet en vermach,

+ III 10

c. Opschrift vlg. H2.

+ 63v

d. A: sal.

+ 64r

[p. 306]

non potest, similiter pro Dei amore libens dimittat. Omnia quoque que sibi adversa et gravia sunt, pro Dei amore voluntarie suscipiens supportet pacienter’.

⁺ (IV 32a) Alia quoque vice pro quadam orabat scire cupiente, quid Deus ab ea maxime vellet. Pro qua tale responsum audivit^196.: ‘Ipsa, inquit, se habeat ad me sicut puer qui tenere patrem suum diligit, et semper ad ipsum ut aliquid sibi det recurrit. Cui^197. quidquid pater dederit, ex affectu⁺ quo ipsum diligit, pro magno et caro habebit. ‖ Sic et illa semper ad graciam meam anhelet, et omnia que sibi dedero, numquam parva reputet, sed ex amore cum magna gratitudine suscipiens, pro singulis gracias agat. Secundo habeat se sicut sponsa, que nec pro diviciis, aut pulchritudine, aut nobilitate, sed ex amore solo eligitur et adamatur, et ad regnum decoris promovetur. Hec sponsa fidelior et amplius amans iure invenitur; et si quid propter ipsum sustinere oportuerit, maiori paciencia supportabit. Sic et illa semper⁺ in gratitudine memoretur quam gratuito^198. eam ‖ elegi ante mundi constitucionem, quam caro precio mei sanguinis eam redemi, insuper ad specialem amorem et familiaritatem meam vocavi^199.. Tercio sicut amicus ad amicum, qui omnia que amici sui sunt ad se pertinere putat. Sic et ipsa in omnibus Dei gloriam querat, et in quantum potest promoveat et que contra Deum sunt, equo animo nullo modo fieri paciatur.

+ 106v

196. Pro qua... audivit: ontbr. Ka. Pro qua: ontbr. Keu.

197. Ka, U 246: quia. Keu: et.

+ (64v)

+ (65r)

198. Ka, Keu, U 246 voegen in: amore.

199. insuper... vocavi: ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 307]

dat sal hi^a. oec geern laten om die minne Gods. Ende oec al hem tegen is ende swaer, dat sal hi willichlic ontfangen om die minne Gods ende verdragen dat lijdsamlic’.

a. A: ic.

⁺ [Wat God wil van den mensch]^b.

In eenre tijt doe si voer een suster bat ende begeerde te weten wat God van hoer alre meest woude, doe hoerde si voer dier suster aldusdanige antworde: ‘Si sal haer hebben, sprac hi, tot mi als een kint die sinen vader inrelike minnet ende altoes tot hem weder loept, opdat hi hem wat geve; welken kinde so wat die vader gevet, dat hevet hi ende^c.+ ontfanct hi voer groet ende lief om ‖ der begeerten willen daer hi hem mede minnet. Also sal si altoes begeren ende ademtochten tot mijnre gracien, ende al dat ic haer geve en sal si nummermeer cleyn rekenen te wesen, mer salt mit groter dancbaerheit uut minnen ontfangen ende mi dancken voer een ygelike gelove^d.. Ten anderen mael sal si hebben haer gelijc eenre bruut, die noch om rijcdomme of schoenheit of edelheit, mer alleen vercoren ende gemijnt wort uut minnen ende verheven totten rijc der schoenheit. Dese bruut sal mit recht gevonden werden getrouwer ende meer minnende, ende ist dat si om haers brudegoms willen wat liden moet, dat sal si mit meerre lijdsamheit verdragen. Also sal si altoes in dancberheit^e. gedencken mit hoe groter minnen buten⁺ haren verdienste ic se ver‖coren heb voer dat beginnen der werlt, ende mit hoe lieven weerde mijns bloets ic se verlost heb. Ten derden mael sal si haer hebben als een vrient tot sinen vrient, die al dat sijns vrients is tot hem meent toe te hoeren. Also sal si in allen dingen die glorie Gods soeken ende voersetten also voel als si mach ende die dingen die tegens Gode

+ IV 32a

b. Opschrift vlg. H2.

c. hevet hi ende: ontbr. A.

+ 64v

d. H1, A ghave. H2 sic.

e. in dancberheit: ontbr. A.

+ 65r

[p. 308]

In omnibus his, si ipsi^200. aliquid eorum quod desideravit, non consequitur, aut gracia assueta, sive consolacio divina sibi subtrahitur, non continuo contristetur, nec pro indignacione fieri aliqua, aut se derelictam a Deo estimet. Quia fidelis⁺ pater nequaquam filio, ‖ si ea petit que sibi non conveniunt,⁺ tribuit, et sponsus quandoque sponse ‖ sue severum se exhibet^201., non ex indignacione, sed pro eius instructione. Sic et Deus anime fidelitatem cupit experiri, non ut ipse non sciat, sed ut eam coram omnibus sanctis commendabilem reddat’.

⁺ [IV 32b] Item de alia persona Dominus ait: ‘Tribus modis se ad me habeat. Scilicet inter homines se habeat sicut catellus ad me, qui ex fidelitate sua, eciam sepius expulsus, iterum dominum suum consequitur. Sic et ipsa cum inter homines aliquando verbo leditur, non statim per impacienciam⁺ effugetur. Si quando contingat, ‖ mox per penitenciam redeat, confidens de mea misericordia vel eciam per unicum gemitum omnia remittam ei. In choro vel eciam in oracione se habeat^202. sicut sponsa ad sponsum per amorem dulcem et familiaritatis exhibicionem. Cum vero communicatura est se habeat sicut regina ad regem suum. Regina enim in convivio sui regis liberalis est, largitur dona et eliemosinas erogat.

200. Sol., Ka, Keu, U 246: quando.

+ (65v)

+ 107r

201. U 246 i.p.v. se exhibet: exhibere cupit experiri non ut ipse non sciat (ontleend aan de volgende zin).

+ 107r

+ (66r)

202. Sol., Ka, Keu: in choro et oracione habeat se ad me. U 246 sic.

[p. 309]

sijn, dat si die geenssins mit geliken moe^a. en lide of en laet geschien. In allen desen^b., ist dat si bewilen dat si begeert niet en vercriget of dattie gewoenlike^c. gracie of die godlike troest haer ontogen wort, soe en sal si niet vluchts^d. bedroeft werden, noch si en sal niet menen, dattet geschiet uut eniger onweerdicheit willen of dat si van Gode gelaten is. Want een⁺ getrouwe vader en geeft geenssijns sinen soen die din‖gen die hem niet en becomen of en dienen, ende een brudegom die bewijst hem somwile wreet sijnre bruut, niet uut onweerdicheit mer om haer te leren, alsoe oec begeert God te ondersueken die trouwicheit der sielen, niet dat hijt niet en weet, mer opdat hi se priselic ende lovelic maken mach voer alle sijn heilegen.

a. H2: gemoede. H1, A: moede. geliken: ontbr. H2.

b. A i.p.v. in allen desen: Ende dat sijs in dancbaerheit neem.

c. A: ongewoenlike.

d. H2: vlusch.

+ 65v

⁺ [Item een ander van datselve]^e.

Oec soe seide onse Heer van enen anderen persoen: ‘In drierhande manieren sal si haer tot mi hebben. Onder die menschen sal si haer hebben tot mi als een hondekijn, dat van sijnre truwicheit, al ist oec dicwijl veriaget, weder sinen heer navolcht. Also en sal si niet rechtevoert veriaecht werden wanneer si onder die menschen biwijlen gequetst wort mit⁺ woerden. Ende waer dattet also geviel, so sal si ‖ rechtevoert wederkeren overmids penitencie ende betrouwen van mijnre barmherticheit, ende ic salt haer vergeven bi^f. enich suchten. In den choer ende in den gebede sal si oer tot mi hebben als een bruut tot haren brudegom overmids sueter minnen ende bewisinge der heimeliker vrientscappen. Ende wanneer si ten heiligen sacrament gaen sal, so sal si hoer hebben als een coninghinne tot horen coninck. Want een coninghinne is vrimilt in^g. die werscape hoers conincs, si geeft gaven ende

+ IV 32b

e. Opschrift vlg. H2.

+ 66r

f. penitencie... vergeven bi: ontbr. A.

g. A: verblijt om.

[p. 310]

Sic ipsa bona sui regis sibi donata omnibus indigentibus liberaliter tribuat, et suis oracionibus subveniat’.

[Hoe een mensch hem vercrighen magh die wandeling Christi]
⁺ Qualiter homo conversacionem Christi sibi usurpet

[III 14] Inter Missarum solempnia, dum pigra esset et⁺ dormitaret, cum merore suam ‖ negligenciam Deo est conquesta. Cui respondit: ‘Si nichil invenires in te quod tibi displiceret, in quo bonitatem meam in te recognosceres, et consequenter^203. homo nollet accipere quod tam paratus sum illi offerre. Omnem denique sanctissimam et innocentissimam conversacionem meam, qua vixi in terris, libentissime illi do, ut illius^204. sibi assumens, omnia que ei desunt ex meo suppleat’. Cui illa: ‘Si, inquit, dulcissime Deus, tantum placet tibi ut homo tua sibi usurpet, dic rogo, qualiter homo hoc faciat?’ Respondit: ‘Omnia desideria sua, intencionem et oracionem in unione desideriorum et oracionum mearum⁺ offerat Deo Patri. Tunc in tanta accepcione^205. ascendit ‖ coram Deo, eritque omnino unum, velut si diversa aromata⁺ simul accensa, quorum fu‖mus in unum collectus directe ascendit. Sicque oracio illa que in unione oracionis mee offertur, in similitudine optimi odoris ascendens, acceptissima erit Deo^206.. Omnis alia oracio, licet celum penetret, non tamen unione tali, nec tanta gratitudine acceptabitur^207. coram Deo. Item ut homo omnem laborem et omnia opera sua in unione

+ 87v

+ (66v)

203. Sol., Ka, Keu, U 246: quare.

204. Sol., Ka, Keu, U 246: eam.

+ (67r)

205. U 246: perfectione.

+ 88r

206. U 246: optima erit Deo et acceptissima.

207. U 246: acceptissima erit.

[p. 311]

aelmissen. Also sal si dat goet haers conincs dat haer gegeven is mildelike geven allen behoeftigen ende dien te hulpen comen mit haren gebeden’.

⁺[Hoe een mensch hem vercrighen magh die wandeling^1. christi]^a.

Doe si op een tijt onder der Missen traech was ende vakerich,⁺ doe claechde si Gode mit droefheit hoer ‖ versumelheit. Onse Heer antworde hoer: ‘Waert dattu niet in di en vondeste dat di mishagede, waerin soudestu dan bekennen mijn goetheit, ende wanneer solde die mensche dan willen ontfangen dat ic hem nochtan bereit bin te geven? Want alle mijn overheilege ende alre onnoselste wanderinge, bi welker ic geleeft heb in der eerden, die geve ic hem seer geern, opdat hi die tot hem neme ende vervulle ute minnen al dat hem ontbreket’. Doe seide si: ‘Ist dattet di, o alre suetste God, also seer behaecht, dat dijn^b. mensche dijn goede hem vercrigen, ic bidde, segge hoe hi dat sal moegen doen’. Hi antworde: ‘Alle sijn begeeren, sijn neyginge^c. ende sijn gebet sal hi offeren Gode den Vader in die vereninge mijnre begeerten ende mijnre gebeden. Dan soe opclimtheit^d. in so⁺ groter ont ‖ fanclicheit voer Gode ende het sal altemael één werden, alsof voel walrukende crude tesamen ontsteken waren, welker roeke in één versament recht opclymmet. Also dat gebet, dat geoffert wort in der vereninge mijn gebeets, dat opclimt in der gelikenisse eenre alre beste roeken, ende is Gode alre ontfanclicste. Alle ander gebet, al ist dattet den hemel doergaet, nochtan en wortet niet ontfangen voer Gode mit sodaniger noch mit soe groter dancbaerheit. Item dat die mensche alle sijn arbeit ende alle sijn werken

+ III 14

1. Levenswijze.

a. Opschrift vlg. H2.

+ 66v

b. H1, A: die. H2 sic.

c. H2, H1, A: meninghe.

d. H2: opclymptet. H1: opclymmet. A: opclymmet.

+ 67r

[p. 312]

operum et laborum meorum faciat, a quo eius opera ita nobilitantur, ac si cuprum cum auro liquatum, penitus a sua transiens vilitate, in auri nobilitate[m] mutaretur. Tercio⁺ ‖ ut homo omnem vitam suam, scilicet motus, vires et sensus, cogitaciones, verba et omnia^208. sua secundum modum conversacionis mee dirigat, a quo eius vita et conversacio ita renovatur et nobilitatur, ac si nobilis avis de lutoso ac fetenti aere transmigrans in optimum aerem se renovaret. Sic homo terrestris a pristina conversacione sua in novitate vite mee totus efficitur celestis, et michi counitus’^209..

+ 67v

208. Ka voegt in: opera.

209. Ka, Keu, U 246: cognitus.

[Hoe een mensch na den welbehaghen Gods levensel]
⁺ Quomodo homo secundum beneplacitum Dei vivat

[III 16] Item die quadam videbatur sibi quod columba sederet in sinu Domini, que significabat simplices, qui dona Dei simplici corde suscipiunt, nec discuciunt opera Dei nec⁺ hominum, in quibus Dominus maxime ‖ delectatur. Illa vero desiderans scire quomodo se regere deberet, intellexit quod secundum conversacionem Christi, que in quatuor partes divisa est. Primo enim Christus^210. semper fervens corde: ita ipsa cum sola esset, semper intendere soli Deo deberet per consideracionem eius divinitatis, vel operacionem humanitatis eius, vel meditando de his que Deus fecit in sanctis suis,

+ 88v

+ (68r)

210. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: fuit.

[p. 313]

doe in die vereninge mijnre werken ende arbeiden, waervan sijn werken also geedelt werden, alsof coeper gesmolten mit gout altemael ginge van sijnre snoedicheit ende verwandelt⁺ worde in edelheit des gouts. Ten derden mael ‖ dat een mensche alle sijn leven, alle sijn beroeringe, crachten ende synnen, sijn gedachten, sijn woerden [ende alle sijn dinghen stuer ende recht]^a. na die manier mijnre wanderinge, waervan sijn leven ende sijn wanderinge also vernyet ende geedelt wort, recht of een edel vogel overvloege van eenre vulre lucht ende hem vernyede in der alre bester lucht, also wort een eertsch mensch van sijnre eertscher^b. wanderinge altemael hemelsch ende mi bekent in der nyeheit mijns levens’.

+ 67v

a. Inlas vlg. H1, H2, A.

b. H1: eerster.

⁺ [Hoe een mensch na den welbehaghen Gods leven sel]^c.

In eenre tijt docht deser heiliger maget datter een duve sat in den schoet ons Heren, welke duve beteikende die eenvoudige menschen^1., die de gaven Gods uut eenvoudeger herten ontfangen, noch subtijliken en ondersoeken die werken⁺ Gods, noch der menschen, daer God sonderlinge genuech‖te in hevet. Doe begeerde si te weten hoe dat si haer soude regieren. Ende si verstont, dat si haer soude regieren na die wanderinge Christi, die in vier delen der eerden gedeelt is^2.. Ten iersten was Christus altoes vuerich van herten. Also soude si^d. wanneer si^d. alleen waer^d. Gode altoes alleen aendencken bi aenmerkinge sijnre Godheit of der werken sijnre menscheit of dencken in dien dingen, die God gedaen hevet

+ III 16

c. Opschrift vlg. H2.

1. Vgl. Mt. 10, 16: Estote... simplices sicut columbae.

+ 68r

2. In het eerste, hier ontbrekende gedeelte van III 16 ziet zij de Heer op een uitgestrekt veld, aan vier zijden door koren ingesloten. De hier nogal onbegrijpelijke zin luidt in de tekst van Solesmes: Illa vero desiderans scire quid designarent quatuor partes quae in specie domunculae Dominum concluserant, per spiritum intellexit notari conversationem Christi in terris, quae in quatuor partes erat divisa, secundum quas ipsa deberet regere cor suum.

d. A: (souden) wi (waeren)

d. A: (souden) wi (waeren)

d. A: (souden) wi (waeren)

[p. 314]

vel que sibi ipsi per misericordiam suam divinam infudit.⁺ Secundo sicut^211. Christus^210. omnibus socialis et mitis, ‖ nemini mordaci nocens^212. verbo: sic verba eius semper esse deberent de factis Christi, aut exemplis sanctorum, aut utilitate⁺ proximorum. Tercio ‖ Christus^213. fuit utilis in omnibus operibus suis, tam in sanacione corporum quam animarum: sic ipsa deberet intendere ut omnia opera sua studiose faceret cum suavi et hilari corde. Quarto Christus fuit pacientissimus in omnibus persecucionibus et passionibus^214. suis. Ita ipsa ad omnes penas suas et iniurias esse deberet, benigna eas tollerando, sicut ovis que cum in pascuis est, sepe balat, sed cum ad mactandum traditur^215., coram carnifice silet. Sic anima fidelis cum nullum^216. sentit gravamen, timere debet, sed cum tribulatur, sive in corpore sive in anima, semper^217. secura esse debet^218.. Tunc orabat Dominum ut se⁺ instrueret quomodo singulis horis ‖ secundum beneplacitum suum vivere posset. Cui Dominus: ‘Mane cum surgis, cor tuum michi offeras ad infudendum meum divinum liquorem. In Missa mecum esse debes quam^219. in convivio, ubi omnes conveniunt et nullus excipitur, sed omnes tuas expensas, id est, oraciones comportant: ibi ego Dominus liberalitate mee divine maiestatis omnia^220. vulnera sano, peccata relaxo, omnium virtutum paupertatem dito, et omnium afflictiones relevo’.

+ 89r

211. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

210. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: fuit.

212. Sol., Ka, Keu, U 246: ledens.

+ (68v)

213. ontbr. Ka, Keu, U 246.

214. ontbr. Ka, Keu, U 246.

215. Sol., Ka, Keu, U 246: trahitur.

216. Ka: multum.

217. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. anima semper: spiritu maxime.

218. Sol., Ka, Keu i.p.v. esse debet: erit. U 246 sic.

+ (69r)

219. Sol., Ka, Keu, U 246: quasi.

220. Ka, Keu, U 246: omnium.

[p. 315]

in sinen heiligen of die hi haer selven ingestort hevet overmids sijnre godliker ontfermherticheit. Ten anderen mael was Christus allen menschen gesellich ende sachtmoedich ende en quetste niemant mit bitigen woerden. Also souden hoer woerden altoes wesen^a. van den werken ons Heren Jesu Christi of van den exempelen der heiligen of van nutscap⁺ haerre evenkersten. Ten derden mael ‖ was Christus orberlic in allen sinen werken, also wal in gesontmakinge der lichamen als der sielen^b., also soude si aendachtich wesen dat si alle haer werken vliteliken dede mit suter ende blider herten. Ten vierden mael was Christus alre lijdsamste in allen sinen vervolgingen^c.. Also soude si oec wesen tot allen pinen ende onrechten die goedertierliken te liden gelijc een scaep, dat dicwijl bletet wanneert is in der weiden, mer wanneer ment treckt totter doet, soe swijchtet voer den vleischhouwer^1.. Also sal die getrouwe siel altoes vresen ende duchten wanneer si geen swaricheit en gevoelt, mer wanneer si tribulacie hevet, het si in den licham of in den geest, so sal si alre meest seker wesen. Doe bat si onsen Heer dat hi oer⁺ leren woude hoe dat si in elker ure leven soude mo‖gen na sinen waelbehagen. Onse Heer seide tot hoer: ‘Des morgens wanneer du opstaetste, so offer mi dijn herte om daerin te gieten mijn godlike douwe of natheit^d.. In der Missen saltu mit mi wesen als in eenre werscappen, daer si alle tesamen comen ende niemant en uutgenomen en wort, mer alle haer cost, dat is haer gebeden, tesamen brengen. Daer ic, die Heer, mitter mildicheit mijnre godliker moegentheit genese die wonden alre menschen [ende ontbijnde die zunden ende rijc make die armoede der duechden alre menschen]^e. ende verlicht haer qualen’.

a. A voegt in: sprekende.

+ 68v

b. A: in den lichaem als in der sielen.

c. A: vervullinghe.

1. Vgl. Is. 53, 7: Hij opent zijn mond niet: als een lam naar de slachtbank geleid, als een schaap dat verstomt voor zijn scheerders.

+ 69r

d. of natheit: ontbr. A.

e. Inlas vlg. H1, A. Ontbr. ook in H2.

[p. 316]

[Hoe een mensch grueten sel dat herte Gods]
⁺ Qualiter homo cor Dei salutet

⁺ [III 17] Mane dum primo surgis, saluta florens et amans Cor ‖ dulcissimi amatoris tui, a quo omne bonum, omne gaudium, omnis felicitas effluxit in celo et in terra, effluit et⁺ effluet sine fine. ‖ Et cor tuum totis viribus eius Cordi infundere^221. conare, ita dicens: ‘Laudo benedico, glorifico et saluto dulcissimum et benignissimum Cor Jesu Christi, fidelissimi amatoris mei, gracias agens pro fideli^222. custodia, qua me hac nocte protexisti, et pro me laudes et graciarum actiones et omnia que ego debebam Deo Patri incessanter persolvisti. Et nunc, o amator unice meus^223., offero tibi cor meum ut rozam vernantissimam, cuius amenitas tota die oculos tuos alliciat, et eius fragrancia divinum Cor tuum delectet. Offero eciam tibi cor meum, ut eo pro cipho utaris,⁺ unde tuiipsius dulcedinem bibas, cum omni quod ‖ hac die in me dignaris operari. Insuper offero tibi cor meum ut optimi saporis malogranatum^224. et tuo regio condecens convivio, quod comedendo sic trahicias in te, ut de cetero se feliciter senciat intra te: orans ut eciam omnis cogitacio,

+ 89r

+ 89v

+ (69v)

221. Ka voegt in: dignare.

222. Ka: fidei.

223. U 246: mi.

+ (70r)

224. U 246: optimum malogranatum optimi saporis.

[p. 317]

⁺ [Hoe een mensch grueten sel dat herte Gods]^a.

Des morgens wanneer du opstaetste, soe gruet dat bloeyende^b. ende dat minnende herte dijns alre suetste minnaers, waervan dat alle blijtscap, alle goet, alle salicheit uutgevloeyet is in hemel ende in eerde, ende uutvloyet ende uutvloyen⁺ sal sonder einde. Amen^c.. ‖ Ende pijnt dijn herte in te storten uut alle dijnre crachten sijnre^d. herten, ende segt aldus: ‘Ic love, ic benedie, ic glorificeer ende gruet dat alre suetste ende dat alre lieflicste herte Jesu Christi, mijns alre^e. getrouwesten minnaers, ende dancke die om die trouwe^f. bewaringe, daer du mi in deser nacht mede beschermt hebste^1., ende voer mi lof ende dancbaerheit der gaven ende al dat ic schuldich was te doen, Gode den Vader sonder ophouden betaelt hebste. Ende nu, o enige^g. minnaer, ic offer di mijn herte als een overschoen bloyende rose, wies lustelicheit alle den dach dijn ogen trecken moet, ende haer waelrukelicheit dijn godlike herte verwellustigen moet. Oec so offer ic di mijn herte, dattu dat gebrukeste als voer enen nap, daer du dijns selfs sueticheit uut drincken mogeste mit⁺ alle dattu ‖ in desen dage in mi geweerdigen sulste te werken. Oec so offer ic di mijn herte als een appel van garnate van der alre bester smaken ende betaemde^h. dijnre conincliker werscapinge, dattu alsoe etende^i. in di trecken wilste^j., dattet hem voertmeer salichliken gevoelen mach in di ende

+ III 17

a. Opschrift vlg. H2.

b. A: vloyende.

+ 69v

c. ontbr. H1, A.

d. H2: dijnre.

e. A voegt in: suetste ende.

f. A i.p.v. die om die trouwe: dijn alre ghetrouweste.

1. Allusie op de antifoon van het Nunc dimittis in de Completen: Salva nos, Domine, vigilantes, custodi nos dormientes...

g. H1: ewighe.

+ 70r

h. H1, H2: betamende. A: alst betaemt.

i. A voegt in: ende drinckende.

j. A voegt in: mijn herte.

[p. 318]

locucio, operacio et voluntas mea secundum beneplacitum tue benignissime voluntatis hodie dirigatur’. Deinde signa te crucis signo dicens: ‘In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Pater sancte, in unione amoris amantissimi Filii tui, commendo tibi spiritum meum’. Quod verbum eciam ad singula opera tua cum ea incipis repetas, sive cum intras in⁺ chorum, vel cum ‖ oras^225. vel cum vis orare; et credas Deom quod opus illud^226. quod tunc agis numquam valeat deperire. Commenda eciam illi visum tuum, tam interiorem quam exteriorem, divine sapiencie, orans^227. ut lumen cognicionis⁺ tibi donet, quo ‖ voluntatem eius et omnia sibi placita agnoscere valeas et perficere^228.. Auditum eciam tuum divine commenda misericordie, ut intellectum tibi ad omnia que illa die auditurus es, tribuat, et a nocivo visu et auditu te protegat. Os quoque et vocem divine commenda fidelitati,

+ (70v)

225. Sol., Ka, Keu, U 246: horas inchoas.

226. Ka, Keu, U 246: tuum.

227. U 246: supplicans.

+ 90r

228. et perficere: ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

[p. 319]

bidde dat oec alle mijn gedachte, mijn werkinge, mijn sprake en mijn wille huden gestuert ende gericht moet werden na den walbehagen dijns alre liefsten willes’^1.. Daerna soe teiken di mitten teiken des cruces ende segt: ‘In den name des Vaders ende des Soens ende des Heilegen Geests. Heilege Vader, in der vereninge der minnen dijns alre minlicsten soens bevele ic di minen geest’^2.. Welc woert du oec tot allen dinen werken verhalen salste: wanneer du die beginneste,⁺ weder du gaetste int choer of wanneer ‖ du bidden wilste^a., dine getiden beginneste of wanneer du bidden wilste^b., ende geloeft dat Gode dat dijn werck, dattu dan doetste nummermeer verloren en mach bliven. Oec soe beveelt sijnre^c. godliker wijsheit dijn gesicht^3., beide inwendich ende uutwendich, biddende dat hi di geven wil dat licht der kennisse, daer du mede bekennen moeges sinen wille ende al dat hem behaechlic is. Oec soe beveelt dijn oren^d. der godliker barmherticheit^e.;^4., dat hi di geven wil verstant tot allen dien dingen die du in dien dagen horen salste, ende di beschermen wil van schadeliken sien^f. ende horen. Oec soe beveelt dijn mont ende dijn sprake der godliker trou-

1. Allusie op de oratio ad Primam: ...sed semper ad tuam iustitiam faciendam nostra procedant eloquia, dirigantur cogitationes et opera, en het gebed van de zondag onder het octaaf van Kerstmis, dat ook onder de dankzeggingsgebeden na de Mis was opgenomen: dirige actus nostros in beneplacito tuo.

2. Luc. 23, 46, tevens in de responsorie van de Completen.

+ 70v

a. bidden wilste: ontbr. H1, H2, A.

b. H2: selste.

c. A: mijnre.

3. In het hier volgende worden de vijf zintuigen: gezicht (visus), gehoor (auditus), smaak (os, gustum) tastzin (manus) en gevoel (cor, sentire) in verband gebracht met goddelijke attributen. Deze associaties zijn door bijbelse motieven geïnspireerd. Vgl. voor gezicht - wijsheid Eccl. 1, 15: Dilectio Dei honorabilis sapientia: quibus autem apparuerit in visu diligunt eam in visione.

d. H1, H2, A: horen.

e. A: ontfermherticheit.

4. Vgl. voor gehoor - barmhartigheid: Ps. 29, 11: Audivit Dominus, et misertus est mei. Ps. 118, 149: Vocem meam audi secundum misericordiam tuam, Domine. Ps. 142, 8: Auditam fac mihi mane misericordiam tuam. En in de oratie van de Vespers van de woensdag in de 4e week van de Vasten en van de 9e zondag na Pinksteren: Pateant aures misericordiae.

f. A: gherichte.

[p. 320]

orans ut tibi^229. gustum divini Spiritus sui infundat, quo⁺ omnia que illa die proferre debes ‖ tibi sapiant, et os tuum in eius laude et graciarum actione aperiat, et ab omni peccato^230. custodiat. Manus vero tuas divine pietati commenda, orans ut opera tua suis apponat operibus, et in eis omnia tua sanctificet et perficiat, et ab omni pravo opere retrahat. Cor eciam tuum divino amori commenda, orans ut illud divino Cordi suo cum omni delectacione intrahat, et in amore suo ita succendat ut numquam terrenum gaudium vel delectacionem amplius sentire valeat. Similiter in Missa cor tuum offeras Deo et ante Secretum depura illud, et ab omnibus terrenis exoccupa et prepara te suscipere effluxum divini⁺ amoris, qui omnium presencium corda ‖ influit et replet incessanter’.

229. U 246: sibi.

+ (71r)

230. U 246: malo.

+ (71v)

[Hoe dattet herte eens menschen Gode verenicht sal sijn]
⁺ Qualiter cor hominis sit Deo unitum

[III 27] Cum vice quadam sacratissimi corporis et sanguinis Christi sacramenta percepisset^231., post dulcia cum ipso colloquia visum est ei quasi Dominus acciperet cor^232. anime et comprimeret illud Cordi suo, ita ut in unam redigerentur massam. Et ait: ‘Sic vellem ut hominum corda

+ 94v

231. Sol., Ka, Keu, U 246: corporis Christi percepisset sacramentum; Christi ontbr. Keu.

232. Ka voegt in: suum.

[p. 321]

wicheit^1. ende biddet, dat hi di instorten wil den smake sijns godliken geestes^a., bi welker du alle dattu in dien dagen⁺ voertbrengen salst ‖ di smaken mach ende dinen mont opluken wil in sinen lof ende in dancbaerheit sijnre gaven, ende di oec bewaren wil van allen sonden. Dijn hande beveelt oec der godliker^b. goedertierenheit ende biddet dat hi alle dijn werken [toedoen wil sinen werken ende in sine werken alle dijn werken]^c. heilich maken wil ende volbrengen^d.;^2., ende di van allen quaden werke wedertrecken wil. Oec so beveelt dijn herte der godliker minne ende biddet dat hi dat intrecke mit alre genuechten sijnre godliker herten, opdattet nummermeer voertmeer gevoelen en mach eertsche blijtscap of genuechten. Des gelijcs soe offert Gode dijn herte in der Missen ende maect dat suver ende puer voer die Stille der Missen, ende ontkommert dat van allen eertschen dingen ende bereit di te ontfangen die uutvloeynge der godliker⁺ minnen, die die herten alle den tegenwoerdigen ‖ invloeyet ende vervullet sonder opholden.

1. Het zintuig ‘smaak’ gaat via het begrip ‘mond’ over de spraak. Vgl. voor spraak - getrouwheid: Ps. 144, 13: Fidelis Dominus in omnibus verbis suis. Eccli. 29, 3: Confirma verbum et fideliter age cum illo. 1 Tim. 1, 15; 3, 1; 2 Tim. 2, 11; Titus 1, 9: Fidelis sermo.

a. A: troests.

+ 71r

b. A i.p.v. der godliker: sijnre.

c. Inlas vlg. H1, H2, A.

d. ende volbrengen: ontbr. A.

2. Vgl. Ps. 89, 17: Et opera manuum nostrarum dirige super nos, et opus manuum nostrarum dirige. Filip. 1, 6: Qui coepit in vobis opus bonum perficiet.

+ 71v

⁺ [Hoe dattet herte eens menschen Gode verenicht sal sijn]^e.

Doe dese heilige maget op een tijt ontfangen had dat sacrament des alre heilichsten lichams Christi, na suete medesprake die si mit hem had, soe docht haer als dat onse Heer dat herte haerre sielen nam ende druckede dat aen sijnre herten, also dat si in een stucke verenicht worden^f.. Ende onse Heer seide: ‘Aldus woudic dat alle der menschen

+ III 27

e. Opschrift vlg. H2.

f. A i.p.v. verenicht worden: ghedeghen.

[p. 322]

michi per desideria essent unita sic, ut homo nil sibi desideraret, sed omnia desideria sua secundum Cor meum disponeret, sicut duo venti insimul flantes^233. unum aerem spirant. Secundo, uniri michi^234. debuit in omni operacione⁺ sua, verbi gracia, cum ‖ dormire sive comedere debet, dicat in corde suo: “Domine in unione amoris tui, quo illud commodum michi creasti, et ipse in terris talibus modo uti voluisti, tibi in eternam laudem et corporis mei suscipio necessitatem”. Similiter et in iniuncto sibi opere^235. faciat dicens: “Domine in unione amoris tui quo te in laboribus exercere dignatus es, et adhuc in anima sine intermissione operaris et nunc michi opus hoc iniunxisti, tibi ad laudem pro utilitate universitatis illud facio, qui dixisti: Sine me nichil potestis facere”, orans⁺ cum mea^236. operacione uniri et perfici, ‖ sicut stilla aque⁺ magno inmissa ‖ fluvio, omnia que flumen illud agit, eciam insimul operatur. Tercio, per voluntatum concordiam sic, ut omnia que ego volo eciam ipse velit, tam in adversis quam in prosperis: sicut electrum igne conflatum amplius non

233. Ka: flammantes.

234. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (72r)

235. sibi: ontbr. Keu. Ka i.p.v. sibi opere: tempore, U 246: opere similiter.

+ (72v)

236. Sol.: tua. Ka, Keu, U 246: ea.

+ 95r

[p. 323]

herten mi verenicht waren overmids begeerte, also dat die mensche hem niet en begeerde, mer alle sijn begeerte schickede ende settede na mijnre herten gelijc als twee winden, die tesamen weyen een lucht weyen^a.. Ten anderen mael so soude die mensch mi verenicht werden in alle sine⁺ werkinge. Als exempel: wan‖neer een mensch slapen of eten sal, so sal hi seggen in sijnre herten: “Heer, in der vereninge dijnre minnen, daer du mi dit gemac in gescapen hebste, ende du in der eerden alsodanigen gemac gebruken woudeste, soe ontfange ic dat di^b. tot enen ewigen love ende notorfticheit mijns lichaems”. Des gelijcs soe sal hi doen in dat werc dat hem heiten doen is, ende sal seggen: “Heer, in der vereninge der minnen daer du di in arbeit geweerdicht hebste te hantieren ende te oefenen ende noch sonder ophalden in die siele werkeste ende nu mi dit werc bevoelen hebste, so doe ic dat tot dinen love om profijt ende^c. nutscap der gemeenten, die geseit hebste: sonder mi en moecht di niet toe^d. doen”^1., biddende mit dier werkinge verenicht⁺ ende volmaect te werden ‖ gelijc als een dropel waters die gedaen woert in een grote rivier, al dat die rivier doet ende werct, dat werct si oec tesamen. Ten derden mael soe soude mi die mensche verenicht werden overmids eendrachticheit der willen, also dat al dat ic wil, dat hi dat oec soude willen, also wal in wederspoet als in voerspoet. Als electron, dat gesmolten is in den vuer (ende is eenre metael daer tvierde deel van is gout, dat viefte deel sulver; of daer drie delen silver van sijn ende dat vierde deel gout)^2. ende alst soe gesmolten

a. een lucht weyen: ontbr. A.

+ 72r

b. A i.p.v. dat di: dit.

c. profijt ende: ontbr. A.

d. ontbr. H1, H2, A.

1. Joa. 15, 5. Deze gebeden zijn geen liturgische, maar veronderstellen een fond van niet-liturgische middeleeuwse pieuze teksten.

+ 72v

2. Deze door de bew. ingelaste glosse gaat terug op Plinius (wat de verhouding 4:1 betreft) en op Servius Maurus Honoratus en Isidorus (wat de verhouding 3:1 betreft). Vgl. Pauly-Wissowa, Real-Encyclopädie der classischen Altertums-Wissenschaft, V 2316. - De verklaring in MNW II 609: electrum: messing, geelkoper, moet minstens als onvolledig beschouwd worden. - De tekst spreekt van tvierde deel, bedoeld is vier delen.

[p. 324]

dividitur, sic homo ille unus per amorem meum spiritus efficitur, quod maxime perfectionis sive virtutis est in hac vita’.

[Hoe men God cledet mitter sielen ende van der begheerten der suchtender menschen]
⁺ Quomodo se Deus cum anima vestitur et de affectu gemituum

⁺ [IV 30] Soror quadam dum in festo quodam egrotaret, hec Christi virgo pietatis affectu Dominum pro infirma oravit, piis querelis Domino opponens cur dilectricem suam quam tam ferventer sibi assistere in choro sciret, fecerit infirmari. Cui Dominus: ‘Et quare non licet michi cum dilecta mea, cum voluero, tripudiare? Cum enim homo infirmatur, induo me anima eius velut vestimento decoris, et sic in iocunditate Cordis mei assisto^237. Patri meo, gracias agens et laudans pro omnibus penis quas sustinet homo ille’. Et adiecit: ‘Quicumque desiderat ut anima eius me vestiam, mane^238. consurgat ad me toto corde quo potest suspiret, ‖⁺ desiderans ut omnia opera sua in die illa operer in eo. Sicque per gemitum me sibi intrahens, erit vestis mea. Et sicut corpus vivit et regitur ex anima, sic anima ex me vivens omnia per me operatur’. Dixitque iterum Dominus: ‘Magni

+ 106r

+ 73r

237. Ka, Keu, U 246 voegen in: Deo.

238. ontbr. Ka, Keu, U 247.

+ (73v)

[p. 325]

is in den vuer^a. voertmeer niet gedeilt en wort^b., also wort die mensch een geest overmids mijnre minnen, die^c. van der alre meester volcomenheit of doechde is in desen leven’.

a. ende is eenre metael... in den vuer: ontbr. H1, A.

b. A voegt in: Glosa: Electrum is in duytschen mottael, daert vierdel aff is gout ende dat vijften deel silver of daer drie delen silver aff syen ende dat vierde deel gout. Be: Ende ghelijkerwijs als een electrum dat is een metael van silver ende golde tesamen gegaten in den vuer ende om voert meer niet en scheiden. Br: Ghelikerwijs als een mettael dat in den vier ghegoten es hem voerdane niet en scheydet van een.

c. H1, A: dat.

⁺ [Hoe men God cledet mitter sielen ende van der begheerten der suchtender menschen]^d.

⁺ Doe een suster in eenre hoechtijt sieck was, soe bat dese maget Christi onsen Heer uut begeerten der goedertierenheit voer die sieke suster ende leidet hem voer mit goedertieren^e. clagen: waerom dat hi sijn minsten die hi wael wist dat hem also vuerichliken^f. in den choer bistont, liet siec werden. Onse Heer antwoerde hoer: ‘Ende waerom^g. en ist mi niet geoerloft mit mijn geminden oec, als ic wil, blide ende vrolic te wesen? Want so wanneer een mensch siec is, soe clede ic mi mit sijn siel als mit een cleet der schoenheit, ende also sta ic bi Gode minen Vader in vrolicheit mijns herten ende love ende dancke hem voer alle die pinen die de mense doeget’. Ende onse Heer seide oec: ‘Soe wie dat begeert, dat ic mi clede mit sijn siel, die sal opstaen tot mi in al sijnre herten⁺ als hi best kan, ende sal versuchten ‖ begeerende, dat ic alle sijn werken in dien dage in hem werken wil. Ende also sal hi hem mi intrecken^h. overmids suchten ende sal mijn cleet wesen. Ende gelijc als dat licham levet ende geregiert wort uter^i. sielen, also die siel die uut mi levet, die werket alle dingen doer mi’. Ende onse Heer seide oec: ‘Dat suchten^j.

+ IV 30

d. Opschrift vlg. H2. H1, A: Hoe dat hem God cledet...

+ 73r

e. H2: goedertierenheit.

f. A: vriendelic.

g. Ende waerom: ontbr. A.

+ 73v

h. H2: hi mi in hem trecken.

i. A: weder.

j. ontbr. H2.

[p. 326]

effectus sunt gemitus, ita ut numquam homo adeo ad Dominum ingemiscit, quin ei proximior quam fuit efficiatur. Gemitus enim qui ex amore et desiderio mei, sive gracie mee provenit, tria in anima operatur bona. Primo animam fortificat sicut bonus et suavis odor, qui hominem reficit et^239. confortat^240.. Secundo, ipsam illuminat sicut sol domum⁺ antea tenebrosam. Tercio eam dulcificat, ‖ ut omne quod agat sive patitur, magis sibi sapiat. Gemitus vero qui ex contricione provenerit, velut bonus legatus^241. Deo animam reconciliat, graciam reo impetrat, et conscienciam turbatam serenat’. Tunc illa intra se cogitabat quomodo fieri posset quod dicitur: ‘Peccator quacumque hora ingemuerit etc.’, cum adhuc tamen hominem peccata sua confiteri oporteat, nisi vera necessitas confessionem excludat. Ad quod Dominus⁺ respondit: ‘Cum aliquis pro reo intercedit, non tamen ‖ servus ille statim ante faciem domini sui presumit accedere, nisi prius a sordibus se emundet, et vestibus se mundis induat.⁺ Sic peccator, licet ‖ eum in graciam meam susceperim, decet tamen eum sordes suas detegere et decore virtutum se vestire’^242..

239. ontbr. Ka, Keu, U 246.

240. U 246: fortificat.

+ (74r)

241. ontbr. U 246.

+ 106v

+ (74v)

242. U 246: induere.

⁺ De quinque suspiriis quibus homo obdormiat

[III 34] Vidit aliquando animam suam in similitudinem lepusculi in sinu Domini apertis oculis dormire, et ait ad

+ 96v

[p. 327]

is van groter crachten, also dat die mensche nummermeer tot Gode en versuchtet, hi en wort hem naerre dan hi^a. tevoren was. Want dat suchten datter compt uut minnen of begeerten mijns of mijnre gracien, dat werket in der sielen drie goede dingen. Ten ierste, soe sterket die siel gelijc als een goede ende suete roeke die den mensche sterct. Ten anderen mael, so verluchtet die siel gelijc die sonne een huys dat tevoeren duyster^b. was. Ten derden mael versuetet die⁺ siel op‖dat alle dat si doet of lidet haer meer smakelic si. Dat suchten dat daer comt uut berouwe, dat versoent die siel Gode als goet legaet of boede ende bewerft den sonder genade ende verclaert die verstuerde consciencie’. Doe overdacht dese maget in haer selven hoe dat wesen mocht, dat men seit: ‘In soe wat ure die sonder versucht^c., soe en sal ic al sijnre boesheit niet gedencken’^1., ende nochtan die mensch sijn sonden noch^d. ierst^e. biechten moet, ten waer dat rechte^f. noet die biecht uutslote. Daerop antwoerde onse Heer: ‘Wanneer^g. iemant bit voer enen schuldigen mensch, soe en vermeet^h. hem die knecht niet vluchts^i. te gaen voer dat aensicht sijns heren, ten si dat hi hem ierst schoenmake van smette ende hem clede mit reynen clederen. Also die⁺ sonder, al ist dat ‖ ic hem ontfangen heb in mijnre genaden, nochtan betaemtet hem af^j. te dwaen sijn smetten ende hem te cleden mit schoenheit der doechden’.

⁺ In eenre tijt sach dese maget haer siel na gelikenisse eenre hasen slapen mit openen ogen^2. in den schoet ons Heren.

a. Ontbr. H2.

b. H2, A: doncker.

+ 74r

c. A voegt in: voor sijn sonden.

1. Ez. 18, 23.

d. Ontbr. H2.

e. Ontbr. A.

f. A: warachtighe.

g. H2: waer.

h. H1: vermeet. A: vermit.

i. H2: vlusch. A: vluchs.

+ 74v

j. A voegt in: te doen ende.

+ III 34

2. Vgl. b.v. Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme (uitg. Verwijs 1878) II 2596-7: Hi (lepus) entie liebaert allene/Slapen die oghen wide ondaen.

[p. 328]

Dominum: ‘Mi Domine Deus, da michi more animalis huius ut cum dormio corpore, vigilem ad te mente’. Cui Dominus respondit: ‘Sicut lepus ruminare et apertis oculis dicitur dormire, sic homo cum vadit dormitum, ruminet ‖⁺ versum illum: “Oculi sompnum capiant^243. etc.” aut aliquid^244. de Deo meditetur, vel cum Deo loquatur, et sic obdormiens⁺ cor eius ad me vigilabit. ‖ Et si quid homini illi per sompnum mali advenerit, si sentit molestum et grave, signum est quod numquam a me separetur’.

⁺ [I 22d] Dixitque Dominus: ‘His quinque modis Cor meum⁺ cotidie osculari debes, sicut in matre habente ‖ filiam sibi dilectam perpendere potes. Primo igitur faciem contemplatur, et si aliquam deprehendit maculam, continuo diluit eam. Secundo, caput eius ornat corona. Tercio, nimio ducta affectu ipsam osculatur. Quarto introducit eam in cubiculum suum, demonstrans illi copias diviciarum suarum. Quinto⁺ reficit eam ‖ optimo quo potest cibo. Eodem modo animam ad me venientem per penitenciam assumo in graciam meam omnesque sordes^245. illius detergo. Post hoc coronam illi impono cum variis virtutibus eam adorno. Sicque michi in ea complacens ex incontinenti amore specialis^246. dulcedinis

+ 97r

243. Ka, Keu, U 246, M2 voegen in: cor ad te semper vigilat. U 246 vervolgt nog met: dextera tua protegat, famulos qui te diligunt.

244. U 246: aliud.

+ (75r)

+ 38r

+ 38v

+ (75v)

245. U 246: maculas.

246. Ka, Keu, U 246: spiritualis (vgl. 294).

[p. 329]

Ende si seide tot onsen Heer: ‘Mijn Heer God, gif mi na manieren deses^a. diers, dat so wanneer ic slape in den slaep^b. in den licham, dat ic totti dan waken mach in der herten’. Onse Heer antwoerde haer: ‘Alsoe als een hase edercauwet^1. ende slaept mit openen ogen, also soude een mensch, wanneer hi slapen gaet, edercauwen dat veers: “Die ogen moeten slaep nemen, dat herte moet altoes totti waken etc.”^2., of soude uutdencken van Gode of spreken mit Gode ende als hi also⁺ ontslapen worde, soe sal sijn herte altoes ‖ tot mi waken^c.. Ende ist dat dien mensch iet quaets overcomt in den slape ende hijt hem voelt moylic ende swaer te wesen, dat sal hem een teiken wesen, dat hi nummermeer van mi gesceiden en wort’.

⁺ In eenre tijt seide onse Heer tot hoer onder ander woerden: ‘In desen vijf manieren saltu dagelics mijn herte cussen, also du merken moeges aen eenre moeder, die een dochter hevet die si seer lief hevet: Ten iersten mael soe besiet si haer aensicht ende vindet si daer enige smette of vulnisse in, die dwaet si tehant af. Ten anderen mael soe ciert si hoer hoeft mit eenre cronen. Ten derden mael soe kusset si se uut groter begeerten. Ten vierden mael so inleidet si se in haer slaepcamer ende bewijst hoer die volheit hoerre rijcdommen. Ten vijften mael⁺ soe spiset si se van der ‖ alre bester spisen daer si van mach. Des gelijc soe ontfange ic die siel in mijnre genaden, die tot mi comt overmids penitencien ende afdwae alle hoer vulnissen. Hierna soe insette ic hoer een crone, wanneer ic se vercier mit mennigerhande doechden. Ende in aldusdaniger manieren, want ic mi in oer waelbehage ende van haerre^d. minnen mi^e. niet en can ontholden, so indrucke ic haer een

a. H2, A: des.

b. in den slaep: ontbr. H1, H2, A.

1. Herkauwt. Vgl. Lev. 11, 6.

2. 4e strofe van een oude hymne der Completen in de Vastentijd: Christe, qui lux es et dies, o.a. nog bewaard in het Dominicaans brevier.

+ 75r

c. etc. of soude... tot mi waken: ontbr. A.

+ I 22d

+ 75v

d. A: mijnre.

e. A: hoer.

[p. 330]

osculum sibi^247. infigo. Dehinc familiari admissu ostendo illi per felicem experienciam^248. deliciarum mearum, ex hoc cibo eam refectione optima, scilicet corporis et sanguinis mei sacramento’.

247. U 246 voegt in: impono et.

248. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: divicias.

[Hoe een mensch sijn pinen Gode onsen Here bevelen sel]
⁺ Qualiter homo penas suas Domino nostro communicat

[II 36a] Alia vice cum propter infirmitatem suam se⁺ inutilem reputaret et penas suas ‖ infructuosas iudicaret,⁺ dixit ‖ ad eam Dominus: ‘Singulas penas tuas amori consigna, dicens: “O amor, ea intencione qua hec de Corde Dei attulisti michi^249. tibi committo, orans ut eas in summa gratitudine ibidem recontineas”. Cum eciam me laudare desideras in penis tuis nec prevales, ora ut ea laude qua in cruce Deum Patrem in penis meis laudavi et ea gratitudine qua ipsi gracias egi, quia me voluit pro mundi salute talia pati, et in amore quo penas libens et volens sustinui, ipsum pro penis tuis collaudem et benedicam. Et sicut passio mea in celo et in terra infinitum attulit fructum, sic pene tue, sive⁺ quecumque ‖ tribulacio hoc modo michi commissa, in unione passionis mee tam salutifera erit, ut singulis sanctorum in celo gloriam, iustis meritum, peccatoribus veniam et purgandis animabus conferat relevamen. Quid est quod divinum Cor meum non possit in melius commutare? Nam omne bonum quod celum et terra continet, de bonitate Cordis mei

+ 78r

+ (76r)

+ 78v

249. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (76v)

[p. 331]

cussen der geesteliker sueticheit. Daerna, uut heimeliker gesellicheit, toen ic hoer overmids saligen bevoelen^a. die rijcdommen mijnre weelden. Daeruut spise ic se mitter alre bester spisen als mitten sacrament mijns lichaems ende mijns bloets’.

a. H2: gevoelen.

⁺ [Hoe een mensch sijn pinen Gode onsen Here bevelen sel]^b.

In eenre ander tijt, doe si haer om haere siecte wille onnutte⁺ rekende te wesen ende^c. haer pinen ‖ onvruchtbaer ordelde te wesen, soe sprac onse Heer tot hoer: ‘Doet der minnen alle dijn pinen te weten ende segt: “O minne, in dier meninge bevele ic di alle dese pijnlicheiden, uut welker dattu se gebracht hebste van therte Gods”, ende bidde dattu se in der hoechster dancbaerheit daer bewaerste. Oec soe wanneer du mi begeerste te loven in dinen pijnlicheiden ende dat niet en vermogeste, soe bidde, dat ic van dinen^1. pinen minen Vader wil loven ende benedien mit soedanigen love ende dancbaerheit, daer ic hem in lovede ende dancte in den cruce ende in dier lieften, in welker dat ic willens ende geern die pine doegede, die hi woude dat ic dogen soude voer salicheit der werlt. Ende also als mijn liden in hemel ende in eerde gebracht^d. hevet oneyndelike vrucht, also dijn pinen⁺ of so wat ‖ tribulacie, die mi in sodaniger manieren wort bevalen in der vereninge mijns liden, die sal also salich wesen, dat si enen ygeliken heilege in den hemel geven sal glorie ende een gerechtigen verdienste, den sonders genade ende den sielen die in den vegevuer sijn verlichtenisse. Wat isser dat mijn godlike herte niet verwandelen en mach int beste? Want alle dat goet dat^e. hemel ende eerde in hem beslo-

+ II 36a

b. Opschrift vlg. H2. Ontbr. A.

+ 76r

c. haer om haere siecte... te wesen ende: ontbr. A.

1. De vert. is niet correct; bij ons weten geeft geen enkel lat. hs. daartoe aanleiding.

d. A: ghevraghet.

+ 76v

e. goet dat: ontbr. H2.

[p. 332]

profluxit’.

⁺ [II 41] Item audivit quod cum homo se minus sentit in oracione devotum, amore frigidum et a Deo elongatum, invocet amorem, committens ei legacionem suam, orans ut graciam sive devocionis studium sibi dignetur impetrare. ‖⁺ Similiter omnia bona que agit tradat amori custodienda, ut ea postmodum in melius commutata^250. recipiat. In omni quoque tribulacione et dolore amorem in auxilium suum invitet, quia eo presente, homo laborem non sentit, nec deficiet in adversis.

⁺ Post hec audivit ab angelis hanc vocem^251.: ‘Obliviscere populum tuum et domum patris tui’^252.. In omnibus istis intellexit^253. quod cum Deus animam per intimam contemplacionem dignaretur extollere, semetipsam et omnia peccata sua eciam debet oblivioni tradere, quatenus expedicius⁺ Deo vacans, his que sibi revelantur ‖ limpidius valeat inherere.

⁺ [III 11] Et adiecit Dominus: ‘Cum aliquam graciam tibi

+ 79v

+ (77r)

250. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ [II 42]

251. hanc vocem: ontbr. Ka.

252. Ka, Keu, U 246 i.p.v. et domum patris tui: etc.

253. Ka, Keu, Ch.: in verbis istis. U 246: in his verbis.

+ (77v)

+ 86v

[p. 333]

ten hevet, dat is gevloyet van der goetheit^a. mijns herten’.

⁺ Item op een tijt hoerde si van onsen Heer, dat soe wanneer hem een mensch luttel devoet vindet in den gebede ende kout van minnen ende ververret van Gode, soe sal hi aenroepen die min ende bevelen hoer sijn baetscap ende bidden dat si hoer geweerdigen wil hem te bewerven gracie of vliticheit⁺ der ‖ devocien. Des gelijcs alle dat goet dat hi doet, dat sal hi der minnen geven te bewaren, opdat hi dat namels weder^b. int best of verbetert^c. ontfangen mach. Ende in al sijn tribulacien ende rouwe^d. sal hi die minne noden tot sijnre^e. hulpen. Ende^f. so wanneer die minne tegenwoerdich is, soe en gevoelt die mensche^g. geen arbeit, noch hi en ontbreket^h.;^1. niet in wederheiden’^i..

⁺ Hierna hoerde si van den engelen dese stemme: ‘Verghet dijn volc ende dat huus dijns vaders ende die coninc sal dijn schoenheit^j. begeren’^2.. In desen woerden verstont si dat so wanneer God hem geweerdicht die siel te verheffen overmids inwendiger contemplacien, so sal si hoer selven ende oec al hoer sonden vergeten, opdat si te ledichliker^k.;^3. Gode aendencken mach ende te claerliker aenhangen⁺ mach^l. ‖ dien dingen die hoer geopenbaert werden.

⁺ In eenre tijt seide onse lieve^m. Heer tot deser maget onder ander woerde^n.: ‘Wanneer ic di enige gracie geve, so laet

a. H2: godheit.

+ II 41

+ 77r

b. ontbr. H2.

c. A i.p.v. int best of verbetert: voor een beter.

d. A: verdriet.

e. H2: dijnre.

f. H1, H2, A: want.

g. H2 i.p.v. die mensche: si.

h. H2: ghebreket.

1. Versaagt. Vgl. MNW V 1003, 7.

i. A: teghenheiden.

+ II 42

j. H1 voegt in: wesen.

2. Ps. 44, 11.

k. H2: lediker.

3. Onbelemmerder.

+ 77v

l. ontbr. H2.

+ III 11

m. ontbr. H1, H2, A.

n. onder ander woerde: ontbr. A.

[p. 334]

dedero^254. omnia pretermittens, te exoccupa quatenus infusa⁺ gracia liberius et expedicius perfruaris ‖ quia illa hora nichil melius aut utilius facere potes...’

⁺ [II 22] Post hoc semel cum congregacio cuidam funeri processionaliter obviaret, hec Dei ancilla videns campi planiciem multum sibi complacuit. Et dixit ad Dominum: ‘Mi Domine, quid in hoc deliqui, quod me in circumspiciendo⁺ sic in speciositate campi delectabar?’ ‖ Respondit: ‘Contra obedienciam fecisti et michi non intendisti; insuper et pro anima defuncti orare neglexisti’. Et illa: ‘Doce me, amantissime,⁺ qualiter de cetero si contigerit ‖ exire, faciam?’ Respondit: ‘Dum primo a choro exitis, legite illum versiculum: “Deduc me, Domine, in via tua et ingrediar in veritate tua. Letetur cor meum ut timeat nomen tuum”. Sicque in timore meo exeatis, accipientes me in socium itineris quasi baculum unde sustentemini. Et sic egredientes domos et ipsam viam omniaque vobis occurrencia^255. cum dextra⁺ mea ‖ benedicatis, eruntque ex hoc benedicta. Cum enim homo vanam habuerit leticiam, semper cor eius postmodum aggravatur. Qui vero in corde timorem meum habuerit non

254. Ka, Keu, U 246 i.p.v. tibi dedero: sentis de (ex) Deo.

+ 87r

+ 73v

+ (78r)

+ 74r

255. Ka, Keu, U 246: et omnia que vobis occurrunt.

+ (78v)

[p. 335]

alle dinc achter ende ontkommer di van allen dingen, opdattu der ingestorter gracien te vriliker ende te ledichliker^a. moges gebruken, want in dier uren en mogestu niet beters of orberlikers doen’.

⁺ Doe die vergaderinge daer dese devote^b. maget in woende eens tegemoet ginc mit processien een dode, dese deerne Gods, doe si sach die slechte effen^c. suverlicheit eens^d. campes of veldes, so behaechde haer die seer wael ende si seide tot onsen Heer: ‘Mijn Heer^e., wat heb ic daer in misdaen, dat ic soe alomme sach ende genuechte had in die⁺ suverlicheit des veldes?’ ‖ Onse Heer antwoerde: ‘Du hebste tegen gehoersamheit gedaen ende mi niet aendachtich geweest. Daerenboven so hebstu vergeten te bidden voer die siel dies doden mensches’. Ende si seide: ‘Leer^f. mi, o alre minlicste^g., hoe dat wi voertmeer doen sullen oft geviel dat wi uutgingen’. Hi antworde: ‘Soe wanneer dat ghi ierst^1. uten choer gaet, so suldi dit veers lesen: “Leidet mi, Heer, in dinen wegen ende ic sal ingaen in dijnre waerheit; mijn herte moet verbliden opdattet dinen naem ontsie”^2.. Ende aldus soe gaet uut in mijnre vresen ende neemt mi tot enen geselle uwes weges als een stock daer ghi op loenen moget^3.. Ende in aldusdanigen schijn wanneer ghi ergent uutgaet, soe⁺ sult ghi^h. alle die u ontmoeten, mit mijnre rechter‖hant gebenedien, ende daervan sullen si wesen gebenedijt. Want soe wanneer een mensche hevet ydel blijtscap, soe wort sijn herte altoes namels daervan beswaert. Mer die mijn vrese

a. H2: ledeliker.

+ II 22

b. A: salighe.

c. A i.p.v. slechte effen: grote.

d. A voegt in: al te sconen.

e. mijn Heer: ontbr. H2, A.

+ 78r

f. A: seght.

g. H2 voegt in: Here. A voegt in: God.

1. Zodra. Vgl. noot 7, pag. 215.

2. Ps. 85, 11.

3. Vgl. Ps. 22, 4: Virga tua et baculus tuus, ipsa me consolata sunt.

+ 78v

h. In alle hss. van groep N wordt de vert. van: domos et ipsam viam overgeslagen.

[p. 336]

contristabitur, sed veram leticiam obtinebit. Dehinc cum funeri appropinquatis, recolere potestis processionem illam, qua in die iudicii omnes resurgendo cum corporibus suis michi occurrent, et ego cum ineffabili gloria et maiestate, stipatus omnium^256. angelorum et sanctorum multitudine, illis obviabo. Orabitis eciam pro anima defuncti, ut si in⁺ penis est, cicius absolvatur; aut si ‖ impedimento aliquo a me amoveatur, ab hoc liberetur, michi sanctisque meis cicius^257. coniugatur, et fiat dignus glorificacionis future, ut cum leticia et gloria in die illa tremenda michi presentetur’.

256. Sol., Ka, U 246: omni. Keu: cum.

+ (79r)

257. cicius: ontbr. U 246.

⁺ De monte virtutum et sanctis in eo visis

[I 13b] Alia vice revelatus est sibi mons in quo ibat cum Jesu et pervenerunt ad parvam domum factam ex argento perspicuo, circa quam vidit pueros iocundos albis indutos, saltantes et Dominum laudantes, quos intellexit esse infantes qui infra quinque annos decesserunt et ibi sine fine exultant.

+ 80v

[p. 337]

hevet, die^a. en wort niet bedroeft, mer hi sal behouden warachtige bliscap^1.. Hierna soe wanneer ghi den doden lichaem genaect, soe moechdi gedencken dier processie, hoe si in den dage des oerdels alle verrisen sullen ende mi gemoeten mit haren lichaem^2. ende hoe dat ic mit ontsprekeliker glorien ende moegentheit hem sal tegemoet comen, ombeset mit voelheit der^b. engelen ende der heilegen. Oec soe sel ghi bidden voer die siel des doden, opdat, of si in der pinen is, dat si daer te haesteliker af^e. ontbonden mach werden.⁺ Ofist ‖ dat si van eniger hindernisse van mi verscheiden is, dat si daervan moet verloest werden ende^d. weerdich moet werden der toecomender glorificieringe, opdat si mit vroude ende blijtscap in dien beveliken dage^e.;^3. mi gepresentiert mach werden’.

⁺ In eenre tijt wart deser maget geopenbaert enen berch in welken si ginc mit Jesu ende si quam tot een cleyn huus^4., dat gemaect was van claren, doersienliken sulver, daer si bi sach kinderkens die seer vrolic waren, ende si waren^f. gecledet mit witten clederen ende si sprongen ende loveden den Heer; die si verstont te wesen die kinderkijns die beneden hoer vijf jaren^5. gestorven waren ende daer sonder einde

a. Hs. herhaalt: die.

1. Vgl. Eccli. 1, 12: Timor Domini delectabit cor, et dabit laetitiam.

2. De vert. is niet correct. De tekst is een allusie op het symbolum Athanasii: Ad cuius adventum omnes homines resurgere habent cum corporibus suis (Denz. 40)

b. H2 i.p.v. voelheit der: voel.

e. ontbr. A, voegt in: uut verlost ende.

+ 79r

d. A voegt in: my ende mijnre heilighen te eer toeverselt mach werden ende.

e. in dien beveliken dage: ontbr. A.

3. Die illa tremenda: ontleend aan het resp. Libera van de begrafenisliturgie.

+ I 13b

4. Dit visioen is geïnspireerd op Joa. 14, 2: In domo Patris mei mansiones multae sunt, welke tekst voor de theologie aanleiding werd zich de vraag te stellen naar de gradatie dezer woningen. Vgl. Augustinus, In Joan. Ev. tract. 67 en Thomas van Aquino, Summa Theol. Suppl. 93, 2.

f. ende si waren: ontbr. A.

5. Ofschoon over het algemeen de eerste zeven levensjaren als het tijdperk van de infantia werden beschouwd, vinden wij ook de op Aristoteles teruggaande opvatting, die dit tot de eerste vijf jaren beperkt. Vgl. b.v. Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme I 17-24: Dander etaet die gaet in, / Als kinder doen sprekens begin; / Ende men seghet die spade gaen, / dat si teerst sprekens bestaen. / Lettel vintmer die wel sproken. / Eer hem die monde was beloken. / Int vijfte jaer, als Aristotiles telt. / Heeft tkint siere langhe die elt. Zie ook B. van den Eerenbeemt CssR, Het kind in onze middeleeuwse literatuur, Amsterdam, 1935, hoofdstuk I.

[p. 338]

⁺ Deinde devenit^258. ad domum ‖ ex purpureo incisam lapide, circa quam multitudo animarum decantabat in purpureis indumentis, quas viduas et coniugatas cognovit et communem populum beatorum. Deinde venerunt ad domum de rubeo saphiro excisam, circa quam erat innumerabilis multitudo sanctorum amicti coccino: ille scilicet beate anime, que in hac vita pro Christo certantes dyabolum vicerunt, ibique cum Domino sine fine letantur. Post hec longius euntes venerunt ad domum ex auro purissimo constructam, quam Dominus anime demonstrans ait: ‘Hec domus est caritas, de qua scriptum est: “Ducam te in domum matris mee et in cubiculum genitricis mee”^259.. Mater mea est caritas et ego filius caritatis’. In quo divinitus intellexit, quod beata Virgo nimio ardore Spiritus Sancti inflammata, ex calore amoris⁺ Spiritus Sancti Filium Dei concepit. ‖ Sicque Christus filius est caritatis et mater eius caritas.

+ (79v)

258. U 246: venerunt.

259. et in cubiculum genitricis mee: ontbr. Ka, Keu.

+ (80r)

[Hoe een mensche dat herte Gods grueten sel]
⁺ Qualiter homo cor dei salutet

⁺ [III 8] Angelus Domini aliquando apparuit ‖ famule Christi et tulit de corde eius quasi cartam, que sanguine suo ita erat inscripta: ‘Deus fidelis, in quo non est iniquitas’, et

+ 85v

+ 86r

[p. 339]

vervrouden. [Daerna quamen si tot een huus dat uutghesneden was uut enen purpuren steen, daer si bi sach een grote menichte der zielen ende zonghen in purpuren^1. clederen. Die welc si bekende te wesen die weduwen ende die in der echtscap gheweest hadden ende dat ghemeen volc der saligher]^a.. Daerna quamen si tot huus, dat uutgesneden⁺ was uut enen ‖ roden saphier^2.. Daer omtrent was een ontellike voelheit der heilegen, die ombevangen waren mit roet samijt^3., als die salige sielen die in desen leven om Christo stridende den duvel verwonnen hadden ende daer mitten Heer sonder einde verbliden. Hiernae doe si veerre ghinghen, doe quamen si tot een huus dat getymmert was van den alren puersten goude, welc huus onse Heer der sielen wijsde ende sprac: ‘Dit ist huus der minnen^b., daervan gescreven is: “Ic sal di leiden int huus mijns moeders ende in die slaepcamer mijns winsters”^4.. Mijn moeder is die minne ende ic bin een soen der minnen’. Daer si godliken in verstont, dat onse lieve Vrouwe, uut alte groter brant des Heiligen Geestes⁺ ontsteken, ontfenc den Sone Gods uter ‖ hetten der minnen des Heiligen Geestes. Ende aldus soe is Christus een soen der minnen ende sijn moeder is die minne.

1. In I 7 (96v) wordt purper aangegeven als de kleur der nederigheid, scharlaken rood als die der lijdzaamheid en goud als die der liefde.

a. Inlas vlg. Hl, idem A. Ontbr. H2. A i.p.v. saligher: salicheit.

+ 79v

2. De saffier is het symbool der deugden. Vgl. Rémy de Gourmont, o.c. p. 212. Opmerkelijk is dat de saffier rood genoemd wordt, daar de kleur van deze steen blauw is.

3. Fluweel.

b. H2: sielen.

4. Hoogl. 3, 4.

+ 80r

⁺ [Hoe een mensche dat herte Gods grueten sel]^c.

Die engel des Heren verscheen op een tijt deser deerne Christi ende nam van haere herten als een brief, daerin gescreven was mit hoeren blode aldus: ‘Die getrouwe God, daer

+ III 8

c. Opschrift vlg. H2.

[p. 340]

illud: ‘Mallem mori quam criminaliter a te separari’, quam Domino cum gaudio presentabat. Mane etenim dum cogitacionibus infestata fuisset, illa hec cogitaverat resistendo. Et ait Angelus ad eam: ‘Hec tu hodie cogitaveras; et hoc scias: quocies homo cogitacionibus et desideriis suis ‖⁺ resistendo, proponit in corde suo pocius mori quam velle peccare, statim coram Deo acceptabitur, ac si homo virtutem illam opere perfecerit’. Tunc illa procidens ad pedes Domini conquesta est quod omne tempus vite sue inutiliter vivendo consumpsisset, proponens de cetero, si possibile esset, quod usque ad diem extremi iudicii^260. vivere vellet eciam in maximis penis et doloribus in quibus homo vivit super terram. Cui Dominus: ‘Pro omnibus que neglexisti^261. saluta Cor meum in divina bonitate, quia ipsum est fons et origo tocius^262.+ boni et unde omne bonum procedit. Secundo, ‖ saluta Cor meum in affluencia omnis gracie que effluxit, effluit et effluet et^262a. omnes sanctos et animas salvandorum. Tercio, saluta venam illam dulcifluam^263. benignissimi Cordis mei, que

+ (80v)

260. Ka, Keu, U 246: ad extremum diem.

261. U 246: neglegenciis tuis.

262. U 246: omnis.

+ (81r)

262a. Sol., Ka, Keu, U 246: in.

263. U 246: dulcissimam.

[p. 341]

geen boesheit in en is’^1.. Ende oec dit: ‘Ic woude eer sterven dan overmids sonde van di verscheiden werden’^2.. Welken brief die engel onsen Heer mit blijtscap toende^a.. Want des morgens doe si gemoeyet was van hoeren gedachten^3., doe had si dit gedacht al wederstaende. Ende die engel seide tot hoer: ‘Dit dachteste^b. huden; ende weet dat, dat hoe die⁺ menschen sinen gedachten [ende begheerten]^c. weder‖staet ende opset in sijnre herten dat hi liever sterven wil dan te willen sondigen, tehant wort dat voer Gode^d. ontfangen alsof die mensche die doechde volbracht had’. Doe viel dese maget totten voeten ons Heren ende claechde dat si alle die tijt hoers levens onnuttelike levende overgebracht had^e., ende opsette voertaen, waert mogelic, dat si totten utersten dach leven woude in die alre meeste pinen ende droefheiden ende rouwen, daer ie mensche in^f. levede op der eerden^g.. Onse Heer seide tot hoer: ‘Voer al dattu versumet hebste, so grutet mijn herte in dier godliker goetheit overmids welker dat is een fonteyn ende een beginsel alles goets, ende⁺ waervan dat alle goet voertcoemt. Een anderen mael so ‖ grutet mijn herte in die toevloeynge alre gracien, die uutgevloeyet is ende uutvloyen sal allen heiligen ende allen sielen ende diegeen^h. die behouden sullen werden. Ten derden mael so grutet die suetvloyende ader mijns alre lief-

1. Vgl. Deut. 32, 4: Deus fidelis et absque ulla iniquitate (Canticum Moysi) en Ps. 91, 16: Rectus Dominus Deus noster, et non est iniquitas in eo.

2. Vgl. het slot van een oud biechtgebed (dat nog voorkwam in een op het einde van de 19e eeuw te Kevelaar uitgegeven latijns gebedenboek ‘Venite exultemus’): Da Domine, ut deinceps diligam te, ut serviam tibi constanti voluntate et gratiam tuam conservem, et potius moriar quam ex illa per peccatum iterum excidam.

a. A: presentierde.

3. Nl. slechte gedachten.

b. A: doestu.

+ 80v

c. inlas vlg. Hl, H2. A: sinen begheerten wederstaet mitter begheerten.

d. voer Gode: ontbr. A.

e. A i.p.v. levende overgebracht had: geleeft hadde

f. H2 voegt in: gheboren wert in.

g. H2 i.p.v. der eerden: eertrijc

+ 81r

h. Hl, A: ende uutvloeyet ende uutvloeyen sal in allen (A:den) heilighen ende in den zielen dergeenre.

[p. 342]

tociens erumpens infudit et^264. inebriavit animam tuam torrente mee divine voluptatis’.

264. U 246 voegt in: influit et.

⁺ De salutacione Domini et eius consolacione

[III 9a] Cum die quadam anime sue dilectum precordialiter salutasset, ille dixit: ‘Cum salutas me, resaluto te; cum me laudas, laudo meipsum in te^265.; cum gracias agis, ago et ego in te et per te gracias Deo Patri, licet quandoque minime^266. sencias’.

⁺ [III 9b] Sciendum quod eodem modo cum ‖ homo laudat Deum vel orat sive quodcumque facit, et ipsi non sapit, Deum^267. tamen cui nec accrescit nec decrescit, sed immutabilis perseverat, ideo minus non sapit nec ideo minus^268. acceptat; qui numquam nisi in semetipso et ex suo amore erga animam commovetur; quo pro suo beneplacito et secundum quod anime expedire noverit, eam sua dulcedine allicit et amore suo liquefacere facit. Immo tunc quodammodo gratanter suscipit qui aliquando anime amantis erga se fidelitatem cupit experire.

+ 86r

265. cum me laudas... in te: ontbr. Ka.

266. Ka, Keu, U 246: minus.

+ (81v)

267. Ka, Keu, U 246: Deo.

268. ontbr. Ka.

[Van drieen ghescictheden des menscheliken hertes]
⁺ De tribus disposicionibus cordis humani

⁺ [III 12] Orante Christi ancilla dicit ad Dominum: ‘O

+ 87r

+ (82r)

[p. 343]

licsten herten, die also mennichwerf uutstuerende^a. ingestort hevet ende droncken gemaect dijn siel mitten springenden born^1. mijnre godliker weelden’.

⁺ In eenre tijt doe si den lief hoeren sielen Jesum herteliken^b. gegrutet had^c., doe seide hi: ‘Soe wanneer du mi groteste, so gruet ic di weder. Soe wanneer du mi loveste, so love ic mi selven in di. Soe wanneer du mi danckeste^d., so seg ic oec in di ende doer di danc Gode minen^e. Vader, al ist dattu⁺ bewilen niet en gevoelste’. [III 9b] Het is te weten, dat ‖ nae deser selver wisen hoe meer^f. enich mensche Gode lovet of biddet of iets anders goets doet dat hem niet en smaect, dat Gode dat niet te min en smaect, noch te min ontfanclic en is, die^g. in genen dingen toe en nemet noch en verminret, mer altoes onwandelbaar blivet ende nummermeer dan in hem selven ende uut sijns selfs liefte beweget en wort, mit welker na dattet der sielen vorderlic is, dat hi se om sijn walbehagen met sijnre sueticheit tot hem trect ende mit sijnre minnen bemorwet^2.. Ja ummer^3. dan eensdeels ontfanct hijt meer dancbaerliker, die somwilen begeert te ondervinden ende te vernemen tot hem waerts der minnender sielen getrouwicheit.

a. A: uutghestort ende.

1. Dit beeld hangt samen met de van Galenus afkomstige opvatting, dat het bloed via één grote lichaamsslagader onder herhaalde impulsen van het hart de organen stootsgewijs doorspoelt. Vgl. J.H. van den Bergh, Het menselijk lichaam I, Nijkerk, 1960³, p. 35.

+ III 9a

b. ontbr. A.

c. A voegt in: dien si hertelike mynde.

d. H1, H2, A: danc segste.

e. H2: dinen.

+ 81v

f. A i.p.v. hoe meer: wanneer.

g. De rest tot en met der minnender sielen getrouwicheit ontbr. A.

2. Zacht stemt, vermurwt. MNW I 876 geeft wel dit woord, maar niet als vertaling van liquefacere.

3. Ja zelfs.

⁺ [Van drieen ghescictheden des menscheliken hertes]^h.

⁺ Doe dese deerne Christi op enen tijt in hoeren gebeden was, doe seide si tot onsen Heer: ‘O dusentwerf begeerende

+ III 12

h. Opschrift vlg. H2. A: van drieen zuchten...

+ 82r

[p. 344]

milies desiderate, utinam de ultimis terre abissis ad te gemere possem!’ Cui Dominus dixit: ‘Et quid hoc tibi proficeret? Ubicumque enim es, suspiriis tuis me tibi intrahis. Sicut enim cor humanum absque aere vivere non potest, sic anima absque meo spiritu minime vivens velut mortua reputatur. Et sicut cor hominis tres habet meatus, unum unde aerem spirat, alium unde cibo et potu confortatur, tercium unde ceteris^269. membris vires^270. ministrat, sic et cor anime⁺ tres habet meatus. Per primum ‖ spiritum meum divinum intrahit sibi unde vivat. Per secundum verbo Dei, scilicet predicacionibus et aliis scripturis sanctis velut optimo cibo confortatur. Per tercium caritatis operibus fortitudinem membris ministrat. Et quia anima membris propriis caret, Ecclesie membris, que velut sua reputet, ipsam caritatem impendat, scilicet pro iustis et bonis laudes et graciarum actiones referendo, pro mediocribus orando ut in melius proficiant, pro malis ut convertantur, pro quolibet tribulato ut secundum suam indigenciam consoletur, pro animabus in⁺ purgatorio ‖ existentibus^271. ut cicius purgate ad celi gaudia pervenire^272. mereantur’.

269. U 246: aliis.

270. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (82v)

+ (83r)

271. in purgatorio existentibus: ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

272. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. ad... pervenire: celi gaudia adipisci.

⁺ De redempcione captivorum

[V 28] Item dixit ad eam Dominus: ‘Qui pro captivis

+ 121v

[p. 345]

lief, of ic van den lesten afgronden der eerden tot di mocht suchten’. Onse Heer antwoerde hoer: ‘Ende wat soude di dat baten? Want so waer du biste, daer intreckeste mi in di mit dinen suchten. Hierom also dat menschelike herte sonder lucht^a. niet en mach leven^b., also die siel die sonder minen geest levet, die wort gerekent te wesen als doet. Ende also als dat herte des menschen hevet drie wegen: enen wech daert tot hem trect die lucht, enen anderen daert van gesterct wert mit spise ende mit drancke, enen derden daert den anderen leden mede dient^1., also hevet oec dat herte der sielen drie wegen. Bi den iersten wech, so intrecket tot⁺ hem ‖ minen godliken geest, daert van leeft. Bi den anderen, soe wortet gesterct mitten woerde Gods als mit predikinge ende anderen heiligen scriften als mitter alre bester spisen. Bi den derden soe dientet den leden sterckheit overmids werken der minnen. Ende want die siel dervet eygen^c. leden, so sal si haer minnen bieden den leden der heiliger Kerken, die se recht achten sal als hoers selfs leden, als voer den goeden ende gerechtigen Gode offerende^d. lof ende dancbaerheit der gaven; voer diegeen die middelbaer goet sijn, dat si in enen beteren staet voertgaen moeten; voer die quade, dat si bekeert moegen^e. werden; voer een ygelic die in tribulacie is, dat hi nae sinen behoef getroest moet worden; voer die⁺ sielen, dat si haestelic ‖ gesuvert^f. moeten werden ende verdienen moegen te vercrigen^g. die blijtscappen des hemels’.

⁺ In eenre tijt seide onse Heer tot hoer: ‘Soe wie dat nut-

a. A: suchten.

b. H2: loven.

1. Volgens de Galeense opvatting ontvangt het hart vanuit de longen de lucht en vanuit de lever het uit spijs en drank bereide bloed. Tegelijk met de lucht en goeddeels identiek daaraan ontvangt het hart uit de longen leven, geest, ‘spiritus’. Vandaar dat Mechtild in haar toepassing kan zeggen: Per primum spiritum meum intrahit sibi unde vivat. De derde opening is die van de grote lichaamsslagader. Vgl. noot 1, pag. 343.

+ 82v

c. A i.p.v. siel dervet eygen: kele dient den anderen.

d. H2: offerhande.

e. H2, A: moeten.

+ 83r

f. H2: getroest.

g. te vercrigen: ontbr. H2.

+ V 28

[p. 346]

sive in corpore, sive in peccatis proficue voluerit orare, oret per amorem qui me in utero novem mensibus captivavit. Secundo, qui me pannis et fascia constrinxit. Tercio qui me vinctum in manibus iniquorum^273. tradidit. Quarto, per vincula quibus Iudei me tradiderunt vinctum in manibus iudicis.⁺ Quinto, cum ad columpnam fui ligatus in ‖ flagellacione. Sexto, cum tentus clavis cruci fui affixus. Septimo, cum mortuus^274.+ ‖ fui involutus et sepulchro inclusus, quatenus per amorem qui in omnibus his qui me vinctum tenuit, liberem hominem illum ab omnibus vinculis suis sive peccatis’.

273. Sol., Ka: in manus impiorum. Keu: in manibus impiorum. U 246 sic.

+ (83v)

274. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: sindone.

+ 122r

[Hoe dat die beginnende menschen, die noch novicij sijn hem hebben sellen]
⁺ Quo novicie se habeant

[IV 16] Benigna caritate, qua omnium semper memor, eciam pro noviciis Dominum exorabat, quatenus eas in vere Religionis et sanctitatis professione confirmaret. Pro quibus a Deo tale responsum accepit: ‘“Inambulabo in eis et inhabitabo⁺ ‖ et ipsi populus meus erunt”. “Inambulabo” per sancta desideria et bonam voluntatem earum. “Inhabitabo” per amo-

+ 102v

+ (84r)

[p. 347]

teliken bidden wil voer diegeen die gevangen sijn weder in den lichaem of in sonden, die sal bidden bi dier minnen, die mi negen maenden gevangen hielt in den^a. lichaem. Ten anderen mael bi dier minnen, die mi bant in doekeren ende mit enen swechtel^b.. Ten derden mael sal hi mi bidden bi dier minnen, die mi gebonden overgelevert hevet in den handen der boser menschen. Ten vierden mael bi dien banden, mit welken mi die ioden overleverden gebonden in den handen des richters. Ten vijften mael doe ic aen die⁺ columpne gebonden was in der ‖ ghesellinge <!>. Ten sesten mael doe ic uutgerect was [ende mit naghelen ghespikert was]^e. aen den cruce. Ten sevenden mael doe ic doet was ende gewonden in een cleet ende besloten in den grave, opdat ic bi dier minnen, die mi in allen desen gebonden hielt, dien mensch verlossen wil van allen banden of sonden’.

a. A: mijnre moeder.

b. A: weyndel.

+ 83v

e. Inlas vlg. H1, H2, A. was ontbr. A.

⁺ [Hoe dat die beginnende menschen, die noch novicij sijn hem hebben sellen]^d.

Uut liefliker godliker minnen, daer dese salige maget alre menschen in gedachtich was, soe bat si oec onsen Heer voer die susteren, die in hoer proeveliaer^1. waren, dat hi se woude vestigen ende stercken in die professie der gewariger religien^e. ende heilicheit. Voer wien si aldusdanige antwoerde ontfinc van Gode: ‘“Ic sal in hem wanderen ende in hem⁺ wonen ‖ ende si sullen mijn volc wesen”^2.. “Ic sal in hem wanderen” overmids heiligen begeerten ende hoeren goeden wille ende “ic sal in hem wonen” overmids vereninge der

+ IV 16

d. Opschrift vlg. H2.

1. Noviciaatsjaar.

e. A: regulen.

+ 84r

2. 2 Kor. 6, 16 (Ez. 37, 27; Lev. 26, 12.)

[p. 348]

ris unionem. “Et ipsi populus meus erunt” per bonam et laudabilem conversacionem suam et Ecclesie sancte profectum et augmentum. Omnes enim quos suo bono exemplo, virtutibus et doctrina attraxerint, et quos suis oracionibus lucrati fuerint, pro Ecclesia orantes ut in melius proficiant, pro peccatoribus ut convertantur, et omnes anime que precibus earum a penis liberabuntur, in numerum populi sui computabuntur’.

[IV] 17 In die autem professionis earum, cum iterum⁺ pro eisdem ‖ orasset, dixit ad eam Dominus: ‘Rogare^275. me debent, ut dem ipsis oculos intelligencie, quibus me et omnia eis salutaria videant, et vere agnoscant. Ut dem eis^276. aures obediencie, ad omne imperium et regulam et prelati sui voluntatem paratas^277.. Os quoque sapiencie, quo oraciones et laudes meas semper proferre, et que proximis congruunt, docere sciant. Postulent eciam cor amans sibi dari, quo me et omnia in me et propter me pure diligant.⁺ Manus ‖ eciam bone operacionis ut omnia opera intente ‖

+ (84v)

275. Sol., Ka, Keu, U 246: orare.

276. ut dem eis: ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

277. U 246: quibus ad omne imperium... sint parate.

+ 103r

[p. 349]

minnen. “Ende si sullen mijn volc wesen” overmids^a. haerre goede ende lovelike wanderinge ende toenemen ende^b. veroekinge^1. der heiliger Kerken. Want alle diegeen die si tot hem trecken mit hoeren goeden exemplen ende doechden ende leringen ende die si winnen mit hoeren gebeden; biddende voer die heilige Kerke, dat si int beter voertgaen moet; voer die sonders, dat si bekeert werden moeten ende alle die sielen overmids haren gebeden van den pinen verlost sullen werden, die sullen werden^c. gerekent in den getale hoers volcs’.

⁺ In den dage hoere professien^d., doe si weder voer die⁺ selve ‖ gebeden had, doe seide onse Heer tot haer: ‘Si sullen mi bidden, dat ic hem geve ogen der verstandelheit^2., daer si mi ende alle dat hem salich is mede sien mogen ende warachtelic bekennen. Dat ic hem oec geve oren der gehoersamheit^3., bereit tot allen geboden ende regel ende statuten^e. ende totten wille hoers oversten. Oec soe sullen si bidden dat ic hem geve een mont der wijsheit^4., daer si hoer gebede ende mijn lof altoes in mogen voertbrengen ende oec hoeren naesten leren moegen dat hem nuttelic^f. ende orberlic is. Oec sullen si bidden dat ic hem geve een minnende herte, daer si mi ende alle dingen in mi ende om mi puerlic^g. mede mogen minnen. Oec dat ic hem geve hande goeder

a. vereninge der minnen... overmids: ontbr. A.

b. H1, A: in.

1. Vermeerdering. Niet in MNW, alwaar alleen okinge, V 66.

c. die sullen werden: ontbr. A. H2 i.p.v. werden: voer die.

+ IV 17

d. A i.p.v. hoere professien: doe si professie dede.

+ 84v

2. Evenals in III 17 (69r) zijn de combinaties van zintuigen en deugden ontleend aan de H. Schrift. Voor het verband tussen oog en kennis vgl. o.a. Ez. 1, 18 en Zach. 3, 9 (Gods oog als symbool van zijn alwetendheid), Hand. 26, 18; Ef. 1, 18: Deus... det vobis... illuminatos oculos cordis vestri ut sciatis quae sit spes vocationis eius. Gen. 3, 5: Aperientur oculi vestri... scientes bonum et malum. Spr. 22, 12: Oculi Domini custodiant scientiam.

3. Voor het verband tussen oor en gehoorzaamheid vgl. 2 Sam. 22, 45: auditu auris obedient mihi. Ps. 17, 45: In auditu auris obedivit mihi.

e. A voegt in: te houden.

4. Voor het verband tussen mond en wijsheid vgl. Ps. 36, 30: Os justi meditabitur sapientiam. Spr. 10, 31: Os justi parturiet sapientiam.

f. H1, H2, A: nut.

g. Ontbr. H2.

[p. 350]

⁺ faciant et studiose [IV 16] et perfectam in omnibus humilitatem habeant, nulli se comparantes, et nullum omnino spernentes’. [IV 17] Cum vero letania fierit pro eis, vidit beatam Virginem et deinde singulos^278. sanctos, qui ibi nominabantur, flexis cum reverencia genibus pro ipsis Dominum exorare. Et dum professionem facerent, Dominus Jesus in amplexus amantissime suscepit, porrigens singulis dexteram suam in adiutorium voti sui, et protectionem a malis. Accedentibus eciam ad sanctam communionem dulcissimum osculum singulis infixit, in quo unum cum ipso felici unione sunt effecte.⁺ [IV 18] Unde intellexit quod Dominus ‖ in die professionis^279. cuiuslibet religiosi ipsum in paternum suscipit amplexum, a quo numquam eum dimittit, donec homo, quod absit, voluntaria deliberacione obediencie contradicat. Tunc quasi subtrahit se dextere Dei, cum de cetero non poterit implicari, donec per veram penitenciam ac dignam satisfactionem^280.

+ (85r)

278. U 246: omnes.

+ (85v)

279. U 246: in professione.

280. U 246: per penitenciam dignam et satisfactionem.

[p. 351]

⁺ werken^a.;^1., opdat si al hoer^b. werken aendach ‖ telic⁺ ende vlitelic mogen doen ‖ ende houden mogen volmaecte oetmoedicheit in allen dingen, hem niemant te geliken ende⁺ niemant te versmaden. ‖ Doe men die letenien^2. voer hem las, doe sach sie onse lieve Vrouwe ende alle die sancten, die daer genoemt worden^c., mit geboghene knyen uut eerweerdicheit den Heer bidden voer hem. Ende doe si professie deden, doe ontfenc se onse lieve Heer Jesus overminliken in omhelsinge^d. ende gaf enen ygeliken sijn rechter hant tot een hulpe haerre loften ende tot bescherminge van allen quaden die hem toecomen mochten. Doe si oec ghingen ten heiligen sacrament, doe indructe hi enen ygeliken een oversuet kussen, dat si een mit hem^e. worden overmids saliger⁺ vereninge. ‖ Waervan si verstont, dat onse Heer ‖ in den⁺ dage der professien eens ygelics geestelic mensches hem ontfanget in vaderliker omhelsinge, daer hijs nummermeer van en laet scheiden, want hi^f., dat verre wesen moet, wederseit mit voerraden^g. wille gehoersam te wesen. Dan eensdeels soe ontrect hi hem der rechterhant Gods, daer hi voertmeer niet in beloken en mach werden, thent hi overmids warachtigen berouwe ende tamelic genoechdoen hem oetmoede-

+ 85r

a. A: ghebeden.

1. Voor het verband tussen hand en goede werken vgl. o.a. Spr. 31, 20: manum suam aperuit inopi, et palmas suas extendit ad pauperem. Eccl. 7, 36: Et pauperi porrige manum tuam. Vgl. ook noot 2, pag. 321.

b. H2: ic.

+ IV 16

+ IV 17

2. De litanie van alle Heiligen. De professie of consecratio virginum (Gertrudis geeft in haar Excercitium spirituale tertium een commentaar op deze plechtigheid) vond plaats tijdens de H. Mis, en wel tussen Epistel en Evangelie (Pontificale Romanum, De benedictione et consecratione virginum). Het knielen van alle heiligen hangt samen met het gebruik dat allen die hun professie deden, tijdens het zingen van de litanie plat ter aarde lagen. Het beeld van de Heer die hen bij de hand neemt, is ontleend aan het gebruik, dat aan de zusters matronae seniores werden toegewezen, die hen tijdens de plechtigheden moesten begeleiden. Alle geprofesten - voor wie het benodigde aantal hosties in gereedheid was gebracht - gingen tijdens de H. Mis te communie.

c. H2: die men daer noemde.

d. A: in overminliken omhelsinge.

e. H1, H2, A voegen in: in.

+ IV 18

+ 85v

f. A i.p.v. want hi: ten waer.

g. A: voersetten.

[p. 352]

se humiliter Deo prosternat, votum deinceps libenter obediendi pollicendo.

[Hier beghint een suverlike epistel, die dese innighe Mechtelt screef tot een weerlike vrouwe]
Hoc cuidam matrone seculari et sibi familiari scriptum⁺ sit <!>. ad eandem.

[IV 59b] O fidelis et Deum diligens anima, considera⁺ diligenter et amanter legem quam ‖ tibi imperalis^281. iuvenculus Jesus paterne divinitatis filius et benignitatis dedit^282., cum te in sponsam elegit, seque tibi in sponsum deliciosum donavit, ex seipso et per^283. nupcias illas felices peragendo. In die ergo tante solempnitatis et leticie cordis eius, vestivit se ob tui amorem veste rosei coloris, quam amor in sui cordis sanguine coloravit. Sertum eciam rose et lilii capiti suo imposuit, circumpositum undique nobilissimis gemmis et^284. margaritis preciosis^285., scilicet sanguinis sui guttus. Cyrothecas eciam in manibus tam bene perforatas habuit, ut omnino⁺ retinere non possit, ‖ quin omnia tibi traderet, que toti ante mundo absconderat. Nobilis thorus^286. eius dura crux eius erat, quam tam gaudenter et tam ardenti amore insiliit, quod

+ 111r

+ (86r)

281. ontbr. U 246.

282. Sol., Ka, Keu, U 246: paterne benignitatis filius dedit.

283. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: seipsum.

284. gemmis et: ontbr. Sol., Ka, Keu. U 246 sic.

285. Sol.: preciosissimi. Ka, Keu, Ch.: preciosi.

+ (86v)

286. U 246: thronus.

[p. 353]

lic voer Gode nederwerpe, belovende voertaen willichlic^a. gehoersam te wesen.

a. Aldus H1, H2, A. Hs.: willicheit.

⁺ [Hier beghint een suverlike epistel, die dese innighe Mechtelt screef tot een weerlike vrouwe die haer heymelic was]^b.

O Ghetrouwe ende Godminnende siel, aenmerket eernstelik⁺ ende minlic die ewe^1., die ‖ di die keyserlike iongelinc Jesus, die soen der vaderliker Godheit^c. ende lieflicheit, gegeven hevet, doe hi di uutvercoes^d. tot eenre bruut ende hem di gaf tot enen verweenden^e.;^2. brudegom, ende volbracht uut hem selven ende overmids hem selven die salige bruloften. Hierom in den dage soe groter hoechtijt ende vrouden sijns herten^3. hevet hi hem gecledet om dijnre minnen willen mit enen clede van roseliker varwen, dat die minne in den bloede sijns herten geverwet hevet. Oec soe hevet hi ingeset sinen hoefde enen hoet van rosen ende van lelien^f., al om ende om beset mit overedelen peerlen, als mitten dropelen sijns duerbaren bloets. Oec so had hi hantschoen in sinen handen, so wael doersticket^4., dat hi niet⁺ mit allen^5. houden en woude^g., ‖ hi en woudet u al geven dat hi alle der werlt tevoren verborgen had. Sijn edel bedde was sijn herde cruce, daer hi also blidelic ende mit soe bernender^h. minnen inspranc, dat nie brudegom soe grote

+ IV 59b

b. Opschrift vlg. H2.

+ 86r

1. Wet.

c. H2: Gotlicheit.

d. H2: vercoes.

e. Aldus H1, H2, A. Hs.: verwenden.

2. Heerlijk.

3. Nl. de dag van zijn Lijden.

f. ende van lelien: ontbr. A.

4. Doorboord.

+ 86v

5. Volstrekt niets.

g. en woude: ontbr. A.

h. A: ende alsoe bornendlicke met so bornender. soe: ontbr. H2.

[p. 354]

numquam sponsus in lecto eburneo aut serico tantum est delectatus. In hoc amoris lectulo te adhuc expectat inestimabili estuans desiderio, donec amplexibus tuis perfruatur.⁺ Quod si nunc esse volueris sponsa ‖ eius oportet ut omni prorsus delectacioni abrenuncies et ad ipsum in lectulum doloris et contumelie accedas, coniungens te lateri eius vulnerato. Considera diligenter quale et quam preciosum pignus tibi posuit, cum predulce Cor eius, divinitatis gazophilacium,⁺ tibi aperuit, ‖ propinans tibi inde preclarum amoris poculum, quod sanet omnes anime tue languores. Hoc prenobile pignus inappreciabilis ponderis est, quia omnis gracie omnisque virtutis omnisque boni est contentivum. Hoc, inquam, pignus tibi auferre non vult, quia per hoc fidem suam confirmavit. Sicut rex, qui sponsam suam nondum perduxit in domum suam^287., urbem aut civitatem aliquam^288. diviciis plenam amicis suis in pignus exponit, sic

+ 111v

+ (87r)

287. nondum... suam: ontbr. Ka.

288. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 355]

genuechte en hadde in enen sachten, effenen^a.;^1. siden bedde. In dit bedde der minnen verbeidet hi di noch bernende mit onsprekeliker^b. begeerten, thent hi gebruken mach dijnre omhelsinge. Ende ist dat ghi nu wesen wilt sijn bruut, soe moet ghi geheeliken versaken ende vertien^2. alre genuechten ende gaen tot hem int bedde der droeviger sericheit ende der lasteren ende toevoegen di sijn^c. gewonde side. Merket oec ernstelic hoedanigen ende hoe costeliken pant hi di geset hevet, doe hi sijn oversuete herte, datter is een arke der Gotheit, di opgeloken hevet; ende hevet^d. di ‖⁺ daeruut geschenket den overclaren dranc der minnen, die geneset^e. alle die qualen der minnender^f. sielen. Dit overedel pant^g. en mach men nergent bi wardieren, want het is in hem ontholdende^h. alle gracie ende alle doechde ende alle goet. Dit pant en wil hi di niet ontnemen, want daerbi so hevet hi sijn gelove gevestiget^3.. Als een coninc, die sijn bruut, die hi noch niet geleit en hevet in sijn huus, of enige stat die vol rijcdommen is beveelt sinen vrienden gelijc een pant, dat hi weder sal eyschen^4., also hevet dijn brudegom,

a. H1: seffenen.

1. De vertaling, welke ook in het hs. van Gaesdonck aangetroffen wordt, is niet correct. Er had moeten staan: ivorijn of iets dergelijks. Vgl. Amos 6, 4: qui dormitis in lectis eburneis.

b. H2 voegt in: minnen ende.

2. Afstand doen van.

c. H2 voegt in: ghebenedide.

d. ende hevet: ontbr. H2.

+ 87r

e. A: datter gesont maect.

f. H1, A i.p.v. der minnender: dijnre. H2: der minnen.

g. H2 voegt in: der sielen.

h. H2: onthouden die.

3. Zijn trouw bekrachtigd.

4. De onjuiste vertaling (de latijnse tekst zegt immers dat de koning een urbs of civitas vol rijkdommen aan zijn vrienden in pand geeft totdat hij zijn bruid in zijn woning zal hebben binnengeleid) doet vermoeden, dat voor de bew. dit gebruik niet meer duidelijk was. Een vorstelijke verloving gold als een onverbreekbare verbintenis en vooral sinds de 13e eeuw vinden we in huwelijkscontracten de clausule, dat een bepaalde soms gelds betaald dient te worden als de wederzijdse verplichting niet zou worden nagekomen. De hier genoemde urbs of civitas menen wij in deze lijn als een dergelijke borgstelling te mogen beschouwen. Dat zij aan vrienden in pand gegeven wordt is misschien te verklaren uit een verlangen het onderpand in handen te stellen van een niet rechtstreeks erbij geinteresseerde instantie. Vgl. Fr. Rodeck, Beiträge zur Geschichte des Eherechts deutscher Fürsten bis zur Durchführung des Tridentinums, in Münstersche Beiträge zur Geschichtsforschung, dl. 26 (N.F.), Münster, 1910, p. 25.

[p. 356]

sponsus amator tuus Deo Patri preciosissimam domum, divinum scilicet Cor suum, in pignus dedit, quod te sponsam suam numquam deserere velit, offerens eciam illud cotidie in altari pro te in exhibicionem amoris, quo te ab eterno prevenit.⁺ ‖ Ergo eterni Patris filia, eiusque unici et coeterni Filii sponsa preelecta, amicaque Spiritus Sancti et requies desiderata, dilige tam^289. precordialem dilectum, a quo dilecta es, qui et totus amor est. Esto fidelis ei, qui ipsa fidelitas est. Et cum aliquid tibi^290. molestie occurrerit, suscipe illud sicut vinculum aureum sic quod Deus ipse imposuit tibi, quo te ad Filii sui trahit amorem. Tunc^291. autem statim quasi consenciens ad tractum illum, te totam eleva et cor tuum, ut magis trahatur, per gratitudinem et pacienciam abilita <!>, diligenter attendens quam Deus per hoc velit in anima tua⁺ operari salutem. Considera eciam ‖ quid desit tibi in virtutibus. Quod si indiges humilitate aut alia virtute, excluda⁺ tibi clal‖ve amoris preciosissimum omnium virtutum scrinium, Cor scilicet Christi divinum, orans Dominum virtutum, ut virtutes suas nobiles tibi det in auxilium, quibus omne devincas viciorum temptamentum. Quod si latrunculi malarum cogitacionum tibi advenerint, recurre ad armarium, assumens inde preclara arma, id est, Domini tui passionem et mortem, quam tam valide per iugem memoriam cordi tuo

+ (87v)

289. U 246 voegt in: predilectum et.

290. ontbr. Ka, Keu, U 246.

291. Sol., Ka, Keu, U 246: tu.

+ (88r)

+ 112r

[p. 357]

dijn minnaer, gegeven Gode sinen Vadera^a. tot een pant sijn overcostelike huus als sijn godlike herte, dat hi di, sijn bruut, nummermeer laten en wil, ende offert dat oec dagelics in den altaer voer di tot bewisinge der minnen, daer hi di van⁺ ewicheit in vercoren^b. hevet. ‖ Hierom, dochter des ewigen Vaders ende uutvercoren bruut sijns enegen ende mede ewigens^c. soens ende vriendinne ende begeerde rust des Heiligen Geestes, minnet also^d. herteliken lief^1., daer du van geminnet biste, die altemael die minne is. Weest hem getrouwe, die de^e. getrouwicheit is. Ende soe wanneer di iet moeyelics moetet, so ontfanget dat als oft waer een gulden bant^f., dien God di al omme slaet^g., daer hi di mede mach trecken totter minnen^h. sijns soens. Mer du als consentierende, soe verheffet di altemael tot die trecken, ende maect dijn herte bequaem overmids dancberheit ende lijdsamheit, opdattet te meer getogen mach werden, ende aenmerket eernstelic wat salicheit dat God overmids dat werken wil^i.+ in dijnre sielen. Oec so merct ‖ wat di gebrect in doechden. Ist dattu behoefste oetmoedicheit of eniger ander doechden, so ontsluut di mitten slotel der minnen dat overcostelike screen^j. alre doechden als dat godlike herte, ende bidt der Heer der doechden, dat hi di wil geven te hulpe sijn edel doechden, daer du mede verwinnen moegeste alle becoringe der ondoechden. Ist dat die scalcke rovers der quader gedachten di overcomen, so loept totter heiliger Scrift ende neemt daervan overclaer wapenen, dat is dat liden ende den doet dijns Heren, welc du also crachteliken inprinten sulste

a. sinen Vader: ontbr. H2. A: den Vader.

+ 87v

b. A i.p.v. van ewicheit in vercoren: voercomen.

c. H2 i.p.v. mede ewigens: ewichs.

d. H2 i.p.v. minnet also: minnetliken ende.

1. Geliefde.

e. ontbr. H2. H1, A: die.

f. A: pant.

g. A i.p.v. al omme slaet: toeseindt.

h. A voegt in: Gods.

i. Hs.: wel. A: dat liden werken wil.

+ 88r

j. Aldus H1, H2. Hs.: sceen. A: screynen.

[p. 358]

infigas, ut omnis inde cogitacionum turba annichilata fugetur. Cum vero desperantem cogitaciones te impugnant, ‖⁺ curre ad scrinium^292. inexhauste pietatis, que nullum vult perire, sed ad agnicionem et amorem veritatis venire, exceptis his, qui sponte eligunt dampnari, recolens quod Deus paracior est hominem suscipere, quam ipse venire. Et hoc maxime Deus desiderat, ut homo se talem exhibeat, ut graciam suam sine intermissione illi infundere valeat, et quelibet bona semper in eo augmentet.

+ (88v)

292. Ka, Keu, U 246: sinum.

[Item een ander]
⁺ Item aliud

[IV 59c] Amator hominum^293. Dominus Jesus, desiderio desiderat animam sibi uniri, specialiter^294. illam que vult ab eo consolari, eiusque delicias cupit experiri, ut omnem consolacionem⁺ ‖ sive delectacionem creaturarum abiciat, que ipsam ad Dei amorem non allicit aut compellit. Cum enim homo aliquid habet quod diligit aut quo delectatur, cogitet apud se quia Deus hoc illi donavit, ut ad suum ex hoc amorem

+ 112r

293. Ka, Keu, U 246: omnium.

294. Ka, Keu, U 246: spiritualiter. De afkorting in Ch. kan ook als specialiter opgelost worden. Sol. sic.

+ (89r)

[p. 359]

dijnre herten overmids gestadiger geheuchnisse, dat alle die schare der quader gedachten te niet gae ende veriaecht werde. Ende wanneer di dine gedachten aenvechten dattu⁺ mishopen ‖ soudeste, soe loepet totten schote^a. der onverdroechder^b.;^1. goedertierenheit Gods, die niet en wil dat iement verloren blive, mer begeert dat alle menschen comen tot kennisse ende minne der waerheit^2., uutgenomen dien die al willens verkiesen verdoemt te werden, ende gedenct, dat God bereyder is den mensche te^c. ontfangen dan hi is te domen^d.;^3.. Ende dat begeert God sonderlinge, dat hem een mensch also pine te hebben dat sijn gracie sonder opholden in hem mach storten ende alle goet altoes in hem vermeeren.

+ 88v

a. H2: schore.

b. H2, A: overdraghender. Ga: onverdroechder. Be: die niet uut te sceppen en is, zo ook Br.

1. Lett.: niet uitgedroogd, onuitputtelijk. Niet in MNW, evenmin s.v. verdrogen.

2. 1 Tim. 2, 4.

c. A voegt in: ontfermen ende te.

d. H1, H2, A: comen.

3. N laat hi op God terugslaan en verandert daarom comen in domen, veroordelen, waardoor een goede zin ontstaat. Hi heeft echter betrekking op mensche: God is meer bereid de mens te ontvangen, dan de mens bereid is naar God toe te gaan.

⁺ [Item een ander]^e.

Die minnaer der menschen onse Heer Jesus^f., die begeert mit begeerten die siel hem verenicht te werden ende sonderlinge die siel die van hem getroest wil wesen ende begeert te⁺ ondervinden sijn weelden, dat si alle troost ‖ of^g. genuechte der creatueren verwerpe, die hoer niet en trect of en drijft totter minnen Gods. Want soe wanneer een mensche wat hevet dat hi minnet of daer hi genuechte in hevet, so sal hi dencken bi hem selven^h., dat hem dat God gegeven hevet, dat hi daervan verheven soude werden ende verwecket tot

+ IV 59c

e. Opschrift vlg. H1. Ontbr. H2.

f. H2 voegt in: Christus.

+ 89r

g. H2, A: ende.

h. bi hem selven: ontbr. A.

[p. 360]

promoveatur. Quod si sentit se in amore Dei ex hoc non proficere, sed illud quod diligit, sepius cordi suo quam Deus advenire, debet illud amovere, sive homo sit sive alia creatura, si Dei familiaritate non vult carere, quia delicata valde est, nec omnino patitur supra se aut eciam secum aliquid^295.+ habetur^296.. Ipse enim paterne caritatis filius ‖ solus vult esse amantissimus et intimus cordi tuo.

295. Ka: aliud.

+ 112v

296. Sol., Ka, Keu, U 246: haberi.

[Hier beghinnen sommighe levelacien]

⁺ Cumautem evangelium ‘Missus est’ legeretur, vidit⁺ Archangelum Gabrielem beate Virginis pedagogum venientem in Nazareth, habentem regium vexillum aureis litteris

+ 4v [I 1b]

+ (89v)

[p. 361]

sijnre minnen. Ende ist dat hi gevoelt, dat hi daervan niet toe en neemt in der minnen Gods, mer dat dat dicker tot sijnre herten coemt dat hi minnet dan God, soe sal hi dat en wech^a. doen, weder dattet si enich mensch of enich ander creatuer, ist dat hi der heimeliker vrienscappen Gods niet en wil derven. Want si is seer verweent^1., noch si en lidet geensins yet te hebben boven haer of mit haer. Want hi, die⁺ soen der vaderliker minnen, die wil wesen die alre ‖ minlicste ende bynnenste dijnre herten.

a. A i.p.v. en wech: ewech.

1. Heerlijk, kostelijk.

+ 89v

[Hier beghinnen sommighe revelacien van sommighen hoechtiden ende heylighen ende anderen daghen, ghetoghen uut den voerscreven boec

⁺ dit is van ons Heren ontfangenisse]^b.;^2.

Doe men eens op dese hoechtijt onser Vrouwen las dat Evangelie: ‘Die engel Gabriel is gesendet van Gode in der stat van Nazareth etc.’^c.;^3., doe sach dese maget Mechtelt der <!> archangel Gabriel, der saliger maget Marien kamerlinc^4., comende tot Nazareth ende had een coninclike wim-

+ I 1b

b. Opschrift vlg. H2. Ai.p.v. uut den voerscreven boec: hier ende daer uten boec van Mechtildis revelacien.

2. Maria Boodschap. De plaatsing van dit feest aan het begin van boek I, dat getrouw de loop van het kerkelijk jaar volgt, is gebaseerd op een oude, uit Frankrijk stammende en door de Cisterciënzerorde gepropageerde traditie, volgens welke het kerkelijk jaar met dit feest - de ‘Conceptio Christi’ - begon. Als de calculus Pisanus heeft deze traditie ook in de burgerlijke jaarrekening nog lang doorgewerkt. Vgl. Eg. I. Strubbe en L. Voet, De chronologie van de Middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden, Antwerpen-Amsterdam, 1960, p. 53-55. Gertrudis noemt in haar eigen werk, Legatus divinae pietatis, het feest op de ‘juiste’ plaats, 25 maart, nl. na het feest van Benedictus op 21 maart.

c. in der stat van Nazareth etc. ontbr. A.

3. Luk. 1, 26.

4. De vertaling is onjuist. De lat. tekst spreekt van pedagogus, leidsman, leermeester, omdat Gabriel Maria onderwees in het geheim van de menswording. Vgl. Thomas van Aquino, Summa Theol. III 30, 4: Secundo autem intendebat (Angelus) eam instruere de mysterio incarnationis. Vgl. ook de tekst van pseudo-Dionysius l.c. art. 2.

[p. 362]

inscriptum; quem sequebatur innumerabilis angelorum multitudo, qui omnes ordinaverunt se circa domum in qua gloriosa Virgo erat, tamquam murus, a terra usque ad celum,⁺ ita videlicet ut infra Angelos Archangeli, ‖ infra quos Virtutes, deinde ceteri angelorum ordines, ita ut quilibet ordo domum illam circumdaret quasi murus. Post hoc Dominus procedens tamquam sponsus de thalamo, pre filiis hominum speciosus, cum ignito^297. choro Seraphim qui Deo sunt proximi. Hi Dominum et beatam Virginem giraverunt a terra usque ad celum in modum muri et tecti. Dominus autem stabat secus vexillum Archangeli ut speciosus et delicatissimus iuvenis, expectans donec Angelus Gabriel preclaram Vir-

+ (90r)

297. Ka, Keu, U 246: igniculo de.

[p. 363]

pel mit gulden letteren beschreven^1., ende hem volchde een ontellike voelheit der engelen, die hem alle ordinierde omtrint dien huse daer die gloriose maget Maria in was, recht als een muere van der eerden totten hemel^a.;^2., also⁺ dat onder die Engelen waren die Archangelen ‖ ende onder die Archangelen^b. die Virtutes ende soe voert alle die choren der engelen^3., soe dat een ygelike chore dat huus ommesingelden als een muere. Hierna onse Heer^c., die schoen is boven die kinder^d. der menschen^4., quam voert als een brudegom van sijnre slaepcamer^5. mitten vuerigen choer Seraphin, die Gode alre naest sijn^6.. Dese ombesingelden onsen Heer ende der glorioser maget Marien ende^e. al om van der eerden totten hemel^f. in der manieren eenre mueren of van enen dake. Ende onse Heer stont bi der wimpel des Archangels als een schoen ende een verweent iongelinc, verbeidende thent die engel Gabriel die gloriose maget eer-

1. N1. de tekst van de groetenis of de boodschap. Een bekend gegeven in de middeleeuwse beeldende kunst. Vgl. Louis Réau, Iconographie de l'art chrétien, Paris, 1957, II 2, p. 184. De koninklijke wimpel is geen gangbaar motief - Gabriel draagt meestal een scepter of een lelie - maar het beeld kan ontleend zijn aan de Vesperhymne van Kerstmis: Vexilla virtutum micant.

a. H2: van den hemel toter eerden.

2. De engelenmuur vinden wij ook bij Jesus' graf (I 19a), bij Maria's afsterven (I 25) en als omheining van de wijngaard des Heren (II 2). Het beeld is ontleend aan het vers vóór de Lauden van het feest der Engelbewaarders: Muro inexpugnabili protectionis tuae custodi nos, Angele Dei.

+ 90r

b. ende onder die Archangelen: ontbr. A.

3. De aanwezigheid der negen engelenkoren - die zich bovendien zo opstellen dat het hoogste koor het dichtst bij Maria is - blijkt in de middeleeuwse Annunciatievoorstellingen onbekend (Louis Réau o.c. p. 181), maar hangt samen met de traditionele gedachte dat Maria als Moeder Gods alle engelenkoren in waardigheid overtreft. Vgl. b.v. Joan. Damascenus, Hom. II in Annunciationem c. 8: Ave, vere gratia plena, ave, quoniam angelis tu sanctior es et archangelis praestantior. Ave, gratia plena, quoniam thronis es admirabilior, dominationibus dominantior et majoris quam virtutes virtutis. Ave, gratia plena, quae principatibus superior es et potestatibus sublimior. Ave, gratia plena, quia speciosior es cherubim et augustior seraphim (Migne PG XCVI 655).

c. ontbr. H2.

d. H2: alle kinderen.

4. Ps. 44, 3. Metten van de H. Maagd.

5. Ps. 18, 6. Metten van de H. Maagd.

6. Vgl. Isidorus' Etymologie V 24: inter eos (Seraphim) et Deum nulli angeli consistunt. Zie p. 24.

e. ontbr. H1, A.

f. H2: van den hemel toter eerden.

[p. 364]

ginem salutasset reverenter. Postquam vero beata Virgo se in⁺ abissum humilitatis immersit dicens: ‘Ecce ancilla ‖ Domini, fiat michi secundum verbum tuum’, statim Spiritus^298. in⁺ columbe specie, expansis alis divine dulcedin‖is, intrabat animam Virginis, feliciter ei obumbrans, et Filio Dei eam fecundans, mirabiliter matrem nobili onere fecit gravidam et Virginem permanere intactam. Sicque Virgo mater Dei et hominis est effecta Spiritu Sancto testante^299.. - Cum autem instaret tempus nobilissimi convivii, quo ipsa dilectum anime sue Jesum percepisset in sacratissimi Corporis et Sanguinis communione, audivit eum sibi dicentem: ‘Tu in me et ego⁺ in te, et in eternum non derelinquam te’. Illa autem ‖ nil aliud quam Dei laudem totis precordiis affectabat. Cui Dominus Cor suum divinum dedit in similitudinem cyphi aurei miro modo decorati, dicens: ‘Per Cor meum divinum semper me laudabis. Vade et propina omnibus sanctis de Corde meo poculum vivum^300., ut inde feliciter inebrientur’. Tunc accessit ad Angelos propinans eis poculum illud salutare. Ipsi vero non biberunt ex hoc, sed tamen inde sunt refecti. Deinde ad Patriarchas et Prophetas, quibus propinavit dicens:

+ (90v)

298. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: sanctus.

+ 5r

299. Ka: obumbrante operante. Sol., Ch.: teste. Keu, U 246 sic.

+ (91r)

300. U 246: vini. Keu: unum.

[p. 365]

weerdelic gegrutet had. Ende nae dien dat hoer die salige maget versanc in den afgront der oetmoedicheit, seggende:⁺ ‘Siet hier die deer‖ne des Heren, mi geschie na dinen woerde’^1., so inginc rechtevoert die Heilige Geest in der gedaenten eenre duven^2. mit uutgespreyden vloegelen der godliker sueticheit in die siel der glorioser maget ende ombevenc^3. se salichlic, ende maecte se wonderlic vruchtbaer mitten Sone Gods ende maecte se swaer mitten edelen dracht een moeder te wesen ende een onbevlecte maget bliven^4.. Ende aldus is deze maget, als die Heilighe Geest tuget^5., een moeder Gods ende des menschen geworden. - Doe die tijt des alten edelsten werscappes aenstont, daer dese salige maget den lief haere sielen Jesum in ontfangen had in der mueninge^a. sijns alren heilichsten lichams ende bloets, doe hoerde si hem seggen tot hoer: ‘Du bist in mi ende ic in di, ende in der⁺ ewicheit en sal ic di niet laten’^6.. Mer si en begeer‖de anders niet mitten inresten hoers herten dan dat lof Gods. Ende onse Heer gafhaer sijn godlike herte in der gelikenisse eens gulden naps, verciert mit wonderliker manieren ende seide tot hoer: ‘Bi mijn godlike herte salstu mi altoes loven. Gaet ende schenket alle den heiligen van mijnre herten den levende dranc, opdat si daervan salichlic droncken werden’. Doe ghinc si totten Engelen^7. ende schencte hem dien salige dranc. Mer si en droncken daer niet van, mer nochtan sijn daer af vermaect ende^b. gespijst^8.. Daerna ginc si totten Patriarchen ende Propheten, dien si schencte ende seide: ‘Ontfanct den-

+ 90v

1. Luk. 1, 38.

2. Vgl. voor dit bekende beeld Louis Réau, o.c. p. 185.

3. Lat. obumbrans. Luk. 1, 35: Virtus Altissimi obumbrabit tibi.

4. Vgl. een der resp. van het feest van Maria Boodschap: efficieris gravida, et eris mater semper intacta.

5. N1. op het concilie van Ephese in 431.

a. A: als in der ontfanckenissen.

+ 91r

6. Vgl. Joa. 6, 57: Wie mijn vlees eet... blijft in Mij en Ik in hem.

7. De volgorde is die van de litanie van alle Heiligen.

b. H1, H2, A: of.

8. Vgl. Thomas van Aquino, Summa Theol. I 51, 3 ad 5: Dicendum quod nec etiam comedere, proprie loquendo, angelis convenit.

[p. 366]

‘Accipite quem desiderastis et tanto tempore expectastis, et facite me ad ipsum totis viribus anhelare et post ipsum die noctuque suspirare’^301.. Post hoc ad Apostolos dicens:⁺ ‘Accipite ‖ quem toto corde tam ardenter amastis, et facite me eum super omnia intimis cordium medullis ferventer amare’. Dehinc ad Martires dicens: ‘Ecce pro cuius amore sanguinem vestrum fudistis et corpora morti tradidistis, et impetrate michi omnes vires meas in eius servicio expendere’.⁺ ‖ Ad Confessores vero accedens ait: ‘Accipite eum pro quo omnia^302. reliquistis et delicias mundi sprevistis, et facite me pro eius amore omnia terrena contempnere, et vere Religionis apicem conscendere’. Ad Virgines autem properans⁺ dixit: ‘Accipite cui ‖ virginitatem vovistis, et facite me in castitate mentis et corporis perseverare, et in omnibus perfecte triumphare. Viditque ibi virginem que nuper decesserat, quam bene agnoscens quia in terra familiaris sibi fuerat, cum qua conferebat si ita esset ut sibi dixerat dum adhuc viveret. Cui illa respondit: ‘In veritate omnia ita sunt^303., modo centuplum inveni’. Post hoc rediit ad Dominum, cum ambitum palacii celestis circuisset. Qui cyphum illum accipiens in cor anime posuit, et sic Deo feliciter est unita.

301. Ka, Keu, U 246: et facite me die noctuque ad ipsum suspirare.

+ (91v)

+ 5v

302. U 246: animas vestras. Keu: animas. eum: ontbr. Sol., Ka, Keu.

+ (92r)

303. Ka, Keu, U 246: in veritate sunt vera omnia.

[p. 367]

genen die ghi begeert hebt ende so lange tijt verbeit hebt ende doet mi dach ende nacht tot hem^a. suchten’. Hierna ginc se totten Apostelen ende seide: ‘Ontfanct dengenen ‖⁺ dien ghi mit alre herten bernentlike gemint hebt ende doet mi boven alle dinc hem minnen bernentlike mitten indersten morge^1. mijns herten’. Hierna ginc si totten Martalers ende seide: ‘Sich, om wies minnen ghi u bloet gestort hebt ende u lichamen der doot overgelevert hebt^b. ende bewaret^c. mi alle mijn crachten te verteren ende toe te brengen in sinen dienst’. Ende si ginc voert totten Confessoren ende seide: ‘Ontfanct hem om wien ghi alle dinc gelaten hebt ende die weelden der werlt versmadet hebt^d. ende doet mi om sijnre minnen willen alle eertsche dinge te versmaden ende die hoecheit der waerachteliker^e. geestelicheit^2. op te clemmen’. Ende totten Meechden haestede si ende sprac: ‘Ontfanct⁺ hem dien ghi ‖ u reynicheit geloeft hebt ende doet mi in reynicheit des herten ende des lichams te volharden ende in allen dingen volcomelic segevecht te holden’. Ende si sach daer een maget, die cortelic gestorven was, die si [wel kende]^f. want si had haer heimelic geweest in der eerden, daer si mede sprac oft also was^g. als si hoer geseit had doe si noch leefde. Si antwoerde haer: ‘In der waerheit, si sijn al waer, nu heb ict hondertfout^3. gevonden’. Hierna ginc si weder tot onsen Heer, doe si ommegegaen had den ommeganc^h. des hemelschen palaes, ende hi nam den nap ende setteden int herte hoere sielen. Ende also is si Gode salichlic verenicht.

a. H2: nacht ende dach; tot hem ontbr.

+ 91v

1. Merg.

b. A voegt in: ende die weelden der werelt versmaet hebt (vgl. noot d)

c. A: soe verwervet.

d. ende die weelden der werlt versmadet hebt: ontbr. A. (vgl. noot b).

e. A: ghewarigher.

2. Geestelijk leven, kloosterleven.

+ 92r

f. wel kende: aldus H1, H2, A. Hs. wenkende.

g. A i.p.v. oft also was: ende vraechden hoer off syt also vonde.

3. Vgl. Mt. 19, 29: Qui reliquerit domum, vel fratres... centuplum accipiet, et vitam aeternam possidebit.

h. H2 i.p.v. den ommeganc: ende omme.

[p. 368]

⁺ Ad Evangelium ‘Exiit edictum’ ‖ videbatur sibi⁺ quod Deus Pater diceret ei: ‘Vade ad virgineam matrem Filii mei, rogans ut det tibi Filium suum cum omni gaudio quod habuit in ipso cum eum genuit, et cum omni bono quo eum sibi et toti mundo in salutem donavi’. At illa veniens, invenit puerum in presepe reclinatum et pannis involutum. Dixitque infans: ‘Cum in mundum veni, mox pannis et fascia ligatus fui, ita ut me movere non possem, in signum quod me totum cum omnibus bonis que de celo^304. attuli, dedi in hominis potestatem et eius summam utilitatem. Qui enim⁺ ligatus est, nullam habet potestatem, nec ‖ se defendere in aliquo valet, eique auferre potest omne quod habet. Similiter de mundo egrediens, cruci sic affixus sum, ut me omnino movere non possem, in signum quod omnia bona que in humanitate peregi, homini dereliqui. Omnemque denique conversacionem meam, necon omnia bona mea tam divina quam humana, in passione mea omnia totaliter homini contuli^305.. Unde iam confidenter auferre mea potest et hoc⁺ michi desiderabile est, ut homo ‖ bonis meis utiliter perfruatur. Item Aliud. Videbatur eciam sibi quod amor in specie virginis cum beata Maria^306. resideret. Cui et ait: ‘Eya amor dulcissime, doce me congruum obsequium huic

+ 8v [I 5c]

+ (92v)

304. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: mecum.

+ (93r)

305. Ka, Keu, U 246, Ch., Lo, M2: omnemque denique (ontbr. U 246, Lo) conversacionem meam et passionem meam totaliter homini contuli. Sol. sic.

+ 9r

306. Ka, Keu, U 246: virgine.

[p. 369]

⁺ [Van der gheboerten Ihesus]^a.

In der geboerten ons Heren, doe men in Kersmisse las⁺ dat Evangelium ‘Een ‖ gebot ginc uut van den keiser Augusto etc.’^1., doe docht hoer dat God die Vader tot haer seide: ‘Gaet totter meechdeliker moeder mijns Soens ende bidt hoer dat si di geve horen soen mit al der blijtscap die si had in hem doe si en wan, ende mit alle dat goet daer icken hoer ende alle der werlt tot salicheit in gegeven heb’. Ende doe si quam, doe vant si dat kint nedergeleit in der kribben ende gewonden in doeken^2.. Ende dat kint seide: ‘Doe ic in der werlt quam, doe wart ic tehans gewonden in doeken mit enen swechtel^b., also dat ic mi niet en mocht verrueren, tot een teiken dat ic mi in des menschen macht gegeven heb tot sinen oversten orber, mit alle den goeden die ic mi bracht van den hemel. Want die gebonden is, die en hevet geen macht^c.,⁺ noch hi en mach ‖ sich^d. selven in genen dingen bescudden, ende alle dat hi hevet, dat mach men hem nemen. Desgelijcs doe ic van der werlt ginc, wart ic also genagelt an den cruce, dat ic mi niet mit allen en mocht verrueren, tot een teyken dat ic den mensche achterliet alle die goede die ic voldaen had in mijnre menscheit. Ende alle mijn wanderinge ende mijn liden heb ic den mensche altemael gegeven, waerom hi tehant betrouwelic alle dat mijn is nemen mach. Ende dat is mi begeerlic, dat die mensche mijn goet nuttelike gebruke’. Oec soe docht hoer, dat die minne in der gedaentee eenre^e. ioncfrouwen sat mitter saliger^f. maget Maria. Endn si seide totter minnen: ‘Eya, alre suetste minne, leert mi

+ I 5c

a. Opschrift vlg. H2.

+ 92v

1. Luk. 2, 1. Nachtmis van Kerstmis.

2. Luk. 2, 12. 16.

b. A: weyndel. H2 voegt in: ghebonden.

c. H2: craft.

+ 93r

d. H1, H2, A: hem.

e. A voegt in: scoenen.

f. A: ghebenedider.

[p. 370]

⁺ prenobili puero exhibere’. ‖ Cui amor: ‘Ego, inquit, prima virgineis manibus eum tractavi, pannis involvi, ego virgineis uberibus cum matre ipsum lactavi, gremio fovi, humanitatis obsequia cum matre exhibui, et adhuc servio incessanter. Quisquis ergo illi digne voluerit ministrare, me in sociam accipiat, hoc est, omnia in unione amoris quo Deus humanam in se naturam suscepit, faciat, et quidquid agit, Deo gratissimum erit.

+ (93v)

[Van sunte Iohan Ewangelist]
⁺ De festo Johannis Evangeliste

[I 6a] In festo sancti Joannis Apostoli et Evangeliste,⁺ cogitanti autem et scire cupienti quid meriti ‖ Joannes pro eo haberet, quod evangelium de Christi divinitate ceteris⁺ alcius senciens ‖ conscripsisset, hoc a Deo responsum audivit: ‘In omnibus sensibus^307. quamdam eminenciam pre ceteris obtinet sanctis. Oculi enim eius inaccessibile lumen divinitatis clarius intuentur. Aures vero eius dulce susurrium Dei subtilius intelligendo penetrant. Os quoque eius et lingua ineffabilis sentit dulcedinis gustum, tanteque suavitatis odor ex ore eius spirat qui totum celum replet, ita quilibet sanctus odorem Johannis suaviter senciat. Cor eius insuper singulari deliciositate in divinitatis ardet amore, et volatu liberiori et

+ 10r

+ 10v

+ (94r)

307. ontbr. Ka.

[p. 371]

enen bequamen dienst te bewisen desen overedelen kinde’.⁺ ‖ Die minne seide hoer: ‘Ic handelden ierst mit meechdeliken handen ende wanten in doeken. Ic sokede hem mitter moeder mit meechdeliker^a. borsten ende bakerden opten schote ende ic bewisede hem dienst der menschelicheit mitter moeder ende noch dien ic hem sonder ophouden. Hierom, so wie dat hem weerdelike wilt dienen, die sal mi tot eenre gesellinne nemen, dat is dat hi alle dinge doen sal in die vereninge der minnen, daer God die menschelike natuer in hem selven in ontfenc, ende wat hi dan doet dat sal Gode alre genaemste wesen’.

+ 93v

a. moeder mit meechdeliker: ontbr. H2.

⁺ [Van sunte Iohan Ewangelist]^b.

In der hoecheit^c. van sante Iohan Evangelijs^1., doe dese maget dacht ende begeerde te weten wat verdienste sunte Iohan daerom had, dat hi hoger gevoelende dan die ander ‖⁺ evangelisten bescreven had dat evangeli van Christus' Godheit, doe hoerde si van onsen Heer dese antworde: ‘In allen sinen sinnen hout^d. hi voer die ander heiligen een boven schijnlicheit^e.;^2.. Sijn ogen aensien claerliker den ontoeganclike licht der Godheit. Sijn oren doergaen subtiliker te verstaen dat suete runen^3. Gods. Sijn mont ende sijn tonge gevoelen een smaec van onsprekeliker sueticheit, [ende uut sinen monde ademt roke van soe groter zueticheit]^f. dattet alle den hemel vervullet, also dat een ygelic heilich suetelike gevoelt den roeke Iohannes. Daerenboven soe bernt sijn herte mit sonderlinge weeldicheit in der minnen der Godheit

+ I 6a

b. Opschrift vlg. H2.

c. H2: hoechtijt.

1. 27 december.

+ 94r

d. H2: hevet.

e. A: bovenzinlicheit.

2. Uitmuntendheid.

3. Fluisteren.

f. Inlas vlg. H1, H2, A.

[p. 372]

sublimiori^308. divine altitudinis archana pervolat’.

⁺ [I 6b] Item vidit sanctum Johannem Evangelistam supra⁺ pectus Domini Jesu pausantem, et multitudinem sanctorum circa Dominum, quasi choream ducentem et Christum pro Joanne laudantem. Tunc orabat Dominum, ut se instrueret qualiter pro tam dilecto discipulo ipsum laudaret. Respondit: ‘Primo me laudabis pro nobilissima ejus progenie, quia natus est de mea parentela, que sub celo nobilior non est. Secundo, quod de nupciis ipsum vocavi ad meum apostolatum. Tercio, quod claritatem mee faciei pre ceteris meruit contemplari. Quarto, quod in ultima cena supra pectus meum meruit pausare. Quinto, quod intellectum cognicionis⁺ pre ceteris habuit; unde ‖ oracionem illam, ‖ quam in⁺ monte Oliveti oravi, hominibus meruit conscribere. Sexto, quod matrem meam ipsi singulari amore in cruce servandam commendavi. Septimo, quod post resurrectionem meam ip-

308. Ka, Keu, U 246: subtiliori.

+ 10v

+ (94v)

+ (95r)

+ 11r

[p. 373]

ende hi doervliecht^a. mit vrier ende subtylre vlieginge die heymelicheit der godliker hoecheit’.

a. H2: doervliet.

⁺ [Noch van Iohan Ewangelist]^b.

⁺ Oec sach si sante Iohan Evangelijst rustende op die borst ons Heren Jesu ende een mennichte der heiligen bi den Heer^c. als een dans leidende^d. ende Christum lovende voer sante Iohan. Doe bat si onsen Heer, dat hi hoer leerde hoe si hem soude loven voer also lieven discipel. Hi antwoerde: ‘Ten iersten salstu mi loven om sijn alre edelste geslecht. Want hi is geboren van mijn geslacht^1.<!>, daer geen edelre boven en is onder den hemel. Ten anderen mael saltu mi loven dat ic hem geropen heb van der bruloft tot mijnre apostelscap^2.. Ten derden dat hi voer die ander hevet verdient te scouwen die claerheit mijns aensichtes^3.. Ten vierden dat hi in den lesten aventmael verdiende te rusten op mijn borst^4.. Ten vijften mael^e. dat hi dat verstant der kennisse had voer die⁺ ander, waervan ‖ hi verdiende den menschen te scriven dat gebet^f., dat ic in den berch van Oliveten bat^5.. Ten sesten dat ic hem mit sonderlinger minnen in den cruce mijn moeder beval te bewaren^6.. Ten sevenden dat ic hem nae mijnre

+ I 6b

b. Opschrift vlg. H2.

+ 94v

c. ende een mennichte... bi den Heer: ontbr. H2.

d. als een dans leidende: ontbr. A.

1. Joannes' moeder Salome was de zuster van Maria, de moeder des Heren. Vgl. Joa. 19, 25; Mt. 27, 56; Mk. 15, 40.

2. Volgens een ten onrechte aan Hieronymus toegeschreven proloog op het Joannesevangelie was de apostel Joannes de bruidegom van Cana. Vgl. b.v. Ludolph van Saxen, Vita Domini nostri Jesu Christi, Lugduni, 1642: Quamvis autem dubium sit cuius nuptiae fuerunt: tamen nos meditemur eas fuisse Joannis Evangelistae: sicut in prologo super Joannem Hieronymus videtur affirmare. Quem volentem nubere, Christus de nuptiis vocavit (Pars I, c. 25, p. 119).

3. Op de berg Thabor, Mt. 17, 1-8.

4. Joa. 13, 25; 21, 20.

e. ontbr. H2.

+ 95r

f. H1: boec.

5. Het hogepriesterlijk gebed (Joa. 17), dat op grond van Joa. 14, 31: ‘Staat op, laten wij hier vandaan gaan’, gedacht werd in de hof van Olijven te zijn uitgesproken.

6. Joa. 19, 27.

[p. 374]

sum speciali cognicione illuminavi. Octavo quod pro nomine meo venenum hausit. Nono, quod singulari prerogativa familiaritatis misteria mea illi revelavi. Decimo, quod signa multa in nomine meo fecit, et mortuos suscitavit. Undecimo, quod tam dulciter ipsum visitavi et ad convivium meum cum suis fratribus invitavi^309.. Duodecimo, quod ipsum ab omni dolore carnis liberum cum gloria de hoc exilio ad gaudium perduxi sempiternum’.

309. et ad convivium... invitavi: ontbr. U 246.

⁺ Item aliud de eodem

⁺ [I 6c] Alia vice inter Evangelium vidit eumdem discipulum iuxta altare stantem, et librum sacerdoti tenentem, et omnia verba evangelii velut radios de ore ejus procedencia. Vidit eciam beatam Virginem ex altera parte altaris stantem, et ex oculis sancti Joannis radium miri splendoris in faciem Virginis tendentem. Quod dum illa miraretur, ait illi Joannes: ‘Dum essem in terris, genitricem Domini mei in tanta reverencia et honore habui, quod faciem eius numquam prospicere^310. ausus fui’.

+ 11r

+ (95v)

310. Ka, Keu, U 246: inspicere.

[Van der hoechtijt der besnedenis ons Here]
⁺ Qualiter pro congregacione oravit

[I 7] In sancta nocte Circumcisionis Domini, cum sororum oraciones et devociones obsequium Deo offerret, orans ut

+ 11r

[p. 375]

verrisenisse verlicht^a. heb mit sonderlinger kennisse^1.. Ten achten dat hi om minen naem venijn gedroncken hevet^2.. Ten negenden dat ic hem overmids sonderlingen vordel der vrientscappen geopenbaert heb mijn verborgentheiden^3.. Ten tienden mael dat hi voel teikenen in minen naem gedaen hevet ende doden verwect hevet^4.. Ten elften dat ic hem also suetelike visitierde ende noeyden tot mijnre werscappe mit sinen broederen. Ten twelften dat ic hem vri van alre droefheit des vleisches mit glorien gebracht heb van deser ellenden totter ewiger blijtscap’.

⁺ In eenre ander tijt sach si den selven apostel onder dat⁺ Evangeli staen bi den altaer ende houdende den priester dat boec ende alle die woerde des Evangelis voertgingen uut sinen monde als radien. Si sach oec die salige maget Maria aen dander side van den altaer staende ende uut sante Iohans oge ginc een radie van wonderliker schijnsel in aensicht der maget Marien, Doe hoer dat verwonderde, seide hoer sante Iohan: ‘Doe ic in der eerden was, had ic die moeder mijns Heren in soe groter eerweerdicheiten ende eren, dat ic nie en dorst sien in hoer aensicht’.

a. H2: verblijt.

1. Joannes is de enige die de verrezen Heer bij het Meer van Tiberias herkent. Joa. 21, 7.

2. Zie noot 4.

3. De Apocalyps.

4. De 8e, 10e, 11e en 12e reden zijn ontleend aan de apocriefe Handelingen van Joannes. Vgl. b.v.J.A. Fabricius, Codex Apocryphus Novi Testamenti, Hamburg, 1703, Apostolicae Historiae Liber quintus, de rebus a S. Joanne Evangelista gestis, p. 581: Cum esset annorum nonaginta septem apparuit ei Dominus Jesus Christus cum discipulis suis et dixit: Veni ad me, quia tempus est ut epuleris in convivio meo cum fratribus tuis. Deze tekst werd ook opgenomen in een der antifonen van de Metten van Joannes.

+ I 6c

+ 95v

⁺ [Van der hoechtijt der besnedenis ons Heren]^b.

In der heiliger nacht der besnidenisse ons Heren, doe si der susteren gebede^c. ende dienst der devocien Gode offerde, biddende dat hi hem geweerdigen woude te geven die bene-

+ I 7

b. Opschrift vlg. H2.

c. H2: gebode.

[p. 376]

⁺ novi anni benedictionem eis conferre dignaretur, ‖ Dominus respondit: ‘Salus et benedictio sit vobis a Patre meo, et a me, Jesu Filio eius, et a Spiritu Sancto, qui est omnium operum vestrorum sanctificacio. Ego sum ille de quo scriptum est:⁺ “Anni tui non deficient. Transite ‖ ergo ad me omnes qui concupiscitis me, et discite a me quia mitis sum et humilis corde”. Quia omnis qui cordis et corporis requiem consequi desiderat, oportet ut mitis sit et humilis corde’. Et adiecit: ‘Qui vitam suam cupit innovare, faciat more sponse, que a sponso novi anni munuscula maxime accipere^311. affectat. Sic et anima fidelis novis indumentis a me vestiri desideret, ‖⁺ quatenus per anni circulum in oculis omnium velut regina gloriose procedat. Primo ergo affectet sibi dari a me purpureum vestimentum, id est humilitatem, ut scilicet in ea humilitate qua de celo ad terram veni, in omnibus ad quelibet vilia se humiliter inclinet. Deinde vestem coccineam, id est pacienciam, ut sibi omnia gravia et dura pacienter amplexetur, quia ad hoc humanitatem assumpsi ut penas et obprobria ferre possem. His superinduatur aureo amictu, id est charitate, ut in amore quo me in terris omnibus affabilem exhibui

+ (96r)

+ 11v

311. Ka, Keu, U 246 voegen in: cupit et.

+ (96v)

[p. 377]

⁺ dixie^1. des ‖ nyen iaers, doe antwoerde onse Heer: ‘Salicheit ende benedixie si u van Gode minen Vader ende van mi Jesu sinen Soen ende van den Heiligen Geest die een heilichmakinge is alle uwer^a. werken. Ic bin diegeen daervan gescreven is: “Dijn iaren en sullen niet ontbreken^2.. Hierom gaet alle tot mi, die mi begeert^3. ende leert van mi, want ic sachtmoedich ende oetmoedich bin van herten”^4.. Want alle diegene die begeren te vercrigen ruste des herten ende des lichams, die moeten sijn sachtmoedich ende oetmoedich van herten’. Ende onse Heer seide daertoe: ‘Die sijn leven begeert te vernyen, die sal doen na manieren eenre bruut, die van hoeren brudegom seer begeert te ontfangen gavekijns des nyen iaers. Also sal oec die getrouwe^b. siel van mi begeren⁺ gecledet te werden mit nyen clederen, op‖dat si al dat iaer doer glorioselic voert mach gaen als een coninginne in alre menschen ogen. Daerom sal si ten iersten begeren dat hoer van mi gegeven werde een purperen cleet, dat is^c. oetmoedicheit, als dat si in dier oetmoedicheit daer ic in quam van den hemel in der eerden hoer oetmoedelic neyge in allen ende tot allen snoden dingen. Daerna sal si begeren een roetsijdich^d. cleet, dat is lijdsamheit, opdat si alle die dinge die hoer swaer ende hart sijn lijdsamlic omhelse. Ende^e. daerom heb ik menscheit aengenomen, opdat ic pine ende laster doegen soude^f.. Hierenboven sal si werden gecledet mit een gulden ommecleet, dat is mitter minnen, opdat si hoer allen menschen biede vriendelic ende gracioes in dier minnen, daer ic mi allen menschen in bewijsde in der

+ 96r

1. Vgl. Ps. 3, 9: Domini est salus et super populum tuum benedictio tua.

a. A: nuwer.

2. Ps. 101, 28.

3. Eccli. 24, 26.

4. Mt. 11, 28.

b. A: getrouw mynnende.

+ 96v

c. A: bedutet.

d. A: sangwis (?)

e. H1, H2, A: want.

f. A: draghen moest.

[p. 378]

⁺ et benignum, omnibus hominibus ‖ amicabilem se prebeat et graciosam. Post circulum vero anni, hoc iterum innovari^312. sibi petat, et magis ac magis in his virtutibus se exerceat, et quasi ex novo eas studeat custodire’. Orante ergo illa ut que sibi non placerent in eis circumcideret, respondit Dominus dicens: ‘Circumcidimini corde ab omnibus cogitacionibus superbie, impaciencie et vanitatis mundane. Circumcidimini ore ab omnibus verbis detractoriis, placentie et iudicatoriis. Circumcidimini eciam opere ab ociosis, a tepore boni et⁺ transgres‖sione Dei mandatorum et obediencie’^313.. In his verbis Domini intellexit magni^314. esse criminis cum homo⁺ iudicat proximum suum; et ‖ si contingit illum iniuste iudicare, reus erit tanti sceleris, quanti esset ille, si fecisset hoc malum quod de eo iudicatur. Quod si homo fecit quod de eo dicitur, si iudicans nesciens intencionem facientis, secundum cor suum et sensum iudicat, tam reus ex ipso iudicio sit, sicut ille qui rem illam perpetravit, et nisi penitendo diluat, simili pene quam ille promeruit, subjacebit.

+ (97r)

312. ontbr. U 246.

+ 12r

313. Sol. M3, M2, Br. II 1168, Ch., Ka, Lo: inobediencie. Sic: U 246, Keu, Br. II 1561.

314. Ka: maioris. U 246: magis.

+ (97v)

[Van dertienendach]
De epiphania Domini

⁺ [I 8] In sancta nocte Epiphanie ‖ dum cantaretur:

+ 12v

[p. 379]

⁺ eerden^a. toespre‖kelic ende goedertieren. Mer na den ommeganc des iaers sal si begeren, dat hoer dat weder werde vernyet ende sal hoer meer ende meer oefenen in desen doechden ende pinen se als van nyes te bewaren’. Doe si oec bat dat hi woude besniden in hem die dingen die hem niet en behaechden, doe antworde onse Heer: ‘Werdet besneden in der herten van allen^b. gedachten der hoverdien, der onlijdsamheit ende der werliker ydelheit. Werdet besneden in den monde van allen achtersprekeliken^1. woerden, van woerden der behaechlicheit ende van ordelachtigen woerden. Wert oec besneden in den werken van ledigen werken, van lauheit des goets ende van overtredinge der geboden Gods ende der gehoersamheit’^2.. In desen woerden ons Heren verstont si die meeste sonde te wesen als die⁺ mensche sinen evenmensche ordelt. Ende ‖ gevaltet dat hi dien tonrecht ordelt, soe sal hi schuldich wesen soe groter sonden als diegeen wesen solde, had hi dat quaet gedaen, daer hi van geordelt wart. Ende ist dattie mensche dat gedaen hevet, dat men van hem seit, ende dat diegeen die ordelt niet en weet die meninge desgeens diet doet ende ordelt^c. nae sijnre herten ende nae sinen sinne, die wort also schuldich uut dien ordel als diegeen die dat dinc gedaen hevet. Ende tensi dat hi berou hebbende dat afwassche, hi sal weerdich werden der selver pinen die die ander verdient hevet.

+ 97r

a. in der eerden: ontbr. A.

b. H2 voegt in: quade.

1. Kwaadsprekend.

2. Lees: ende van ongehoersamheit. Deze lezing hebben echter alle ned. hss. op grond van de lat. tekst waaruit de ned. vert. werd gemaakt. Zij is verklaarbaar, omdat gehoersamheit (obediencie) beschouwd kon worden als een genit. object. bij overtredinge.

+ 97v

c. niet en weet... ende ordelt: ontbr. A.

⁺ [Van dertienendach]^d.;^3.

In der heiliger dertiennacht, doe men int negende respons van der Metten sanc: ‘Dit is mijn geminde Soen in welken

+ I 8

d. Opschrift vlg. H2.

3. Epiphanie, 6 januari.

[p. 380]

⁺ ‘Ipsum audite’, dixit ad Dominum: ‘Mi Domine, quid ‖ a dilecto Filio tuo audire debemus?’ Cui Dominus: ‘Audite Filium meum vos ita vocantem: “Venite ad me omnes qui laboratis etc.”. Audite eum vos ita docentem^315.: “Beati mundo corde etc.”^316.. Audite eum vobis consulentem: “Qui manducat carnem etc.”^317.. Et illud: “Qui sequitur me, non ambulat in tenebris etc.”. Audite eum precipientem: “Hoc est preceptum meum, ut diligatis invicem”. Audite eum eciam comminantem: “In quo enim iudicio iudicaveritis, iudicabimini”. Et iterum^318.: “Qui non baiulat crucem suam et venit post me, non potest meus esse discipulus”’. Post percepcionem ‖⁺ Dominici corporis dixit ad eam Dominus: ‘Ecce do tibi aurum, id est divinum amorem meum, et thus, id est omnem sanctitatem et devocionem meam, et mirram, id est amaritudinem tocius passionis mee. Singula hec tam proprie do, ut ea quasi tua michi valeas redonare. Quod dum anima fecerit, eadem duplicata sibi reddo. Et si ille michi iterum obtulerit, quocies hoc fecerit, tocies duplicata sibi reddo’. Et hoc est centuplum quod homo in presenti^319. accipit, et vitam eternam postmodum in futuro. Hec tria homo singulis annis hac die

+ (98r)

315. Audite eum vos ita docentem: ontbr. Keu.

316. Keu voegt in: Audite eum precipientem.

317. Audite... docentem: Beati... carnem etc.: ontbr. Ka.

318. Ka voegt hier in: Audite eum vos docentem: Beati mundo corde etc.

+ (98v)

319. U 246: hac vita.

[p. 381]

ic mi wael behaecht heb, hoert hem’^1., doe seide si tot onsen⁺ Heer: ‘Mijn Heer, wat ‖ sullen wi horen van dinen geminden Soen?’ Onse Heer seide hoer: ‘Hoert minen Soen iu aldus ropende: “Coemt alle tot mi die daer arbeit ende belast sijt ende ic sal u vermaken”^2.. Hoert^a. u aldus lerende: “Salich sijn die reyn van herten, want si sullen Gode sien”^3.. Hoert hem u aldus radende: “Die mijn vleisch et ende mijn bloet drinct, die blijft in mi ende ic in hem”^4.. Ende dat: “Die mi volcht, die en wandert niet in duusternisse, mer hi sal hebben dat licht des levens”^5.. Hoert hem gebiedende: “Dat is mijn gebot, dat ghi onderlinge minnet als ic u geminnet heb”^6.. Hoert hem oec dreygende: “In wat ordel dat ghi ordelt, daer sult ghi in geordelt werden”^7.. Ende noch: “Die sijn cruce niet op en boert ende coemt^b. na mi, die en mach mijn discipel⁺ niet wesen”’^8.. Mer na der ontfangenisse des ‖ lichams ons Heren seide onse Heer tot hoer: ‘Sich, ic geve di gout dat [is] mijn godlike minne, ende wieroke, dat is alle mijn heilicheit ende devocie, ende mirre, dat is die bitterheit alle mijns lidens. Alle dese bi sonderlinge geve ic di also eygentlic, dattu se mi weder salste mogen geven als die dien^c.. Als die siel dat doet, soe wedergeve ic haer die selve gedubbelt. [Ende ist dat si se mi dan weder offert, also dicke als si dat doet, so gheve ic se haer ghedubbelt weder]^d.’. Ende ist^e. dat hondertfout dattie mensche ontfanct in desen leven, ende daerna in der toecomender tijt dat ewege leven^9.. Dese

1. Mt. 17, 5. De woorden Ipsum audite ontbreken meestal in dit resp.

+ 98r

2. Mt. 11, 28.

a. H1, A voegen in: hem. H2: hi.

3. Mt. 5, 8.

4. Joa. 6, 55.

5. Joa. 8, 12.

6. Joa. 15, 12.

7. Mt. 7, 2.

b. A: volghe.

+ 98v

8. Luk. 14, 27.

c. H1: diin. A: dyn. H2 sic.

d. Inlas vlg. H1, H2, A. weder ontbr. A.

e. H1, H2, A: dat is.

9. Mt. 19, 29.

[p. 382]

possit offerre, scilicet suum divinum amorem, puritatem sanctitatis eius et fructum sue passionis.

[Van onser vrouwen kercganc]
⁺ De purificacione beate Marie virginis et Anna matre eius

[I 12] In sancta nocte Purificacionis beate Marie, vidit⁺ ipsam gloriosam virginem et matrem in ulnis suis ‖ baiulantem regalem puerum Jesum, indutum veste aerei coloris aureis floribus plena, in pectore et circa collum et brachia erat scriptum illud nomen mellifluum: Jesus, Jesus^320.. Dixitque⁺ ad eam: ‘O dulcissima Virgo, ador‖naveras taliter Filium tuum cum ipsum in templo presentares?’ Et illa: ‘Non ita, sed tamen ipsum delectabiliter preparavi. A die nativitatis Filii mei inestimabili gaudio ad diem istum preparabam, in quo Filium meum Deo Patri acceptissimam hostiam essem oblatura, per quem omnis hostia ab inicio seculi oblata, est Deo acceptata. Tantaque devocione et gratitudine⁺ ipsum obtuli, quod si omnium sanctorum devocio ‖ in unum transfusa fuisset hominem, mee devocioni non posset comparari. Sed omnis leticia mea ad verba Simeonis, scilicet “tuam ipsius animam pertransibit gladius”, versa est michi in merorem. Multocies eciam cum Filium meum gremio foverem, pre nimia devocionis dulcedine, caput meum suo capite

+ 16v

+ (99r)

320. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ 17r

+ (99v)

[p. 383]

drie mach die mensche alle iaer offeren in desen dage: als sijn godlike minne, die puerheit sijnre heilicheit ende oec die vrucht sijnre passien.

⁺ [Van onser vrouwen kercganc]^a.

In der heiliger nacht van onser Vrouwen Lichtmisse^1. sach si die gloriose maget ende moeder in haren armen ‖⁺ dragen dat coninclike kint Jesum, gecledet min enen clede van lachtiger^b.;^2. of hemelscher varwen, dat vol gulden blomen was ende in der borsten ende bi sinen hals ende armen was gescreven die honichvloeyende naem Jesus^c.. Ende si seide tot hoer: ‘O alre suetste maget, hadstu dus dinen soen verciert doe du hem presentierdeste in den tempel?’ Ende si seide^d.: ‘Niet aldus, mer nochtan had icken genuechliken bereit. Van den dage der geboerten mijns soens hoepede ic tot desen dach mit onbegripeliker blijtscap, daer ic Gade den Vader in offeren soude minen soen een alre ontfanclicste offerhande, bi wien al offerhande, die van beginne der werlt geoffert is^e., [Gode is]^f. ontfanclic geworden ende mit soe groter ynnicheit ende dancbaerheit offerde icken, al hadde⁺ alle die devocie alle der heiligen ‖ gestort geweest in enen mensche, si en mocht niet gelijct hebben geworden mijnre devocien. Mer alle mijn blijtscap is mi gekeert in droefheit tot Simeons woert dat hi sprac: “Dijn siel sal een^g. sweert doergaen”^3.. Dicwijl oec als ic minen soen vermakde of bakerde op minen schoet, van alte groter sueticheit der

+ I 12

a. Opschrift vlg. H2.

1. 2 februari.

+ 99r

b. H1, H2, A: luchtiger.

2. Hemelsblauw. In deze vorm niet in MNW, wel luchtich, IV 866, waar echter alleen de betekenis luchtig, koel wordt opgegeven.

c. H2, A herhalen Jesus.

d. A: onse Vrouwe antworde hoer.

e. H2: gheweest.

f. Inlas vlg. H1, H2, A.

+ 99v

g. A voegt in: scerp.

3. Luk. 2, 35.

[p. 384]

acclinans, tantas lacrymas effudi, ut caput eius et faciem totam amoris lacrymis irrigarem. Sepius eciam hoc verbum⁺ dicebam ei: “Osa lus et gaudium anime mee!”’ ‖ Vidit et beatum Simeonem iuxta altare stantem, de cuius corde radius triformis in modum yridis exibat. In quo intellexit⁺ quod humile, forte et fervens desiderium ‖ ad Deum habebat.⁺ ‖ Dixitque ad eum: ‘Eya, impetra michi verum desiderium dissolvendi et esse cum Christo’. Cui Simeon: ‘Melius et perfectius est ut Deo voluntatem tuam des, et velis quidquid ille voluerit’.

⁺ [I 29] Tunc illa dixit: ‘O virtutum regina, dic, obsecro, que erat prima virtus in qua te in infancia exercuisti?’ Respondit: ‘Humilitas et obediencia atque amor. Ab infancia enim tante humilitatis fui, quod numquam me creature pretuli, et tam subiecta et obediens eram parentibus meis, quod eos in nullo umquam contristavi. Ex eo eciam quod⁺ Spiritus Sanctus in utero matris mee me replevit, ‖ sic ad omnem opus bonum inclinata eram, ut miro modo omne bonum diligerem. Et quidquid erat virtutis, statim mira delectacione^321. amplectendo immitarer’.

⁺ [I 26b] Dixitque beata Virgo: ‘Quicumque voluerit summo honore super omnes exaltari, omnibus se humiliter subiaciat. Qui eciam super omnes voluerit ditari, propria se

+ 17v

+ 18r

+ (100r)

+ 48r

+ (100v)

321. U 246: dilectione.

+ 43v

[p. 385]

devocien neygede ic mijn hoeft aent sijn ende uutstortede also voel tranen, dat ic sijn hoeft ende al sijn aensicht nat makede mitten tranen der minnen. Dicwijl plach ic oec dit woert te seggen: “O salicheit ende blijtscap mijnre sielen!”’ Si sach oec dien heiligen Symeon staende bi den altaer, van wies hert uutginc een drieformige radye na manieren eens regenboges. Daer si in verstont dat hi een oetmoedige, sterke⁺ ende vuerige begeerte had tot Go‖de. Ende si seide tot hem: ‘Eya, verwervet mi rechte begeerte ontbonden te werden ende mit Christo te wesen’^1.. Symeon seide haer: ‘Het is beterre ende volcomenre dattu Gode dinen wille geveste ende wilste dat hi wil’.

⁺ In eenre tijt seide dese salige maget^a. tot onser Vrouwen: ‘O coninginne der doechden, ic bidde, seg mi welc die ierste doecht was daer du di in oefendeste van dijnre kintscheit’. Si antwoerde: ‘Oetmoedicheit ende gehoersamheit ende minne. Want van mijnre kintscheit was ic van soe groter oetmoedicheit, dat ic mi nie enigen creatuer en voersettede. Ende also onderdanich ende gehoersamich^b. was ic minen ouders, dat ic se nie in enigen^c. dingen en bedroefde. Oec omdat mi die Heilige Geest vervullet had in den buke mijns⁺ moeders, ‖ soe was ic also geneyget tot alle goet, dat ic in wonderliker manieren alle goet minnede, ende [soe]^d. wat doechdelic was, dat ic dat tehants mit wonderliker genuechten omhelsende^e. navolgede’.

⁺ Item op een ander tijt seide onse lieve Vrouwe tot deser maget: ‘Soe wie dat wil verheven werden mitter overster eren boven alle menschen, die sal hem oetmoedlic onderwerpen alle menschen^2.. Soe wie oec boven alle menschen wil rijc

+ 100r

1. Filip. 1, 23: Desiderium habens dissolvi, et esse cum Christo.

+ I 29

a. A voegt in: Mechtelt.

b. H2, A: gehoersam.

c. A: ghenen.

+ 100v

d. Inlas vlg. H1, H2, A.

e. H2, A: omhelsde ende.

+ I 26b

2. Vgl. Mt. 23, 12: Qui se humiliaverit, exaltabitur.

[p. 386]

spoliet voluntate. Et qui summi decoris appetit dignitatem, in omnibus se virtutibus studeat exercere’.

⁺ De ave Maria ante communionem

[I 43] Die quadam post Matutinas, in oracione dubitare⁺ cepit in cero <!> ‖ Completorium Domine nostre dixerit an non. Unde contristata Deo neglegenciam suam confitebatur...⁺ ‖ Tunc vidit beatam Virginem coram se stantem et eam amplexibus astringentem. At illa cepit negligenciam suam conqueri, interrogans eam si Completorium in sero dixerit an non. Cui beata Virgo: ‘Cum nescis si legeris, sic est coram Filio meo ac si non feceris’.

+ 60r

+ (101r)

+ 60v

[Dat wi in vijf manieren Gode Lof offeren sellen]
⁺ Quod quinque modis Deo laudes offerre debemus

[I 15] Alia quadam nocte, cum ex tristicia sompnum capere nequiret, audivit angelorum choros personare dicens: ‘Jacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet’. Viditque Dominum stantem coram se in viridi vestimento. Ad quem illa: ‘O amantissime Domine, cum sit tempus⁺ passionis ‖ cur viridi veste indueris?’ Cui Dominus: ‘Scriptum est: “Si in viridi ligno hec fecerint, in arido quid fiet?”’ In quo intellexit quia si virorem omnium virtutum, scilicet Je-

+ 21r

+ (101v)

[p. 387]

gemaect werden, die sal hem selven altemael beroven van sinen eygenen wil. Ende soe wie dat begeret die weerdicheit der overster schoenheit, die sal hem pinen te oefenen in allen doechden.

⁺ Op enen dach na der Metten doe began deser maget in⁺ horen gebede te twivelen of si des avonts ‖ Compleet van onser Vrouwen^1. gelesen had of niet^a.. Hierna sach si onse lieve Vrouwe voer haer staen ende dructe se aen hoer mit omhelsinge ende si began hoer versumelheit te clagen ende si vragede oer of si haer Compleet des avonts gelesen had of niet. Onse Vrouwe antwoerde hoer: ‘Wanneer du niet en wetste oftu se gelesen hebste, soe ist recht voer minen Soen oftu se niet gelesen en hadste’^2..

+ I 43

+ 101r

1. Van de kleine getijden van de H. Maagd, die naast het grote officie gebeden werden. Vgl. A.J. Koenders, Maria in den eeredienst der Katholieke Kerk II, Amsterdam, 1932, p. 195 e.v. en 234 e.v.

a. A voegt in: waervan si seer bedroeft was ende belide God haer versumelheit.

2. Vgl. de door Thomas van Aquino in Summa Theol. II II 83, 14 geciteerde tekst van Gregorius: illam orationem Deus non audit, cui ille qui orat non intendit.

⁺ [Dat wi in vijf manieren Gode lof offeren sellen]^b.

Op een tijt in eenre nacht, doe si van droevicheit geen slaep nemen en conde, doe hoerde si die choren der engelen seer grotelic geluut geven: ‘Werp dien gedacht in den Heer ende hi sal di voeden’^3.. Ende si sach onsen Heer voer haer staen in een groen cleet ende si seide tot hem: ‘O alre minlicste⁺ Heer, waarom werdestu ge‖cleet mit enen groenen clede als die tijt der Passien is?’ Onse Heer seide hoer: ‘Tis gescreven: “Als^c. si in enen groenen houte dese dingen hebben gedaen, wat sal in den dorren dan geschien?”’^4. Daer si^d. in verstont want ist dat^5. si die groenheit alre duech-

+ I 15

b. Opschrift vlg. H2.

3. Ps. 54, 23. Resp. van de Mis van de donderdag na Aswoensdag.

+ 101v

c. H1, H2, A: of.

4. Luk. 23, 31. Evangelie van woensdag in de Goede Week.

d. H2: hi.

5. Want ist dat: dat indien. Vgl. voor dit latinisme MNW IX 1714, aanm. 2.

[p. 388]

sum, tam diversis affecerunt penis, quid tunc eis qui aridi sunt omnibus bonis, nisi eterna^322. preparantur tormenta. Tunc oravit Dominum ut se instrueret, quid sibi laudis facere deberet hoc tempore passionis. Qui ostendit ei digitos manus sue, per quos edocta est ipsum quinque modis laudare. Primo, suam incomprehensibilem omnipotenciam, qua ipse prepotens angelorum et hominum, pro homine tam impotens⁺ est effectus. ‖ Secundo, inscrutabilem sapienciam, qua ipse tam fatuus est reputatus. Tercio, suam inestimabilem charitatem, qua gratis odio est habitus pro salvandis. Quarto, suam benignissimam misericordiam, qua pro homine tam crudeli morte est dampnatus. Quinto, suam dulcedinem suavissimam, qua morte amarissima pro homine est amaricatus.

322. Ka, Keu, U 246: eternaliter.

+ (102r)

[Van Paesdach]
⁺ De Christi resurrectione et eius glorificacione

[I 19a] In sancta nocte letabunde Resurrectionis Domini nostri Jesu Christi, hec ancilla vidit ipsum^323., quasi in sepulchro resideret, et agnovit divinitus illustrata, qualiter Deus⁺ Pater totam suam divinam potenciam humanitati ‖ Christi in eius resurrectione dedisset, Filiique Dei persona omnem suam clarificacionem quam ab eterno a Patre habuit, Spiritus

+ 27v

323. Ka, Keu, U 246: Dominum.

+ (102v)

[p. 389]

den^a., als Jesum, mit so menigerhande pine pinichden, wat sal dan dengenen geschien, die dorre sijn van allen goede, dan dat si ewelic sullen bereit werden totten tormenten. Doe bat si onsen Heer dat hi hoer leren woude wat lof si hem doen soude in deser tijt der Passien. Ende hi toende haer die vingeren sijnre hant, daer si bi geleert is, dat si hem in vijf manieren loven soude. Ten iersten mael soude si loven sijn onbegripelike almechticheit, daer die overmechtige coninc der engelen ende der menschen also onmechtich in geworden⁺ ‖ is. Ten anderen mael sijn ononderwindelike^b. wijsheit, daer hi in geacht is als een dwaes. Ten derden mael sijn ondenckelike^c. minne, in welker minne hi tevergeefs^1. in hate^d. is gehadt^2. om diegeen die te^e. behouden sullen werden. Ten vierden mael sijn alre goedertierenste barmherticheit, daer hi om den mensche also wredelic in^f. verdoemt totter doet. Ten vijften mael sijn alre suetste sueticheit, daer hi om den mensche verbittert is mitten alre bittersten doet.

a. ontbr. A.

+ 102r

b. H2, A: ondervindelike.

c. A: oneyndelike.

1. Om niet.

d. H2: haer.

2. Joa. 15, 25: Quia odio habuerunt me gratis.

e. ontbr. H1, H2, A.

f. ontbr. H2, A.

⁺ [Van Paesdach]^g.

In der heiliger nacht der vroliker verrisenisse ons Heren Jesu Christi, soe sach dese deerne Christi onsen Heer als sittende in den grave ende si wart godlic verlicht ende bekende hoe dat God die Vader alle sijn godlike mogentheit⁺ gegeven had der menscheit ‖ Christi in sijnre verrisenisse, ende die persoen des Gods Soens hem gegeven had alle die clarificieringe die hi van ewicheit had^h. van den Vader^3.,

+ I 19a

g. Opschrift vlg. H2.

+ 102v

h. alle die... van ewicheit had: ontbr. A.

3. Joa. 17, 5: Clarifica me tu, Pater, apud temetipsum claritate, quam habui prius quam mundus esset, apud te.

[p. 390]

Sanctus omnem dulcedinem suam, bonitatem et amorem plene infudit eius glorificate humanitati. Dixitque ad eam Dominus: ‘In mea resurrectione celum et terra cum omni creatura michi ministrabat’. Et illa: ‘Quomodo, inquit, tibi celum sibi vivit?’^324. Respondit: ‘Omnes angelici spiritus in obsequio michi aderant’. Et statim videbatur sibi quod videret multitudinem angelorum circa sepulchrum, ita quod a terra usque ad celum circumdarent Dominum quasi murus. Tunc illa dixit: ‘Eya, et quid angeli tibi illa hora decantaverunt?’ Respondit: ‘Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus⁺ Deus Sabaoth etc.’^325.. Et: ‘Eya, nunc simul ‖ iubilemus’.⁺ Et licet non eadem verba, tamen eiusdem sensus ‖ cecinerunt. Vidit eciam congregacionem totam circa Dominum, de cuius Corde plures radii in singulas personas transibant. Et Dominus cuilibet manum suam extendens glorificacionem suam narrabat^326., dicens: ‘En claritatem mee glorificate humanitatis vobis tribuo, quam cordis mundicia et dulci invicem socialitate ac vera paciencia conservabitis, ac in die iudicii in vobis cum gloria presentabitis’.

324. alle andere hss.: servivit.

+ (103r)

325. Deus Sabaoth etc.: ontbr. Ka, Keu.

+ 28r

326. Sol.: donavit. Ka, Keu, U 246: donabat.

[Hoe onse Heer mitten sielen blijft]
⁺ Qualiter cum anima Deus maneat et de convivio Domini

[I 19g] Feria secunda Pasche, cum legeretur in Evangelio: ‘Mane nobiscum’, illa inquit ad Dominum: ‘O dulcor unice,

+ 31v

[p. 391]

ende dat oec die Heilige Geest sijnre geglorificierder menscheit volcomelic had ingestort alle sijn sueticheit, sijn goetheit ende sijn minne. Ende onse Heer seide tot haer: ‘In mijnre verrisenisse diende mi^a. hemel ende eerde mit allen creaturen’. Ende si seide: ‘Hoe diende di die hemel?’ Hi antwoerde: ‘Alle die engelsche geeste waren mi bi in dienste’. Ende rechtevoert docht hoer dat si sach een mennichte der engelen^b. bi den grave, also dat si als een muer van den hemel totter eerden onsen Heer ommevengen. Doe seide si: ‘Eya, want songen die engelen in dier uren?’ Hi antwoerde: ‘“Heilich, heilich, heilich is die Heer God Sabaoth”^1., ende⁺ dit: “Eya, laet ons nu ‖ te gader iubileren etc.”^2. Al en songen si niet die selve woerde, nochtan songen si woerden van den selven syn.’ Oec sach si alle die vergaderinge, daer si in woende^c., bi onsen Heer, van wies herten voel radyen gingen in een ygelike persoen. Ende onse Heer uutstac sijn hant ende gaf een ygelic sijn glorificieringe^d. ende seide: ‘Sich, ic geve u die claerheit mijnre geglorificierder menscheit^3., die ghi bewaren sult mit^e. sueter onderlinger gesellicheit ende mit waerachtiger lijdsamheit ende die ghi in den dage des ordels mit glorien in u presentieren sult’.

a. H2: di.

b. A: enghelscher scaren.

1. Vgl. het Te Deum: Tibi omnes Angeli, tibi Coeli et universae Potestates, tibi Cherubim et Seraphim incessabili voce proclamant: Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth.

+ 103r

2. Wellicht ontleend aan een Paasspel.

c. daer si in woende: ontbr. A.

d. A: glorificierde segheninge.

3. Vgl. Filip. 3, 21: Qui reformabit corpus humilitatis nostrae, configuratum corpori claritatis suae.

e. H2, A voegen in: reynicheit des herten ende mit.

⁺ [Hoe onse Heer mitten sielen blijft]^f.

Des manendages na Paeschen doe men in der Evangelien las^g.: ‘Blijft mit ons, Heer, wantet begint den avent te ge-

+ I 19g

f. Opschrift vlg. H2.

g. A voegt in: Mane nobiscum Domine, dats te segghen.

[p. 392]

⁺ ‖ mane, queso, ‖ mecum quia dies vite mee inclinata est⁺ usque ad vesperam’. Respondit: ‘Ego tecum manebo, quasi pater cum filio, dividendo tecum celestem hereditatem quam tibi mercatus sum meo precioso sanguine, cum omni bono quod tibi operatus sum in terris triginta tribus annis. Hec omnia proprie dabo tibi. Secundo, tecum ero quasi amicus cum amico. Et sicut homo qui fidelem habet amicum, ad illum in omni necessitate confugit, illi semper adherens, ita et tu ad me qui tibi sum amicus pre omnibus fidelissimus, semper in omnibus tutum habens refugium. Et invalidam te dimitte⁺ ad me, quia fideliter ad omnia iuvabo te. Tercio ‖ ero tecum sicut sponsus cum sponsa, inter quos nulla potest esse divisio, nisi infirmitate disiungatur. Sed si tu infirmaveris, ego sum medicus peritissimus, ab omni infirmitate sanans te. Et inter nos nulla poterit esse divisio, sed eterna copula et inseperabilis unio. Quarto, tecum manebo, velut socius cum socio, quorum si unus grave portaverit onus, statim alter onus^327. illud tollit, et cum eo supportat. Sic ego omnia onera tua tecum portabo tam fideliter, ut omnia tibi sint levia sustinenda’. Tunc incidit

+ (103v)

+ 32r

+ (104r)

327. statim alter onus: ontbr. Ka. statim alter: ontbr. U 246. statim onus: ontbr. Keu.

[p. 393]

naken etc.’^a.;^1., doe seide si tot onsen Heer: ‘O enige sueticheit,⁺ ‖ ic bidde, blijft mit mi, want die dach des^b. levens is geneyget totten avent’. Hi antwoerde: ‘Ic sal mit di bliven als een vader mit sinen soen ende sal mit di deilen^c. die hemelsche erfenisse, die ic gecoft heb mit minen dierbaren bloede, mit alle dat goet^d. dat ic di XXXIII iaer lanc heb gewracht in der eerden. Alle dese dinge sal ic di eygentlic geven. Ten anderen mael sal ic mit di wesen^e. als een vrient mit sinen vrient. Ende gelijc als een mensch, die enen getrouwen vrient hevet, in alle sijnre noet tot dien loepet ende hem aenhanget, also saltu altoes^f. in allen dingen enen sekeren toevlucht hebben tot mi, die di voer allen menschen die alre getrouste vrient bin. Ende alstu onmechtich biste, so laet di tot mi ende ic sal di tot allen dingen trouwelic helpen.⁺ Ten derden mael ‖ sal ic mitti wesen als een brudegom mit sijnre bruut, onder welken geen scheidinge wesen en mach, tensi dat si werden gescheiden overmids siecten^g.. Mer ist dattu siec werdeste, ic bin die alre besochste^h.;^2. meister die di gesont maken sal van alre siecten, ende onder ons en sal geen scheidinge wesen moegen, mer een ewige vergaderinge ende een onverscheiden vereninge. Ten vierden mael sal ic mit di bliven^i. als een gesel mit sinen geselle, der welker al ist dattie een even swaren last draget, soe buert tehants die ander dien last op ende draechten mit hem. Also sal ic dragen alle dijn lasten also getrouwelike, dat si di alle licht sullen wesen te liden.’ Doe vielt in haerre herten, dat

a. wantet... te genaken: ontbr. A.

1. Luk. 24, 29.

+ 103v

b. H2: mijns.

c. A i.p.v. ende sal mit di deilen: deylende mit di.

d. A: den goeden werken.

e. A: bliven.

f. H2: altoos also seltu lopen ende.

+ 104r

g. A voegt in: des doots.

h. A: wijste.

2. Ervarenste.

i. H2: wesen.

[p. 394]

menti eius quod aliquando dixerat illa Deus: ‘Ecce animam⁺ meam do tibi in sociam et ‖ ductricem^328.; illi omnia tua committe. Et cum tristaberis, illa consolabitur te, et in omnibus fideliter adiuvabit te’. Et ait ad Dominum: ‘Eya, mi Domine, vita anime mee^329., ignosce michi, dux mitissime, quod tam nobilissimam sociam, heu! tam raro ad opera mea invitavi, nec eius auxilium in omnibus ut debui requisivi’. Respondit: ‘Ego tibi indulgeo, et anima mea tecum manebit⁺ usque ‖ in finem vite tue et tunc suscipiet te in illa unione qua spiritum meum^330. in manus Patris moriens in cruce commendavi, et Patri meo celesti te presentabit.’ Post hec⁺ orabat Dominum pro una persona sibi fideli et familiari ‖ ut omnia que sibi dederat quasi propria, illi daret. Continuo vidit eamdem in presencia Christi stare, et Dominus accipiens manus illius, omnia dona illi tribuit in propria. Illa vero pro his omnibus Dominum laudare plurimum^331. affectans, rogabat eum ut sue celesti familie in laudem et gloriam suam convivium permagnificum prepararet^332.. Et statim vidit paratum convivium excellentissimum, et Dominum veste nupciale amictum^333., que erat viridis coloris aureis plena rosis. Et ait Dominus ad illam: ‘En ego rosa sine spina natus, spinis multis sum punctatus’. Tota ergo celestis familia^334. vestibus Domini similibus erat vestita^335.. Cum ergo nupcie essent⁺ parate, ait Dominus: ‘Quis in hoc con‖vivio officium gerit

+ (104v)

328. U 246: doctricem.

329. vita anime mee: ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ 32v

330. ontbr. U 246.

+ (105r)

331. ontbr. U 246.

332. Ka, U 246: preparet.

333. U 246: indutum.

334. U 246: curia.

335. U 246: induta.

+ (105v)

[p. 395]

God somwijl tot haer geseit had: ‘Sich, ic geve di mijn^a. siel⁺ tot een gesellinne ende ‖ tot een leydster: beveelt haer alle dijn dingen ende alstu droevich biste, soe sal si^b. di troesten ende sal di in allen dingen trouwelic helpen’. Ende si seide tot onsen Heer: ‘Eya, mijn Heer, leven mijnre sielen, alre sachtmoedichste leidsman, vergeeftet mi dat ic soe overedelen gesellinne, leider^1., also selden genodet heb tot mijn werken, noch dat ic in allen dingen haer hulpe niet gesocht en heb, als ic soude gedaen hebben’. Hi antwoerde: ‘Ic vergevet di ende mijn siel sal mit di bliven tot in den einde dijns levens ende dan sal si di ontfangen in dier vereninge, daer ic minen geest in beval in den handen mijns Vaders^2. doe ic in den cruce sterf, ende sal di minen hemelschen Vader presentieren’. Hierna bat si onsen Heer voer enen persoen, die⁺ hoer getrouwe ende heimelic ‖ was, dat hi alle dat hi haer gegeven had, dier personen geven woude als haer eygen. Rechtevoert sach si die selve persoen staen in die tegenwoerdicheit Christi^c., ende onse Heer nam haer hande ende gaf haer alle die gaven als haer eygen. Ende si begeerde onsen Heer voer alle dese dingen seer te loven ende bat hem, dat hi sinen hemelschen gesinne tot sinen love ende tot sijnre glorien een overgrote werscappe woude bereiden. Ende rechtevoert sach si bereit een overbaven gaende^d.;^3. werscap ende onse Heer gecleet mit een bruloftcleet dat van groenre verwen was ende vol gulden rosen. Ende onse Heer seide tot haer: ‘Sich, ic, die geboren bin een rose sonder doorne, bin gesteken mit voel doernen^4.. Ende alle dat hemelsche hof was gecledet mit clederen gelijc ons Heren clede. Hierom, doe die bruloften bereit waren, seide onse Heer: ‘Wie is^e.

a. H2: mi dijn.

+ 104v

b. A: ic.

1. Helaas.

2. Luk. 23, 46.

+ 105r

c. A: ons lieven Heren.

d. A voegt in: grote.

3. Alles overtreffende.

4. Wellicht een hymne uit een Paasspel.

e. A: bueret.

[p. 396]

lusoris?’ Et cum hoc dixisset, accipiens animam in manus suas fecit eam saltare. De quo omnes convive novam leticiam et augmentum gaudiorum percipientes Deo gracias retulerunt^336., eo quod tam iocundum se cum anima illa exhibebat. Anima vero amatorem suum amplexibus stringens intime charitatis ante mensam convivancium ipsum ducebat. Et vidit claritatem inenerrabilem et mirificum splendorem a facie Domini procedere, qui totam celestem aulam perlustrabat et omnes cyphos qui in illa regali^337. mensa erant replebat. Sic ergo claritas sue amabilis faciei facta est ipsorum sacietas, gaudium et amenitas qui ipsos saciat in seipso. Pro tali convivio sit laus et honor Filio Virginis delicate.

336. U 246: egerunt.

337. ontbr. U 246.

⁺ De multiplici pena huius famule Dei

[II 26] Secundum multitudinem consolacionis et dulcedinis⁺ Dei in anima diligentis se, ‖ eciam dolores et infirmitates ipsius multiplicat, sicut in hac fideli anima sepius experitur^338.. Nam vice quadam amplius quam per^339. mensem gravissima capitis infirmitate laborabat, ex qua nec sompnum nec aliam^340. requiem aliquam habere poterat. Insuper omnem graciam et dulcedinem assuetam, Deique visitacionem amiserat, ita ut flebiliter sepe querularetur, quod nec dulcem de Deo habere posset cogitacionem, ac per hoc in tantam devenit tristiciam, ut quandoque miserabiliter post Deum amatorem suum clamaret, quod per terciam^341. domum sonus audiebatur. Sed cum in hac desolacione plus quam per septem dies mansisset, benignissimus Dominus, qui semper iuxta est his qui tribulato sunt corde, tam effluenti consolacione et dulcedine ipsam perfudit, ut sepe a Matutinis⁺ usque ad Primam et a Prima^342. ‖ usque ad Nonam clausis oculis velut mortua in Dei fruicione iaceret. In quo spacio

+ 75r

+ (106r)

338. Keu: exprimitur.

339. U 246 voegt in: unum.

340. ontbr. Ka, Keu, U 246.

341. Uitgave van Solesmes: totam. Alle hss. sic.

+ (106v)

342. U 246 i.p.v. Primam et a Prima: Terciam quandoque.

[p. 397]

⁺ in deser wer‖scap die^a. speelman?’ Ende doe hi dat geseit had, nam hi Mechteldis siel in sinen handen ende dede se springen, daer alle die daer warscappen een nye vroude ende vermeeringe der blijtscappen af ontfengen ende dancten Gode omdat hi hem also vrolic bewijsde mit dier sielen. Mer die siel druckede haer lief mit omhelsinge inreliker minnen ende leiden voer die tafel dergeenre die werscapten ende si sach een onsprekelike claerheit ende een wonderlic schinsel voertgaen vant aensicht ons Heren, die alle den hemelschen sael verlichtede^1. ende alle die nappen, die in dier coninclike tafel waren, vervullede. Ende also is die claerheit sijns minliken aensichtes geworden haer satheit, haer blijtscap ende haer lustelike sueticheit, die se sadet in hem selven.

⁺ Na voelheit der troestinge ende der sueticheit Gods in der⁺ sielen die hem min‖net, soe vermenichfoldicht hi oec haer rouwen ende siecten, alst dicwijl bewesen wart in deser getrouwer sielen. Want op een tijt had si een maent lanc soe overgroten hoeftsweer, dat si noch slapen, noch enige ander rust hebben en mocht. Daerenboven had si verloren alle gracie ende sueticheit ende die gewoenlike vandinge^2. Gods, also dat si dicwijl schreyelike claechde, dat si niet een suet gedacht van Gode hebben en mocht. Ende daerom so quam si in soe groter droevicheit, dat si biwilen iam[m]erliken riep na haren minnaer, dattet geluut gehoert wart over tderde huus. Mer doe si in deser mistroest langer dan seven dage gebleven had, soe dorstortede se die alre goedertierenste Heer, die altoes bi is dengenen die van bedroefder herten sijn, mit soe overvloediger troestinge ende sueticheit, dat si dicwijl⁺ van der Mettentijt tot Priemtijt ende van Prijm‖tijt tot Noentijt lach mit besloten ogen als doet in die gebrukinge Gods. In welken tijt die alre goedertierenste Heer haer openbaerde

+ 105v

a. A: dat ambacht enes.

1. Vgl. Apok. 21, 23: En de Stad heeft het licht van zon noch maan van node, want de luister van God verlicht haar en haar lamp is het Lam.

+ II 26

+ 106r

2. Bezoek.

+ 106v

[p. 398]

piissimus Dominus mira secretorum suorum illi revelabat ac dulcedine sue presencie in tantum letificabat, ut velut ebria ultra se continere non valens, internam illam graciam quam ante tot annos celaverat cunctis ad se venientibus eciam hospitibus et alienis effunderet.

⁺ [I 20b] Ipso eciam die dum cantaretur responsorium: ‘Omnis pulchritudo Domini’, in affectu mentis dicit ad Dominum: ‘Mi Domine, omnino omnis pulchritudo et decor⁺ tuus est ablatus a nobis’. Respondit: ‘Nequaquam. ‖ Ego enim cum tota pulchritudine et fortitudine, cum omni laude et gloria mea et amore sum vobiscum, et manebo in eter‖num’.⁺ Item cum in processione cantaretur: ‘Et benedixit eos’, vidit in aere supra conventum manum miri decoris^343. congregacionem benedicentem, et Dominum audivit^344. dicentem: ‘Illa benedictio quam tunc feci super discipulos meos^345. eterna est, sed^346. nec umquam auferetur a vobis’.

+ 35r

+ (107r)

+ 35v

343. U 246: mire pulchritudinis.

344. ontbr. Ka, Keu, U 246, Ch. et audivit Dominum dicentem: ontbr. Lo.

345. Ka: mea.

346. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[Van Pinxteren]
⁺ De triplici operacione Spiritus Sancti In apostolis et qualibet anima

⁺ [I 22a] In sancta vigilia gloriosi^347. festi ‖ Penthecostes, hec Dei humilis ancilla cum se receptaculum Spiritus Sancti

+ 36r

+ 36v

347. Keu: graciosi.

[p. 399]

wonderlike dingen sijnre heimelicheit ende maecte se so blide van der sueticheit sijnre tegenwoerdicheit, dat si, alsof si droncken waer, haer niet langer ontholden en conde ende uutstortede die inwendige gracie, die si voer soe mennich iaer geheelt^1. had allen dengenen die tot haer quamen, oec den gasten ende den vreemden.

1. Verborgen.

⁺ [Van ons Heren hemelvaert]^a.

In ons Heren hemelvaertsdach, doe men sanc dat respons dat aldus beghint: ‘Alle die schoenheit des Heren is verheven boven die sterren etc.’^2., doe seide si in begeerten haers herten tot onsen Heer: ‘O mijn Heer, alle dijn schoenheit ende cierheit is altemael van ons^b. gehaelt’. Hi antwoerde:⁺ ‘Niet also, ‖ want ic bin mit u alle mijnre schoenheit ende starcheit, mit alle minen love ende glorie ende mit mijnre minnen, ende ic sal mit u bliven in der ewicheit’. Item doe men in der prosessien sanck: ‘Ende hi gebenedijt se’^3., doe sach si in die lucht boven tconvent een hant van wonderliker schoenheit, die de vergaderinge gebenediede. Ende onse Heer seide: ‘Die benedixie die ic doe dede op minen discipulen, die is ewich ende en sal nummermeer van u genomen werden’.

+ I 20b

a. Opschrift vlg. H2.

2. Resp. van de le Vespers en de Metten, welke ook tijdens de processie van die dag gezongen werd.

b. A: hier.

+ 107r

3. Deze processie vond plaats na de Terts en wel in de kloostertuin. Bij het uittrekken van het klooster werd, na de resp. Omnis pulchritudo door het convent de antifoon van de Sext gezongen: Elevatis manibus benedixit eis, et ferebatur in coelum, alleluja. Vgl. het Liber Ordinarius der Essener Stiftskirche, herausg. von Franz Arens, Paderborn, 1908, p. 89. Mechtild stond dus buiten, hetgeen verklaart dat zij een hand in de lucht ziet.

⁺ [Van Pinxteren]^a.

In der heiliger vigilie der gracioser hoecheit^c. van Pinxteren, doe dese oetmoedige deerne Gods haer selven be-

+ I 22a

a. Opschrift vlg. H2.

c. H1, H2, A: hoechtijt.

[p. 400]

exhibere desideraret, dixit ad eam Dominus: ‘Spiritus Sanctus tria in apostolis operatus est. Primum est quod eos⁺ in suo adventu divino amore succendens ‖ penitus permutavit, ita ut qui antea timidi et infirmi, et seipsos amantes erant, tam fortes effecti sunt, ut eciam mori^348. non timerent; immo gaudium et gloriam reputabant se pro Dei amore adversa tolerare. Secundum est, sicut ignis ferrum purificat et sibi simile efficit, sic Spiritus Sanctus apostolos ab omni sorde purgatos in seipso ad plenum sanctificavit. Tercium est, sicut aurum igne liquatum^349., si cui forme infunditur, eius in se ymaginem representat, ita Spiritus Sanctus apostolos igne sui amoris liquefactos, in Deum refluere fecit, et eos divine imagini conformavit, ut de ipsis impletum videretur^350. illud⁺ psalmi: “Ego dixi dii estis etc.” Similiter ‖ qui Spiritus Sancti adventum desiderat hec tria in se operari exoret, scilicet ut Spiritus Sanctus cum amore suo contra mala defendat et dat^351. quecumque bona corroboret auferendo ab eo omnem humanum timorem, quatenus pro Dei amore adversa pacienter suscipiat et gaudenter. Oret per Spiritum Sanctum eciam remissionem omnium peccatorum sibi donari, et ut igne^352. divini amoris penitus^353. resolutus, totus in Deum

+ (107v)

348. U 246: mortem.

349. U 246: liquefactum.

350. Ka, Keu, U 246: et de ipsis impletum videbatur.

+ (108r)

351. Sol., Keu, U 246 i.p.v. defendat et dat: et ad, Ka: ad.

352. Ka, Keu, U 246: in ignem.

353. U 246: totaliter.

[p. 401]

geerde te bewisen^a. een vat des Heiligen Geests, doe seide onse Heer tot haer: ‘Die Heilige Geest hevet drie dingen in den apostelen gewracht. Dat ierste is dat hi se in sijnre^b.+ toecoemst^1. ontstac mit godliker^c. minnen ‖ ende verwandelse^2. altemael also, dat si, die te voeren waren ontsiende, cranc ende hem^d. minnende, also sterc sijn geworden, dat si oec den doot niet en ontsagen, ummer soe achteden sijt blijtscap ende glorie om die minne Gods wederspoet^e. te dogen. Dat ander is, also als dat vuer yser purgeert ende hem dat gelijct maect, alsoe purgeerde die Heilige Geest die apostelen van alre vulnisse ende heilich maecte se te vollen in hem selven. Dat derde is, alsoe als dat gout dat gesmolten is int vuer, in soe wat forme dattet gegoten wort, dies beelde in hem selven presentiert, also dede die Heilige Geest die apostelen, die gesmolten waren mitten vuer sijnre minnen, wedervloyen in Gode ende menichformdse^f. den godliken beelde. Ende van hem scheen vervullet te wesen dat in den⁺ salm staet: “Ic seide, ghi sijt gode”^3.. Geliker wijs‖die die toecomst des Heiligen Geests begeert, die sal bidden, dat dese drie dingen in hem gewracht^g. werden. Als dat die Heilige Geest hem sterc tegen alle quaet ende tot alle goet ende van hem hael alle menschelike vrese^h., dat hi om die minne Gods al wederstote lijdsamlic ende blidelic ontfange. Oec soe sal hi bidden dat hem overmids den Heiligen Geest gegeven werde verlatenisse alle sijnre sonden, opdat hi altemael versmolten werde in den vuer der godliker minnen ende verdienen^i. mach altemael in Gode over te gaen ende, hem

a. A: wesen.

b. H1: mijnre.

+ 107v

1. Komst.

c. H2: sijnre.

2. Lees: verwandelde se.

d. H1, H2, A voegen in: selven.

e. H1: yegenheiden. A: ieghenheit.

f. H1: medeformichdese. H2: menichfoudichste. A: waren gelijc.

+ 108r

3. Ps. 81, 6.

g. H2: vervult.

h. H1, H2, A voegen in: alsoe.

i. Aldus H1, H2. Hs.: verdien. Ontbr. A.

[p. 402]

transire, et ei feliciter unitus mereatur conformari’.

⁺ Item aliud

[I 22b] Item Spiritus Sanctus apostolis tria pocula propinavit, quibus eos tam affluenter^354. replevit, ut non immerito⁺ eos populus ebrios estimaret. ‖ Primo, eos vino amoris tam⁺ habundanter replevit, ut velut ebrios ‖ seipsos oblivione traderent, non iam honorem aut aliquid corporis commodum appetentes, sed Dei solius gloriam requirentes. Secundo, eos mero divine consolacionis et dulcedinis redundare fecit, ut nullum deinceps terrenum gaudium, vel solacium eos separare posset. Tercio, amore celestium quasi nectareo poculo eos inebrians, quasi insanire fecit, unde ineffabili desiderio accensi ad Dominum, eciamsi fieri posset per mille mortes transire cupiebant. His similiter modis anima fidelis a Sancto⁺ Spiritu potari se postulet vino, ‖ videlicet divini amoris, quod suimet oblivionem pariat, ut nichil amoris sui aut^355. commodi, nisi quantum ad Dei gloriam sibi requirat. Oret eciam se interna Sancti Spiritus suavitate ita repleri, ut numquam terrenum gaudium sive delectamentum sibi valeat complacere. Amore quoque celestium et spiritualium se oret inflammari, quo toto corde ad Deum^356. anhelans mortem et omnia penalia^357. pro nichilo ducat.

+ 36v

354. Ka, Keu, U 246: tam feliciter, tam effluenter.

+ (108v)

+ 37r

+ (109r)

355. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. amoris sui aut: honoris sive.

356. ad Deum: ontbr. Ka, Keu, U 246.

357. Ka, Keu, U 246: pericula.

⁺ De Vinea Domini, scilicet anima iusti

[I 22c] Eodem die, ... cum autem cantaretur: ‘Vinea facta est’, hec Christi virgo in excessu mentis^358. dicit ad Do-

+ 37r

358. Ka, Keu, U 246 i.p.v. excessi mentis: affectu. Sol.: in affectu mentis.

[p. 403]

salichlic verenicht, verdienen mach hem medeformich te werden’^a..

⁺ Item die Heilige Geest schenckede den apostelen drierhande dranc, daer hi se also salichlic ende also overvloedelic mede vervullede, dat se dat volc niet onbellikers droncken⁺ vermoden te wesen^1.. ‖ Ten iersten soe vervullede hi se also overvloedelic mitten wijn der minnen, soedat si^b. hem selven als droncken menschen vergaten ende tehant niet en begeerden eer of gemac des lichams, mer sochten alleen die glorie Gods. Ten anderen mael dede hi se overvloeyen mitten pueren wijn des godliken troestes ende sueticheit, dat se voertan geen eertsche blijtscap of solaes van mi scheiden en mocht. Ten derden mael maecte hi se droncken mitter minnen der hemelscher dingen als mit claereyten dranc of loeuterdranc^2. ende dedese bina rasen, waervan si ontsteken worden mit ontsprekeliker begeerten ende begeerden doer dusent doden totten Heer te gaen, haddet mogen geschijen. Gheliker wijs sal die getrouwe siel bidden, dat si in⁺ deser manieren gelavet mach werden van den ‖ Heiligen Geest als van den wijn der godliker minnen, dat si haer selfs vergete, dat si niet en soeke eer of gemac dan totten love Gods. Oec sal si bidden, dat si also vervullet werde van der inreliker sueticheit des Heiligen Geestes, dat haer nummermeer eertsche blijtscap of genuechte behagen moge. Ende si sal oec bidden, dat si ontsteken mach werden mitter minnen der hemelscher ende der geesteliker^c. dingen, daer si mit alre herten een verlangen toe hebben sal en den doot ende alle vrese voer niet mach achten.

⁺ Opten selven Pinxteravont, doe men sanc die tract, die aldus begint: ‘Mijn lief is gemaect enen wijngaert’^3., doe

a. A: salichlic verenicht mach werden.

+ I 22b

+ 108v

1. Hand. 2, 13.

b. H1: hi.

2. Kruidenwijn, nectar. Vgl. MNW III 1484 en IV 899, alwaar de vorm loeuterdranc (luterdranc) ontbreekt.

+ 109r

c. ende der geesteliker: ontbr. A.

+ I 22c

3. Tractus na de 3e les van die vigiliewake.

[p. 404]

minum: ‘Eya, utinam tibi cor meum vineam secundum Cor⁺ tuum electam omni tempore possem exhibere’. ‖ Cui Dominus: ‘Omne quod desideras valeo tibi^359. perficere’. Et⁺ statim vidit se intra Cor suum velut ‖ in vinea pulcherrima deambulare, quam multitudo angelorum velut maceria in circuitu protegebat. In orientali parte erat vinum purissimum et dulce nimis, significans bonorum operum fructus quos homo Deo in puericia offert. In aquilonari parte erat vinum rubeum et forte, figurans laborem quo homo in adolescencia viciis et tentacionibus resistit et contra virtutem inimici. In meridie vinum fervens et optimum erat^360., designans virtutum opera que in iuventute homo in Dei perficit⁺ amore. ‖ In occidentali parte erat nobilissimum et nectareum vinum, exprimens desideria diversa quibus homo ad Deum et celestia in senectute totis viribus anhelat, necnon penas et tribulaciones multimodas, quibus tunc aliquando molestatur. Intellixitque divinitus iustum hominem Dei talem esse vineam, Deumque in eo valde delectari qui ab infancia usque ad mortem, per omnem vitam suam Deo laudabiliter vivit.

+ (109v)

359. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

+ 37v

360. Ka, Keu, U 246: fuit.

+ (110r)

[Van Pijnxterdach]
⁺ De amore et qualiter homo Deo cor suum offerat

[I 23] In die sancto Penthecostes^361., dum Missa ‘Spiritus Domini’ imponeretur, audivit vocem sibi dicentem: ‘Audi,

+ 38v

361. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 405]

seide dese maget Christi in begeerten tot onsen Heer: ‘Eya, Heer, of ic di mijn herte tot alre tijt^a. een uutvercoren wijngaert⁺ bewisen mocht ‖ na dijnre herten’. Onse Heer seide haer: ‘Al dattu begeerste, dat mach ic volbrengen’. Ende rechtevoert sach si haer selven binnen haer herte^b. wanderen als in enen oversuverliken wijngaert, die een mennichte der engelen als een muere al om ende om beschermde. In die oestside was die alre puerste wijn ende alte onmate suete, die die vruchten der goeder werken beteykende, die de mensche Gode offert in sijnre kintscheit. In die noertside was wijn die roet was ende starc, die den arbeit beteykende daer die mensche in sijnre opwassinge mede wederstaet den ondoechden ende den becoeringen des viants. In die suutside was bernende wijn die die alre beste was, die beteykende die werken der doechden, die die mensch in sijnre ioget volbrenget⁺ in der minnen Gods. ‖ In die westside was die alre edelsten claereyten wijn, die die mennigerande begeerten beteykende daer die mensche in sijnre outheit mit allen sinen crachten mede ademtocht ende ghiert^1. tot Gode ende tot hemelschen dingen ende oec die pinen ende^c. tribulacien, daer hi dan somwilen mede gemoeyet wort. Ende si verstont godliken, dat die gerechtige mensch soedanigen wijngaert Gods is ende dat God in dien mensche seer grote genuechte hevet die van sijnre kintscheit totter doot toe alle sijn leven lanc Gode lofliken levet.

a. tot alre tijt: ontbr. H2.

+ 109v

b. binnen haer herte: ontbr. H2.

+ 110r

1. Heftig verlangt.

c. A voegt in: menigerhande.

⁺ [Van Pijnxterdach]^d.

Opten Pinxterdach doe men began die Misse die aldus begint: Die ‘Geest des Heren hevet vervullet den ommerinc der eerden’, doe hoerde si een stemme die hoer seide: ‘O

+ I 23

d. Opschrift vlg. H2. Ontbr. A.

[p. 406]

⁺ o anima mea, et exulta, quia si ‖ Spiritus Domini totum orbem replevit, tu exclusa non eris’. Tunc illa intra se cogitare cepit: ‘Hec Dei verba non sunt, sed forte anime tue seipsam consolantis’. Ad hoc Dominus respondit: ‘Mea sunt hec verba, quia anima tua mea est, et anima mea tua est. Sicut enim de Jonatha et David legitur, quod anime eorum fuerunt conglutinate, ita et multo forcius anima tua anime mee glutino amoris adheret, sicut hodie tibi demonstrabo’.⁺ His dictis, date sunt anime ale ‖ due candide quibus ad alta volitabat, et usque ad magnum splendorem perveniens ibidem requievit. Angelus autem Domini ad eam accedens,⁺ reverenter salutabat^362. dicens: ‘O nobilis^363. ‖ virgo, prepara te, quia sponsus tuus iam venturus est’. At illa dixit: ‘Nescio quo me ordine preparem, sed si digne preparata inveniri debeo, oportet ut ipse anime mee dilectus sibi me preparet’. Statim ipse Rex glorie formam et decorem indutus sponsi adveniens, veste candida eam induit dicens: ‘Accipe vestem innocencie mee, quam tibi do in meritum eternale’. Deinde rosei coloris veste eam exornans ait: ‘Hanc vestem ex diversis passionibus meis tuisque doloribus tibi paravi’. Amor eciam stabat coram Domino in specie virginis pulcherrime, quam Dominus amanter intuens ait: ‘Tu es quod ego sum’. Cogitanti⁺ vero anime quod amictum non ‖ haberet, amor expandit^364. pallium suum, et Deum animamque^365. contexit, ita ut anima amore ipso amicta videretur. Pallium vero amoris desubtus varium erat, et tante amplitudinis ut multi-

+ (110v)

+ 39r

+ (111r)

362. Ka, Keu, U 246 voegen in: eam.

363. U 246: notabilis.

+ (111v)

364. U 246: extendit.

365. Sol., Ka, Keu voegen in: simul. U 246: et Deum cum anima contexit.

[p. 407]

⁺ mijn siel, hoer ende vervrout di hoechliken. Want ist ‖ dat di[e] Geest des Heren alle die werlt vervullet hevet, soe en salstu niet uutgescheiden wesen’. Doe begonste si in haer selven te dencken: ‘Dit en sijn Gods woerde niet, mer licht dijnre sielen woerde, die haer selven troest’. Noch antwoerde onse Heer: ‘Dese woerde sijn mijn. Want dijn siel is mijn ende mijn siel is dijn. Want also men leest van Ionatha ende David dat haer sielen waren te gader verenicht^1., also ende voel starkeliker aenhanget dijn siel mijnre sielen mitten geesteliken^a. lijm der minnen, also ic di huden bewisen sal’. Doe hi dit geseit had, soe sijn haer gegeven twee blenckende vlogelen^b., daer si mede vloech tot dat hoge. Ende si quam tot enen groten schijnsel ende daer rustede si. Die engel des Heren ginc tot haer ende gruetede se weerdelic ende seide: ‘O⁺ merkelike ‖ maget, bereyde di, want dijn brudegom sal nu comen’. Ende si antwoerde: ‘Ic en weet niet mit wat ordinancien dat ic mi bereiden sal, mer ist dat ic weerdelic bereit gevonden sal werden, soe behoertet dat die geminde mijnre sielen in hem selven bereyde’. Ende rechtevoert quam die coninc ende hadde aengedaen een schone forme eens brudegoms ende cledede haer mit enen blenckenden clede ende seide: ‘Ontfanct dat cleet mijnre onnoselheit dat ic di gegeven heb in een ewige verdienste’. Daerna vercierde hi se mit enen clede van rosiger varwen ende seide: ‘Dit cleet heb ic di bereyt uut mijn menigerhande liden ende dinen rouwen’. Die minne stont oec voer onsen Heer in der gedaente eenre alre suverlicster ioncfrouwen, die onse Heer minliken aensach ende seide: ‘Du biste dat ic bin’. Ende doe⁺ die siel dachte dat si geen ‖ ommecleet en had, soe uutreckede die minne haren mantel ende bedecte Gode mitter sielen, also dat die siele scheen ombevangen te wesen mitter minnen. Der minnen mantel was van onder mennigerhande

+ 110v

1. 1 Sam. 18, 1.

a. A: herteliken.

b. A: vlogelen die wonderlijc blinckende waren.

+ 111r

+ 111v

[p. 408]

tudinem hominum contegere sufficeret. Et ait: ‘Quot crines sunt in pallio meo, tot consolaciones ad me venientibus dono’. Anima vero tota in dilectum eliquabatur^366., ita ut quasi unus spiritus cum eo^367. facta videretur. Tunc ait illi Dominus: ‘Modo quodcumque vis iube’. Et illa: ‘Domine my, verbum iussionis michi non convenit, tamen si aliquid potestatis haberem, omnem creaturam excitare vellem et^368.+ te tota ‖ virtute, pulchritudine et sciencia laudaret’. - Ad⁺ Offertorium ‖ autem dum cantaretur: ‘Tibi offerent reges munera’, dicit ad Dominum: ‘Quid modo, o precordialis dilecte, tibi offeram cum nichil omnino quod deceat te habeam? Laici terrenam substanciam suam, religiosi seipsos et devocionem suam tibi offerunt’. Cui Dominus respondit: ‘Cor tuum quinque modis michi offeras, acceptissimum munus^369. obtulisti. Primo illud michi offeras velut arham sponsalem cum omni cordis tui fidelitate, orans ut per amorem Cordis mei emundetur quidquid in te per infidelitatem viciasti. Secundo, sicut monile cum omni delectacione cordis tui, quod si omnes delectaciones^370. habere posses mundiales^371.,

366. Ka: equabatur.

367. U 246: ea.

368. Ka, Keu, U 246: ut.

+ 39v

+ (112r)

369. Ka, Keu, U 246 voegen in: michi.

370. Sol., Ka, Keu, U 246: delectamentum.

371. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

[p. 409]

ende van soe groter wijtheit, dat di^a. genoech was te bedecken die mennichte der menschen. Ende die minne seide: ‘Also voel haren als in minen mantel sijn, also voel troestinge geve ic dengenen die tot mi comen’. Die siel wert altemael versmolten in haer lief, also dat si scheen een geest geworden mit hem. Doe seide oer onse Heer: ‘Nu gebiede dattu wilste’. Ende si seide: ‘Heer, dat woert des gebiedens en betaemt mi niet. Nochtans hadde ic enige macht soe woude ic allen creaturen verwecken dat si di mit alre cracht, mit alre schoenheit ende mit alre wetentheit loveden’. - Item doe men⁺ int Offertorium in ‖ der Missen sanc: ‘Die coningen sullen di gaven offeren’, doe seide si tot onsen Heer: ‘O hertelike lief, wat sal ic di nu offeren, want ic mit allen niet en heb dat betaemt. Die leekelude offeren du haer eertsche^b. substancie ende die geestelike menschen^c. offeren di hem selven ende haer devocie’. Onse Heer antwoerde haer: ‘Du salste mi dijn herte in vijf manieren offeren ende dan soe hebstu een alre ontfanclicste gave geoffert. Ten iersten mael salstu dat offeren als een trouwel scatte^1. mit alle die trouwicheit dijns herten, biddende dat overmids der minnen mijns herten moet verbetert werden soe wat du gesondicht hebste overmids ontrouwe. Ten anderen mael salstu dat offeren als een voerspan^2. mit alle der genuechten dijns herten, dat, al mochstu hebben alle genuechte, dattu se om minen wil woudeste ver-

a. H1, H2, A: hi.

+ 112r

b. A: titelike.

c. H2: leekelude. A: geestelike lude.

1. Verlovingsgeschenk, verlovingsring. In tegenstelling tot het algemeen bekende gebruik, dat de bruidegom dit kleinood aan de bruid schonk (Vgl. MNW VIII 741 e.v., 746), moet de bruid, Mechtild, hier de arrha sponsalis aan de bruidegom, Christus, geven. Mechtild baseert zich hier echter op een in haar tijd en land bestaande gewoonte. Vgl. M. Deloche, Mém. de l'acad. des inscr. t. XXXV p. 226, noot 1: ‘Une autre remarque intéressante de ce savant (J. Grimm), c'est que primitivement, chez les Germains christianisés le fiancé paraît avoir seul remis un anneau à la jeune fille, qui était dès ce moment liée, et que c'est au contraire celle-ci qui, plus tard, d'après des poésies du XIIIe siècle, remettait une bague au fiancé, qui n'en donnait point’ (Gecit. in DACL s.v. Anneaux 2188, noot 13). In de Nederlanden blijkt in de 15e eeuw dit gebruik onbekend te zijn, want Berlijn b.v. vertaalt: een ghifte als die brudegom ierst plegette geven sijnre bruyt als hi se ondertrouwet. Leeuwarden omzeilt de moeilijkheid met: bruutloftlike gave.

2. Broche, gesp.

[p. 410]

⁺ propter me abdicares. Tercio ‖ velut coronam cum omni honore quem in seculo isto et eciam in futuro obtinere posses, ut ego solus gloria tua sim et corona. Quarto, quasi fiolam auream unde meiipsius dulcedinem bibam. Quinto, sicut vasculum optime conditum^372. optimi electuarii unde meipsum comedam’.

+ (112v)

372. ontbr. Sol., Ka, Keu. U 246 sic.

[Van sunte Magdaleen]
⁺ De vulneribus sancte Marie Magdalene

[I 25a] In festo sancte Marie Magdalene visus est sibi^373. Dominus quasi per chorum iret^374., habens beatam Mariam Magdalenam sub brachio suo^375. amplexatam. Quod illa videns mirari cepit eo quod scriptum est: ‘Incorrupcio proximum facit esse Deo’. Ad quod Dominus^376. respondit: ‘Secundum⁺ dum ‖ magnitudinem amoris quo circa me in terris afficiebatur, eciam nunc in celestibus michi convincta sociatur’. Tunc illa: ‘Eya, dulcissime Deus, doce me qualiter te in hac tua dilectrice collaudem’. Cui Dominus: ‘In vulneribus, que amor in passione mea sibi impressit. Cum enim penderem in cruce iam proximus morti, ipsa oculos meos videns claudi in morte, quibus sepe misericorditer eam respexeram, cor eius quasi sagitta est transfixum. Item cum aures meas, quas tocies precibus eius inclinaveram, videret morti propinquare, et eciam cum videret et audiret^377. miseriam et fletum matris

+ 41r

373. ontbr. Ka, Keu, U 246.

374. Ka, Keu, U 246: necnon.

375. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: dulciter.

376. ontbr. Ka, U 246.

+ (113r)

377. Sol., Ka, Keu: audiret et videret. U 246 sic.

[p. 411]

⁺ lochenen. Ten derden ‖ mael salstu dat offeren als een crone mit alle der eren die du in deser werlt ende in der toecomender werlt^a. salste mogen vercrigen, opdat ic alleen dijn glorie ende dijn croen si. Ten vierden mael salstu dat offeren als een gulden vat, daer ic mijns selfs sueticheit uut drincken sal. Ten vijften mael salstu dat offeren als een vaetkijn van der alre bester electuary^1. van waelrukende cruden, daer ic mi selven uut eten sal’.

+ 112v

a. ende in der toecomender werlt: ontbr. A.

1. Likkepot.

⁺ [Van sunte Magdaleen]^b.

In die hoechtijt sunte Marien Magdalenen^2. so sach dese maget als dat onse Heer ginc doer dat choer ende hadde sunte Marien Magdalenen onder sinen rechteren arme sueteliken onbevangen. Doe si dat sach^c., begonste si te verwonderen omdatter geschreven is: ‘Die reinicheit doet Gode naest wesen’^3.. Daertoe antwoerde onse Heer: ‘Nae ‖⁺ groetheit der minnen, daer si mede tot mi begeerte had in der eerden, daer na wort si mi nu toegevoecht ende versellet^d. in den hemel’. Doe seide si: ‘Eya, alre suetste God, leer mi hoe dat ic di sal mede loven in deser dijnre minster’^e.. Onse Heer seide haer: ‘In den wonden die haer die minne indruckede in mijnre Passien. Want doe ic henc aen den cruce ende tehants bi der doot was ende si die ogen sach sluten in der doot, daer ic se dicwijl ontfermherteliken mede aengesien had, so wart haer herte doerschoten als mit enen strael. Item doe si die oren, die ic also dicke geneyget had tot haren gebede, der doot sach genaken ende oec doe si sach dat ia[m]mer ende dat schreien mijnre moeder, die si om minen wil seer

+ I 25a

b. Opschrift vlg. H2.

2. 22 juli.

c. ontbr. H2.

3. Wijsh. 6, 20.

+ 113r

d. ende versellet: ontbr. A.

e. A: in dese die dijn alre ghetrouweste minster is.

[p. 412]

mee, quam mei causa valde diligebat, nimio compassionis⁺ eius affectu cor eius vulnerabatur. ‖ Tercio, cum os meum a quo tot dulcia et consolatoria et instructoria susceperat verba, et specialiter cum dixi: “Fides tua te salvam fecit, vade in pace”, videret in morte pallere, nec amplius ei loqui valere, iterum quasi gladio est confossa. Quarto dum Cor meum a quo tam dulcissimum acceperat amoris affectum, ita ut quociens me videret, tociens cor eius singulari affectu circa me afficeretur, videret lancea transfixum^378., iterum^379. amor cordi eius grave vulnus infixit. Quinto cum me vitam suam,⁺ gaudium et omne bonum suum, sine quo ‖ videbatur sibi non posse vivere, videbat mortuum, tradi sepulture, anima⁺ eius nimio ‖ amoris affectu quasi premortua supra quam dici posset ineffabili dolore vulnerata tabescebat’.

+ (113v)

378. U 246: transfossum.

379. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ 41v

+ (114r)

⁺ Quod beata Maria Magdalena se invocantibus valet penitenciam impetrare

⁺ [I 25b] Item in festo eius... ‖ ait beata Maria: ‘Omnis qui Deo gracias agit, pro lacrimis quas ad pedes Christi fudi et opere quod exercui, cum pedes eius sanctissimos manibus ablui^380., crinibus tersi et^381. pro amore quem tunc anime et cordi meo infudit et totam me accendit^382., ita ut preter ipsum nichil amare possem^383., orans ut lacrimas^384. vere penitencie^385. obtineat et divinum sibi amorem sibi infundat, ipsi meritis meis benignissimus Dominus effectum peticionis sue veraciter

+ 41v

+ 42r

380. U 246 i.p.v. manibus ablui: ablui lacrymis et.

381. Ka, U 246: ut.

382. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. me accendit: succendit.

383. U 246: nichil aliud amare possit.

384. ontbr. U 246.

385. U 246 voegt in: graciam.

[p. 413]

minnede, so wart haer herte gewont overmids groter begeerten⁺ haers mede‖lidens. Ten derden mael, doe si minen mont, daer si also voel suter ende troesterlike ende leerliker^a. woerden van ontfangen had, sonderlinge doe ic seide: “Dijn gelove heeft di gesont gemaect, gaet in vreden”^1., sach bleec werden in der doot ende haer niet meer toespreken en mocht, so is si echter doersteken mit enen sweerde. Ten vierden mael, doe si mijn herte^b., daer si also oversueten begeerte der minnen af ontfangen had, also dat^c. ducke als si mi sach haer herte mit sonderlinger begeerten tot mi geneyget wart, sach doersteken mit eenre glavien^2., doe instac echter die minne een swaer wonde haerre^d. herten. Ten vijften mael, doe si mi, die haer leven, haer^d. blijtscap ende alle goet bin, sonder welke haer docht dat si niet leven en mocht, sach doot ende begraven, doe wart haer siel gewont mit ontsprekeliker⁺ ‖ drovicheit boven dat men seggen mach ende verswijnde als bina doot van groter begeerten der minnen’.

⁺ Item in die hoechtijt der selver Marien seide si tot deser maget^e.: ‘Alle diegeen die Gode dancken om die tranen, die ic stortede totten voeten Christi ende om dat werc dat ic hantierde doe ic sijn alre heilichste voete dwoech mit minen tranen ende droechde mit mijn haer^3. ende om die minne die hi doe instortede mijnre sielen ende mijnre herten ende mi altemael ontstac, also dat ic niet anders minnen en mocht dan hem, biddende^f. dat^g. hi vercrigen mach tranen gewariger penitencien ende dat hem God wil instorten die godlike minne, die alre goedertierenste Heer sal^h. hem

+ 113v

a. ende leerliker: ontbr. A.

1. Luk. 7, 50.

b. H2 voegt in: sach doersteken.

c. H1, H2 voegen in: so. A: also.

2. Lans.

d. ontbr. A.

d. ontbr. A.

+ 114r

+ I 25b

e. A i.p.v. seide si tot deser maget: Magdalenen openbaerde deser maget ende seijde hoer.

3. Luk. 7, 38.

f. A: soe wie my des vermaent ende bidt.

g. Hs. herhaalt: dat.

h. Hs. herhaalt: sal.

[p. 414]

dabit; ita ut ante mortem ‖ ei peccata sua dimittat et in Dei⁺ amore proficere faciat’.

+ (114v)

[Van onser vrouwen hemelvaert]
⁺ De veneranda assumpcione gloriose Virginis

[I 26a] In vigilia gloriose assumpcionis dulcissime^386. Virginis^387., Christi ancilla in oracione posita, visum est sibi cum^388. esset in domuncula in qua beata Virgo lectulo decumbebat, lintheis candidissimis cooperta. Illa vero dixit ad eam: ‘Unde tibi, o virginea^389. mater, languor inesse poterat, cum te omnino extraneam^390. fuisse credimus a dolore mortis?’ Que respondit: ‘Cum essem in oracione et recordacione omnium beneficiorum^391. erga me, inestimabili desiderio laudandi ipsum et gracias agendi accendebar, supervenit novus ardor⁺ amoris divini ‖ excitans in me inestimabile^392. desiderium videndi ipsum et essendi cum ipso. Cumque seraphicus ille ardor in tantum excresceret, ut ultra vires corporis non haberem, decubui lecto, omnesque angelorum ordines michi ministrabant. Deinde Ceraphim michi amorem ministrabant^393., ignem illum divinum in me magis ac magis succendentes. Cerubim quoque michi lumen cognicionis^394. ministrabant, ita quod omnia que michi Dominus, filius et sponsus meus, facturus erat magnalia, mente previdebam. Indeque⁺ fuit quod dixi orans: “Spiritus tenebrarum ‖ non occurrat michi, ne forte eius presencia lumen illud celicum aliqualiter fuscaretur. Throni requiem illam, qua Deo fruebar^395. imper-

+ 42r

386. ontbr. Ka, Keu, U 246.

387. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: Marie.

388. Sol., Ka, Keu, U 246: quasi.

389. U 246: virgo.

390. Ka, Keu, U 246: certe omnino extraneam te.

391. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: Dei. omnium: ontbr. U 246.

+ (115r)

392. Sol., Ka, Keu: ineffabile. U 246 sic.

393. Deinde... ministrabant: ontbr. U 246.

394. Ka: agnicionis.

+ 2v

395. Ka, Keu, U 246: fruebantur.

[p. 415]

warachtelic geven overmids minen verdiensten dat hi bidt,⁺ also dat hi hem voer sijnre doot ‖ sijn sonden vergeven sal ende doen hem toenemen in der minnen Gods’.

+ 114v

⁺ [Van onser vrouwen hemelvaert]^a.

Opten avont van der^b. hemelvaert der glorioser maget Maria^1., doe dese deerne Christi in haren gebede was, soe docht haer als dat si was in een huuskijn, daer die gloriose maget te bedde lach ende was overdect mit seer blenckende linnen lakenen. Ende si seide tot haer^2.: ‘O meechdelike moeder, waervan mach quellinge in di wesen? Want wi geloven sekerlic dattu altemael vreemt hebste geweest van den wee des doots’. Si antwoerde: ‘Doe ic waer in den gebede ende in der gedenckenisse der waeldaden Gods tot mi, doe wart ic ontsteken mit ontsprekeliker begeerten hem te loven ende te dancken. Ende een nye brant der godliker lieften ‖⁺ quam van boven ende verweckte in mi een ondenckelike begeerte hem te sien ende mit hem te wesen. Ende doe die seraphinse brant also seer in mi wies, dat ic voertmeer die crachten des lichams niet en had, doe lach ic te bedde ende alle die oerden der engelen dienden mi^c. ende ontstaken in mi meer ende meer dat godlike vuer. Die Cherubinen aendienden mi dat licht der kennisse, also dat ic voersach mitter herten alle die groete dingen di mi mijn Heer, mijn soen ende mijn brudegom, doen soude. Ende daervan wast dat ic al biddende sprac: “Die geest der duusternissen en moet mi niet tegenlopen, opdat bi aventuren van sijnre tegenwoerdicheit dat hemelsche licht niet en soude eensdeels verduustert

+ I 26a

a. Opschrift vlg. H2.

b. avont van der: ontbr. H2.

1. 14 augustus.

2. Dit visioen is sterk beïnvloed door het Liber S. Johannis de transitu S. Mariae of door de aan Melito van Sardes toegeschreven bewerking hiervan De transitu virginis Mariae. Migne PG V 1233, 1235.

+ 115r

c. I.t.m. de andere hss. laten de hss. van groep N de vertaling van deinde Ceraphim michi amorem ministrabant weg.

[p. 416]

⁺ turbatam in me conservabant. ‖ Dominaciones in reverencia illa michi astabant servientes, qua^396. principes reginam et matrem sui regis venerantur. Principatus sua presencia precavebant ut nullus eorum qui ad me veniebant, aut loqui aut facere audebat quo mentis mee quies turbari posset. Potestates demonum catervas ne illuc appropinquare auderent cohercebant. Virtutes in cumulum honoris mei virtutibus meis vestiti et decorati me circumstabant. Angeli et Archangeli suo obsequio faciebant ut omnes qui aderant michi in maximam reverenciam et devocionem servirent’. Viditque in spiritu qualiter Angeli gloriosam Virginem circumvolabant,⁺ et ceraphici Spiritus ‖ in flatu beate^397. Virginis deambulabant. Cumque beatum Johannem Evangelistam contra beatam Mariam stantem vidisset, dixit ad eum: ‘Per illud munus^398. quod Deo obtulisti, cum eius genitricis custodiam accepisti et pro amore eius omnibus caris carere voluisti, rogo ut impetres michi omne carum pro Christi amore respuere, ut ipsum toto corde valeam diligere’. Cui respondit: ‘Ego ex verbis matris Domini mei tantum habui consolacionis, quod numquam de illa verbum audivi unde speciale^399. gaudium non sentirem’.

+ (115v)

396. Ka: quasi.

+ (116r)

397. Ka voegt in: Marie.

398. ontbr. Ka, Keu, U 246.

399. U 246: spirituale.

⁺ In his quinque communicans se exerceat

[I 26c] Ipso die assumpcionis^400., cum conventus com-

+ 45r

400. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

[p. 417]

⁺ werden”^1.. Die Throni bewaerden in mi ‖ onverstoert die rust, daer si Gode in gebruken. Die Dominaciones stonden bi mi ende dienden mi in sodaniger^a. eerweerdicheit, in hoedaniger die princen eren die coninghinne ende die moeder hoers conincs. Die Principaten die voerhoeden mit haerre tegenwoerdicheit dat niemant van dengenen die tot mi quamen, spreken of doen en dorsten daer die rust mijns herten mede mocht verstoert werden. Die Virtutes^b. omstonden mi tot oekinge^2. mijnre eren, gecleet ende geciert mit minen doechden. Die Engelen ende die Archangelen die deden^c. mit haren dienst dat alle diegeen die daer waren mi dienden in der alre meester eerweerdicheit ende devocien’. Ende si sach in den geest hoe dat die engelen der glorioser maget ombevengden ende^d. ommevloegen. Ende die seraphinse⁺ geesten ‖ die wanderden in die ademtocht der heiliger maget Marien. Ende doe si sunten Ian Evangelijst gesien had, staende tegen der saliger maget Marien, doe seide si tot hem: ‘Bi der gaven die du Gode offerdeste, doe du ontfengeste die bewaringe sijnre moeder ende om sijnre lieften wille derven woudeste al dattu lief hadste, so bidde ic di, dattu mi vercrigeste te versmaden om die minne Christi al dat ic lief heb, opdat ic hem van alre herten mach minnen’. Hi antwoerde haer: ‘Ic had also groten troest uter woerden der moeder mijns Heren, dat ic nie woert^e. van hoer en hoerde, daer ic niet af en gevoelde een sonderlinge blijtscap’.

⁺ In den dage van onser Vrouwen hemelvaert, doe dat con-

+ 115v

1. Vgl. De transitu virginis Mariae, c. 3: Et ait illi (angelo) Maria: Rogo ut mittas super me benedictionem tuam ut nulla potestas inferni occurrat mihi in illa hora, qua anima mea fuerit egressa de corpore, et ne videam principem tenebrarum. En c. 8: Suscipe itaque me, Domine ancillam tuam, et libera me a potestate tenebrarum, ut nullus Satanae impetus occurrat mihi, nec videam tetros spiritus occursantes.

a. H2: so groter.

b. I.t.m. de andere hss. laten de hss. van groep N de vertaling van Potestates... cohercebant weg.

2. Vermeerdering.

c. H1: dienden mi.

d. ombevengden ende: ontbr. H1, A.

+ 116r

e. H2 i.p.v. nie woert: voert nye.

+ I 26c

[p. 418]

⁺ municaret, videbatur sibi ‖ quasi Dominus cum Virgine matre ad mensam magnam sederet. Omnes eciam persone que ad primam mensam^401. communicaverant, ad mensam illam sedebant. Illas vero que tunc accedebant angeli ad mensam reverenter ducebant. Dominus autem dabat uniquique bucellam panis, in quinque offas^402. divisam. Per quod intellexit, quod homo communicans illa die in quinque specialius^403. se debet exercere, et in his quodammodo Deo convivium exhibere. Primum est, ut in omni die quantum potest Deum laudibus extollat ac in unione laudis qua Christus omnia sua opera ad laudem Dei Patris fecerit, eciam omnia^404. sua pro Dei honore faciat et amore^405.. Secundum⁺ est, ut ‖ in unione^406. gratitudinis Christi, in qua humanam naturam suscepit ac mortem gaudens sustinuit, illaque gratissima caritate, qua Deo Patri gracias agens hoc permagnum nobis^407. contulit donum, tota die cum gratitudine permagnas gracias pro tanto referat sacramento. Tercium est, ut desideria sancta multiplicet ne in presencia tanti hospitis vanus et^408. vacuus videatur. Quartum est, ut omnia que die illa agit, ad profectum universitatis facere^409. intendat. Quintum est, ut eciam omnia^410. que facit sive^411. patitur, animabus fidelium cedat in salutem.

+ (116v)

401. Sol., Ka, Keu, U 246: missam.

402. Ka: specialibus offis.

403. U 246: spiritualius. Sol.: specialiter. Ka: spiritualibus. Keu: specialibus.

404. Ka, Keu voegen in: opera. U 246 sic.

405. Sol., Ka: amore faciat et honore.

+ (117r)

406. Ka, Keu, U 256: honore.

407. ontbr. Ka, Keu, U 246.

408. vanus et: ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

409. Ka, Keu, U 246: agere.

410. ontbr. Ka, Keu, U 246.

411. U 246: agit et.

[Van sinte Bernaert]
⁺ De sancto Barnardo abbate

⁺ [I 28] In festo eximii doctoris beati Barnardi, dum ‖ Missa⁺ ‘In medio Ecclesie’ in honorem eius cantaretur, ... ‖ tunc

+ 46v

+ (117v)

+ 47r

[p. 419]

⁺ vent ginc ten heiligen sacrament, soe docht haer ‖ dat onse lieve Heer mitter maget sijnre moeder sat aen een grote tafel. Ende alle die personen die totter ierster Missen dat heilige sacrament ontfangen hadden, die saten aen dier tafel^a. ende diegeen dat daertoe ghingen, die leiden die engelen weerdelic tot dier tafel. Ende onse Heer gaf een ygelic een brocke broets, gedeilt in vijf soppen^1.. Daer si bi verstont, dat die mensche die ten heiligen sacrament gaet hem in dien dage oefenen sal in vijf geesteliker dingen ende in desen Gode als een werscap bereiden. Dat ierste is, dat hi alle dien dach Gode verheffe mit love also voel als hi vermach ende dat hi alle sijn werken doe om die ere ende om die minne Gods, in dier vereninge des levens^b. daer Christus alle sijn werken in⁺ dede totten love Gods des Vaders. Dat ander is dat ‖ hi alle dien dach mit dancbaerheit spreken sal overgroet lof voer soe grote sacrament in dier eer^2. der dancbaerheit Christi, daer hi menschlike natuer in ontfinc ende den doot blidelic verdroech ende in dier danckeliker minnen daer Christus Gode den Vader in dancte ende ons di grote gave gaf. Dat derde is dat hi die heilige begeerten vermenichfoldigen sal, opdat hi in der tegenwoerdicheit so groten gastes niet ydel ende ledich en schene. Dat vierde is dat hi sal aendencken alle die dingen die hi in dien dage doet, te doen tot orber der gemeenten. Dat vijfte is dat hi oec alle dat hi doet of lidet den sielen der geloviger laet comen tot salicheit.

+ 116v

a. A heeft ende alle die personen... aen dier tafel enkele regels verder achter totten love Gods des Vader ingelast.

1. Ingedoopt stuk brood.

b. H1, A: loves.

+ 117r

2. Lees: in dier vereninge. De fout gaat terug op de lat. hss. Ka, Keu en U 246.

⁺ [Van sinte Bernaert]^c.

In die hoechtijt des hoges leeraers sunte Bernaerts^3., doe⁺ men in sijnre ‖ eren sanc die Misse die aldus beghint: ‘Int

+ I 28

c. Opschrift vlg. H2.

3. 20 augustus.

+ 117v

[p. 420]

illa dicit: ‘Eya, precordialis dilecte, et que est stola glorie, quam Scriptura Sacra tociens commemorat te induisse sanctos?^412. Nomen glorie tue michi revelasti, modo, si placet, que sit hec stola glorie michi revela’. Mox sanctus Barnardus in stola ex candido viridi rubeo et aureo colore mirifice contexta, sibi apparuit, splendorque solaris his coloribus immixtus ineffabili pulchritudine et delectabilitate interlucebat.⁺ Et ait Dominus: ‘Hec est stola glorie candore ‖ innocencie et virore summarum virtutum mearum contexta, ac roseo sanguinis mei colorata decore, insuper ferventissimo amore meo inaurata. Solaris autem splendor qui tam eliganter rutilans interlucet, est divinitas cooperans et perficiens opera omnia mee humanitatis. Hac stola omnes meos vestio sanctos^413., quia innocencia mea et decore virtutum ac amarosa⁺ passione mea omnem^414. eorum gloriam in ‖ summo perfeci’. Amor eciam in specie virginis pulcherrime stabat a dextris sancti Barnardi, et quocumque ibat ipsum comitabatur, in signum specialis meriti quod habet ex eo quod⁺ tam amorosus erat et ‖ tam multos suis eloquiis et scriptis in Dei amore accendit. Totumque celum ex verbis eius velut margaritis fulgidis erat ornatum^415..

412. Ka, Keu, U 246: electos. quam Scriptura... stola glorie: ontbr. Lo.

+ (118r)

413. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ 47v

414. Ka, Keu, U 246: omnium.

+ (118v)

415. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 421]

middel der Kerken hevet hi sinen mont opgeloken ende die Heer heeften vervullet mitten geest der wijsheit ende des verstants ende hevet hem aengedaen die stole der glorien’, doe seide dese maget onder ander woerde tot onsen Heer: ‘Eya, alre hertelicste lief, welc is die stole der glorien^a. die die Scriftuer also dicke gedenct dattu dinen heiligen aengedaen hebste?’ Tehant^b. openbaerde haer sunte Bernart in eenre stolen die wonderlic^c. tesamen geweven was uut blenckender, groenre, roder ende guldenre varwen. Ende een sonlic schijnsel was ingemenget in desen varwen ende lichtede daeronder mit ontsprekeliker schoenheit ende genuechlicheit^d.. Ende onse Heer seide: ‘Dit is die stole der⁺ glorien, tesamen gewevet mitter blenckinge ‖ mijnre onnoselheit ende mitter groenheit mijnre alre hoechster doechden ende geverwet mitter roserliker schoenheit mijns bloets ende daerenboven vergult mit mijnre alre vuerichster minnen. Mer dat sonlike schijnsel, dat also schoen blenckede daeronder lichtet, is die Godheit medewerkende ende volbrengende alle die werken mijnre menscheit. Mit deser stolen clede ic alle mijn heiligen, want mit mijnre onnoselheit ende schoenheit der doechden ende mit mijnre minliker Passien hebbe ic haerre alre glorie volmaect int alre hoechste’. Die minne stont oec in der gedaente eenre oversuverliker maget aen sunte Bernaerts rechterside ende so waer hi^e. ginc, daer volchde si hem tot een teiken der sonderlinger verdiensten,⁺ die hi hevet opdat^f.;^1. hi also vol minnen was ende ‖ also voel menschen mit sijnre spraken ende mit sijnre scriften ontsteken had in der minnen Gods. Ende alle die hemel was verciert uut sinen woerden als mit blenckenden perlen.

a. doe seide dese maget... stole der glorien: ontbr. A.

b. I.t.m. de andere hss. laten de hss. van groep N de vertaling van Nomen glorie... michi revela weg.

c. ontbr. H2.

d. ende genuechlicheit: ontbr. H2.

+ 118r

e. H2: si.

+ 118v

f. H1, H2, A: omdat.

1. Lees: omdat.

[p. 422]

[Van sinte Bertolomeus apostel]
⁺ De sancto Bartholomeo apostolo

[I 34a] Vidit aliquando^416. sanctum Bartholomeum^417. in gloria mirabili, habentem ante eum crucem auream. Et cum miraretur quod illa crux designaret, dixit ad eam Dominus: ‘Hec est illa crux de qua in evangelio dixi: “Qui vult venire post me, abneget semetipsum etc.”. Cuius scilicet crucis^418. superior pars est spes et confidencia, qua omnes^419. qui seipsos et sua deserunt propter me, ad me tendunt. Dextera pars est⁺ amor proximi. Sinistra vero paciencia in adversis. ‖ Inferior⁺ pars est cautela in omnibus que animam a Deo elongant. Quia ergo ille dilectus meus discipulus, me perfecte sequendo et imitando^420., hanc crucem tulit, modo in insigni gloria ipsius supereminet dignitati’. [I 34b] Visa autem tanta^421. apostoli gloria desiderabat Deum, qui suos glorificat dilectores, in suis sanctis collaudare. Quam Dominus dignanter instruxit dicens: ‘Lauda meam bonitatem in sanctis, quos tanta beatitudine donavi, non solum in seipsis omnibus habundent bonis, verum eciam cuiuslibet gaudium^422. ex alio in tantum augmentatur, ut quilibet de bonis alterius plus⁺ gaudeat quam umquam ‖ mater aliqua in exaltacione unici filii, aut pater in triumpho et gloria sui potuit exultare filii.

+ 54r

416. Ka: alium.

417. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: apostolum.

418. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

419. Ka, Keu, U 246 i.p.v. qua omnes: quia.

+ 54v

+ (119r)

420. et imitando: ontbr. Keu, U 246, Lo. U 246: ymitavit. Ka sic.

421. U 246: tanti.

422. ontbr. Ka.

+ (119v)

[p. 423]

⁺ [Van sinte Bertolomeus apostel]^a.

In eenre tijt sach dese maget sunte Bertholomeus^1. in wonderliker glorien ende hi had voer hem een gulden cruce^2.. Ende doe si haer verwonderde wat dat cruus beteykende, soe seide onse Heer tot haer: ‘Dit cruus is daer ic van gesproken heb int evangely: “Die na mi comen wil, die versake hem selven ende buer op sijn cruce ende volge mi na”^3.. Wies overste deel des cruces is hope ende betrouwen, daer alle diegeen tot mi mede gaen, die hem selven ende al haer dingen om minen wil laten. Die rechterside des cruces is⁺ minne des naesten. Die luchterside is lijdsamheit in ‖ wederheiden^b.. Dat nederste deel is voerhoedicheit van allen dingen die die siel van Gode ververren. Hierom want dese mijn^c. discipel mi volcomelic naegevolget hevet ende dit cruce gedragen hevet, daerom so blencket hi nu tot weerdicheit dies⁺ cruces tot sijnre hoger edelre glorien’. ‖ Doe dese maget sach die glorie soe groten apostels^d., soe begeerde si Gode mede te loven in sinen heilegen, die diegeen die hem liefhebben glorificiert ende onse Heer die leerde se weerdelic ende seide: ‘Lovet mijn goetheit in den heilegen, die ic also grote salicheit gegeven heb, dat si niet alleen in hem selven en overvloyen van allen goeden, mer oec een ygelics blijtscap wort so seer vermeerret in enen anderen, dat een ygelic meer⁺ verblidet van dat goet eens anders, dan ye enich ‖ moeder in die verheffinge hoers enigen soens of dan ye vader in die segevecht ende glorie sijns soens vervrouwen mocht. Ende

+ I 34a

a. Opschrift vlg. H2.

1. 24 augustus.

2. Volgens het romeinse martyrologium werd hem levend het vel afgestroopt. Dat Bartholomeus hier evenwel met een kruis gezien wordt, berust niet alleen op de hierna geciteerde tekst, maar ook op de o.a. in Duitsland gangbare iconografie, volgens welke de apostel, uitgestrekt op een (soms op de grond liggend) kruis, zijn marteling ondergaat. Vgl. Louis Réau, o.c. III 1 p. 183.

3. Mt. 16, 24.

+ 119r

b. A: wederstoot.

c. H1, H2 voegen in: lief. A: lieve.

+ I 34b

d. A: discipels.

+ 119v

[p. 424]

Sicque singulorum merita quilibet tamquam propria et^423. iocundissima possidet caritate’.

423. Sol., Ka, Keu, U 246: in.

[Van der hoochtijt der geboerten der glorioser maget Marien]
⁺ De nativitate gloriose Virginis Marie

(I 29) Instante gloriose Virginis festo quo velut aurora rutilans in hunc mundum nascendo progressa est, hec virgo^424. Christi ancilla devota ipsam reginam glorie^425. in oracione quesivit, quid sibi ab ea in suo festo legi vellet. Cui benigna Virgo statim apparuit dicens: ‘Lege michi tot Ave Maria⁺ quot dies fui in utero matris mee^426. et ammone me ‖ gaudii quo nunc gaudeo ex eo quod nunc video et agnosco gaudium beatissime Trinitatis, quod habuit de me ex placencia qua sibi in me complacuit ab eterno, et specialiter in mea nativitate in tantum exultavit ut ex habundacia sui gaudii celum et terra et omnis creatura, licet causam nesciens, exultaret. Sicut enim artifex qui mirificum opus facere decrevit magno studio premeditatur et in delectacione cordis sui preimagina-

+ 47v

424. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

425. Ka, Keu, Sol.: celi.

+ (120r)

426. uitgave van Solesmes voegt in: sc. ducenta septuaginta septem.

[p. 425]

aldus soe besitter een ygelic mit overvroliker^a. godliker minnen eenre ygeliker^b. verdienten als sijn eygen verdienten’.

a. A: overvloedigher.

b. H2: gotliker.

⁺ [Van der hoochtijt der geboerten der glorioser maget Marien]^c.

Doe die hoechtijt der glorioser maget Marien^1. aenstont, in welker si voertgegaen is in deser werlt, blenckende als een morgensterre^2. overmids dat si geboren wart, soe vraechde dese devote deerne Christi der coninginnen des hemels in horen gebede wat si hoer woude gelesen hebben in haerre hoechtijt.^d. Die goedertieren maget apenbaerde haer rechtevoert ende seide: ‘Leest mi alsoe voel Ave Maria als ic dagen was in mijnre moeder lichaem^3. ende vermane mi⁺ dier ‖ blijtscap daer ic nu in verblide, omdat ic nu sie ende bekenne die blijtscap der alre salichster Drievoldicheit, die si had uut mi uter behaechlicheit daer si haer in mi behaget hevet van ewicheit. Sonderlinge verblide si also seer in mijnre^e. geboerten, dat uter overvlodicheit haerre blijtscap hemel ende eerde vervrouden^f. ende alle creaturen verbliden, al wast nochtan dat si die sake niet en wiste. Want gelijc dat een wercman, die een wonderlic werc voergenomen hevet te maken, mit groten eernst dat voerdencket ende

+ I 29

c. Opschrift vlg. H2.

1. 8 september.

2. Antifoon van de Benedictus op 8 sept. vlg. het Cisterciënzerbrevier: Nativitatem hodiernam perpetuae virginis Genetricis Dei Mariae solemniter celebremus, quae ut aurora fulgens processit, alleluja. Dat de lat. tekst van aurora rutilans spreekt, is te verklaren uit een verwarring met een tekst uit de hymne van de Lauden per annum: Ecce iam noctis tenuatur umbra, Lucis aurora rutilans coruscat.

d. H2: hoocheyt.

3. Solesmes voegt in: nl. 277. Vgl. voor het veelvuldig bidden van het Ave Maria J.A F. Kronenburg CssR, Maria's heerlijkheid in Nederland II, Amsterdam, (1904), p. 102, waar dit getal echter niet genoemd wordt.

+ 120r

e. H2. haere.

f. ontbr. H1, A.

[p. 426]

tur: sic veneranda Trinitas in me delectabatur et gaudebat, quia me talem imaginem facere volebat, in qua tocius potencie, sapiencie et bonitatis sue artificium elegantissime⁺ appareret. Insuper quia ‖ sciebat opus suum numquam in me depravari. In tanta denique iocunditate et exultacione nativitatem et infanciam meam dignata^427. previdere, ut omnis actus puericie mee coram eo delectabilis ludus videretur, 48r ‖ iuxta illud: “Ludens coram eo omni tempore”. Secundo ammone me gaudii quod habeo ex eo quod Deus me super omnem creaturam suam in tantum dilexit, ut amore mei multocies pepercerit mundo, eciam antequam nata essem. Ipse eciam ex amore nimio anticipavit aliquantulum^428. nativitatem meam et prevenit me gracia sua in utero matris mee. Tercio ammone me gaudii quod habeo ex eo quod me super omnes angelos et super omnem creaturam dignissime ‖⁺ honoravit. Ex illa namque hora qua anima mea corpori est infusa, Spiritu Sancto me replevit, qui me ab originali peccato penitus emundavit et singulari sanctificacione in sacra-

+ (120v)

427. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: est.

428. ontbr. U 246.

+ (121r)

[p. 427]

ymaginiert^a. in genoechlicheit sijns herten, also verwallustichde ende verblide in mi die eerlike Drievoldicheit, want si mi alsodanigen beelde maken woude, daer die constelicheit haerre mogentheit, wijsheit ende goetheit^1.+ alre suverlicste soude in openbaren. Daerenboven want ‖ si wist dat haer werc nummermeer in mi en soude besmet werden. Want in so groter vrolicheit ende hoger vervrouwinge hevet die heilige Drievoldicheit hoer geweerdicht te voersien mijn geboerte ende mijn kintscheit, [dat alle dat werc mijnre kiintscheit]^b. voer haer een genuechlic spul scheen, als daer gescreven staet: “Spelende voer hem in alre tijt”^2.. Ten anderen mael vermane mi dier blijtscap, die ic daervan heb, dat mi God boven alle creaturen also seer gemint hevet, dat hi om mijnre minnen wil die werlt dicwil gespaert hevet, oec eer ic geboren was. Want uut groter minnen soe liet hi mi een luttel geboren^c. werden eer^d. mijn tijt^3., ende voerquam mi mit sijnre gracien in den buke mijnre moeder. Ten derden mael vermane mi dier blijtscap die ic daervan heb, dat mi God boven alle engelen ende boven alle creaturen⁺ alre weerdichste^e. ge‖eert hevet. Want van dier uren dat mijn siel den licham is ingestort, soe vervullede hi mi mitten Heyligen Geest, die mi altemael reynichde van der eerfsonde^f.;^4. ende vercoes mi mit sonderlinger heilichma-

a. H1, A: voerymaginiert.

1. De vertaling is niet correct. Haerre mogentheit, wijsheit ende goetheijt moet een gen. obj. of eventueel subj. zijn bij constelicheit, kunstvaardigheid. Dus: waarin de kunstvaardigheid van heel haar macht, wijsheid en goedheid zou blijken. Leeuwarden i.t.m. Gaesdonck maakt dezelfde fout.

+ 120v

b. Inlas vlg. H1, H2, A.

2. Spr. 8, 30.

c. was. Want uut... luttel geboren: ontbr. A.

d. H1, A: voer.

3. Vlg. het proto-evangelie van Jacobus (5, 2) werd Maria in de 7e maand geboren. Vgl. Edgar Hennecke, Neutestamentliche Apokryphen I, Tübingen, 1959³, p. 282.

+ 121r

e. H1, A: weerdelicste.

f. A: reyn hielt van allen sonde.

4. Vgl. voor deze mening Thomas van Aquino, Summa Theol. III 27, 2. Eerst Duns Scotus (1265-1308) kon tot een juistere opvatting komen van de Onbevlekte Ontvangenis door het accent te leggen op Maria's zuiverheid van erfzonde door vrijwaring. Merk op hoe A elke discussie omzeilt door te spreken van reyn hielt van allen sonden.

[p. 428]

rium sibi elegit, ut velut rosa sine spina et tamquam lucifer orirer in mundum’.

[Van der bliscap onser liever vrouwen]
⁺ De gaudiis gloriose Virginis Marie

[I 41] Gloriosa Virgo Maria, dum vice quadam sibi appareret, rogabat ipsam quatenus se instrueret, quid ea die sibi honoris exhiberet. Cui respondit: ‘Ammone me gaudii quod habui cum Filius Dei^429. tamquam sponsus procedens de corde Patris in uterum meum venit, exultans ut gygas ad⁺ currendam viam. Secundo, gaudii quod habui ‖ cum de virginali utero meo procedens, factus est michi filius dulcedinis et gaudii. Alii filii matribus suis dolorem inferunt et tristiciam, Filius autem Dei, qui ipsa^430. dulcedo est, matri suave gaudium attulit et factus est suavis. Tercio, gaudii quod habui in Magorum oblacione, ubi factus est michi filius honoris, quia numquam aliqua matrum in nativitate filii talibus est donis honorata. Quarto gaudii, quod habui cum filium meum in templo obtuli^431., ubi factus est michi filius mundicie et sanctitatis, quia sicut alie matres ex hoc

+ 59r

429. Ka, Keu, U 246: meus.

+ (121v)

430. U 246 voegt in: delectacio et.

431. U 246: presentavi.

[p. 429]

kinge^a. in een heilige woninge, opdat ic als een rose sonder doern^1. ende als die morgensterre soude oprisen in die werlt’.

a. H1, A: voegen in: hem.

1. Rosa sine spina. Ontleend aan de 8e strofe van de sequentie Ave Maria gratia plena (eind 11e eeuw), meestal gezongen op het feest van Maria Boodschap. Vgl. U. Chevalier o.c. I no. 1878.

⁺ [Van der bliscap onser liever vrouwen]^b.;^2.

Doe die gloriose maget Maria op een tijt deser maget verscheen, doe bat si haer, dat si haer leren woude wat eer si haer bewisen soude in dien dage. Si antwoerde hoer: ‘Vermane mi dier blijtscap die ic had doe mijn soen voertquam als een brudegom van der herten des Vaders ende quam in minen licham, vervrouwende als een gygant om den wech te lopen^3.. Ten anderen mael vermane mi dier blijtscap⁺ die ic had ‖ doe hi van minen meechdeliken licham voertquam ende mi geworden is een soen der sueticheit ende der blijtscap. Die ander kinder die doen hoeren moederen drovicheit ende wee^c., mer die Soen Gods, die selve die sueticheit is^d., die bracht sijnre moeder grote^e. blijtscap ende hi is geworden alte seer suet. Ten derden mael vermane mi dier blijtscap die ic hadde in die offerhande der coningen^f., daer hi in geworden is een soen der eren, want nie en is moeder geeert mit soedanigen gaven in der geboerten hoers soens. Ten vierden mael vermane mi in^g. die^h. blijtscap die ic had doe ic minen soen offerde in den tempel, daer hi mi geworden is een soen der suverheit ende der heilicheit. Want gelic als

+ I 41

b. Opschrift vlg. H2.

2. In sommige plaatsen werd in de Nederlanden het feest van Maria's Vreugden op de zondag na 30 augustus gevierd, wat meestal neerkwam op de 1e week van september. Vandaar dat de bew. dit hoofdstuk hier inlast. Vgl. J.A.F. Kronenburg, o.c. II, p. 209.

3. Vgl. ps. 18,6.

+ 121v

c. H1, A voegen in: aen.

d. H2: sachticheit was.

e. H1: zuete. A: sueticheit ende.

f. H2: coninginnen.

g. ontbr. H1, H2, A.

h. H2, A: der

[p. 430]

⁺ purificantur, ‖ ita ego ex hoc cum purificari non indigerem,⁺ purificacio michi illa auxit ‖ sanctitatem. Quinto, in passione extitit michi filius tristicie et doloris et redempcionis. Sexto, in resurrectione factus est michi filius leticie et exultacionis. Septimo, in ascensione factus est michi filius divine maiestatis et regie dignitatis’.

⁺ [I 26b] Et cum iterum pro una oraret, que Domine nostre devota gaudiorum suorum eam sepius ammonere solebat, vidit ipsam pro qua orabat coram beatam Virginem stantem, que dabat ei monile quinque fines ut^432. cornua habens et dixit: ‘Cum meorum gaudiorum mencionem facit, hec quinque superaddat, scilicet ut salutet me in illo ineffabili gaudio quod habui cum inaccesibilem lumen beatissime Trinitatis primo aspexi, in quo velut in speculo lucidissimo⁺ agnovi illum eternum amorem ‖ quo me pre omni dilexit et elegit creatura. Ex quanto amore pre cunctis me sibi in matrem et sponsam elegit, illamque placenciam qua sibi in⁺ me ‖ et qua omne ministerium meum, quod sibi in terris exhibui, in summo complacuit. Secundo salutet me in plenitudine gaudium, quod aures mee susceperunt^433. ex salutacione dulcissima amantissimi filii mei Patris et sponsi^434., cum

+ 59v

+ (122r)

+ 44r

432. Ka, Keu, U 246: et.

+ (122v)

+ 44v

433. U 246: audierunt.

434. Ka, Keu, U 246 voegen in: mei.

[p. 431]

die ander moeders daervan gesuvert werden, also ic omdat ic niet en behoefde gesuvert te werden, soe vermeerrede mi⁺ die ‖ suveringe^a. heilicheit. Ten vijften mael^b. was hi mi in sijnre Passie een soen der drovicheit ende der rouwen ende der verlosinge^1.. Ten sesten mael is hi mi geworden^c. [in siinre verrisenisse een soen der bliscappen ende der hogher vervruechdinghe. Ten sevenden mael in siinre opvaert is hi mi gheworden]^d. een soen der godliker mogentheit ende der coninckliker weerdicheit’.

⁺ In eenre tijt doe dese devote maget bat voer een suster die seer devoet was onser Vrouwen ende plach haer dicwijl te vermanen haerre blijtscappen, doe seide onse lieve Vrouwe, dat so wanneer si haer vermaende haerre blijtscappen, so soude si oec daer toedoen dese na gescreven blijtscappen ende gruten.

Ic gruet di, o gebenedide ende gloriose moeder Gods, in dier ontsprekeliker blijtscap, die du hadste doe du ierst aensageste dat ontoganclike licht^2. der alre salichster Drievoldicheit, daer du in bekendeste als in enen overclaren⁺ spiegel die ewige minne ‖ daer hi di mede gemint ende uutvercoren hevet voer alle creaturen. Uut hoe groter minnen hi hem di vercoren had voer allen creaturen^e. tot een moeder ende bruut ende dat behagen, bi welker hem in di ende alle dijn dienst, die du hem in der eerden beweseste, in der alre hoechster wisen behagede. Ic gruet di, o gebenedide ende gloriose moeder Gods, in volheit dijnre blijtscap^f., die dijn oren ontfengen uter alre suetster gruet dijns alre minlicste soens des Vaders ende brudegoms, doe hi di alre minlicste

+ 122r

a. A: sonderlinghe.

b. A voegt in: vermaent mi der blijscappen.

1. Het is opmerkelijk dat bij de 5e vreugde gesproken wordt over de Passie. Het lijkt iets eigens van Mechtild te zijn; wij hebben dit althans nergens elders gevonden.

c. H2: ghegeven.

d. Inlas vlg. H1, H2, A.

+ I 26b

2. 1 Tim. 6, 16.

+ 122v

e. uut hoe groter... aller creaturen: ontbr. H2.

f. H2: der blijtscappen.

[p. 432]

me amantissime susceperit secundum magnitudinem omnipotencie sue, secundum artificium sapiencie sue et secundum immensitatem sui delicati amoris; decantans michi altissimum et suavissimum amoris canticum suavissime vocis sue. Tercio, salutet me in plenitudine gaudii, quod anima mea⁺ suscepit in osculo illo predulci quod ‖ michi divinitas infixit, in quo sue divine dulcedinis gustum tam affluenter michi infudit, ut redundancia mei melliflui facti sunt celi; ita ut eciam nec in terris tam miser et malus sit, quin ei ex mea plenitudine, si tamen desideret, valeam impertire...Quarto, salutet [me] in gaudio quod habui cum anima mea tota succensa est igne divini amoris, et cor^435. liquefactum est dulcedine sui^436. divini Cordis, cum totam sui amoris divini^437. plenitudinem in me effudit, in quantum creature umquam fuit possibile capere aut frui; atque ex meo ardore novo quodam modo sanctorum multitudo incanduit amoris fervore. Quinto,⁺ salutet me ‖ in gaudio quod habui cum splendor divinitatis omnia membra mea clarissimo lumine penetravit, ita ut celum a mea gloria nova luce illustretur, et omne sanctorum gaudium de mea presencia augmentetur’.

+ (123r)

435. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: meum.

436. ontbr. Ka, Keu, U 246.

437. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (123v)

[Die exposici op die Enghelse gruet Ave Maria]
⁺ Quomodo homo veram obtineat sanctitatem, id est de Ave Maria

[I 42] Sabbato quodam, dum ‘Salve sancta Parens’ can-

+ 59v

[p. 433]

ontfenc na groetheit sijnre almechticheit, na die constelicheit sijnre wijsheit ende na die ongemetenheit sijnre verweender minnen, singende di den alren hoechsten ende den alren suetsten sanc der minnen sijns alren suetstens^a. stemmes. Ic gruet di, o gebenedide ende gloriose moeder Gods, in volheit der blijtscap die dijn^b. siel ontfenc in dien seer sueten⁺ kussen, dat di ‖ die Godheit indruckede, daer hi di mede instortede also uutvloyeliken den smaec sijnre godliker sueticheit, dat van dijnre overlopender uutvloytheit alle die hemelen honichvloeyende sijn geworden^1., also datter oec niemant in der eerden also onsalich ende quaet en is, du en mogeste hem deylen van dijnre vollicheit, ist dat hijt begeert. Ic gruet di, o gebenedide ende gloriose moeder Gods, in dier blijtscap die du hadste doe dijn siel altemael ontsteken was mitten vuer der godliker minnen ende dijn herte gesmolten wart van der sueticheit des godliken hertes, doe hi die geheel volheit sijnre godliker minnen in di uutstortede in also voel als ie creatuer mogelic was te ontfangen of te gebruken, ende uut dijnre herten^c. wort gegloyet die voelheit der heiligen als mit enen nien brant der minnen. Ic gruet di, o gebenedide⁺ ende gloriose moeder Gods, ‖ in dier blijtscap die du hadste, doe dat schijnsel der Godheit doerginc alle dijn leden mitten alren claersten licht, also dat die hemel van dijnre glorie verlicht wart mit enen nien licht ende alle die blijtscap der heilegen vermeerret wart van dijnre tegenwoerdicheit.

a. sanc der minnen... suetstens: ontbr. H2.

b. H1: siin.

+ 123r

1. Vgl. 2e resp. van de Metten van Kerstmis: Hodie melliflui facti sunt coeli.

c. H1, H2: hetten. Het fragment ontbr. in A.

+ 123v

⁺ [Die exposici op die enghelsche gruet Ave Maria]^d.;^2.

Op enen saterdach doe men sanc onser Vrouwen Misse die aldus in Latijn begint: ‘Salve sancte parens’, dat in

+ I 42

d. Opschrift vlg. H2.

2. Vgl. voor de geschiedenis van het Ave Maria J.A.F. Kronenburg o.c., II, p. 85-111.

[p. 434]

taretur, dixit beate Virgini: ‘Si te, o celi regina, dulcissima salutacione quam umquam humanum cor excogitavit, salutare possem, libentissime facerem’. Statim gloriosa Virgo eidem apparuit, habens in pectore scriptam aureis litteris^438. angelicam salutacionem, et ait: ‘Supra hanc salutacionem ‖⁺ numquam homo^439. pervenit, nec aliquis me dulcius salutare poterit, quam is qui salutat me in reverencia, qua Deus Pater me per hoc verbum “Ave” salutavit, confirmans me^440. omnipotencia sua, ut essem immunis ab omni ve culpe. Filius quoque Dei sua divina sapiencia sic me perlustravit, ut sim preclarum sidus quo celum et terra illustratur, quod per hoc nomen “Maria”, quod sonat “maris stella”, notatur. Spiritus Sanctus eciam tota^441. sua dulcedine divina me penetrando, sua gracia me tam graciosam^442. effecit, ut omnis qui per me graciam querat, ipsam inveniat, quod innuitur per hoc verbum⁺ “gracia plena”. ‖ In hoc quoque verbo “Dominus tecum” ammoneor ineffabilis unionis et operacionis, quam tota Trinitas perfecit in me, cum mee carnis substanciam divine nature in una persona copulavit, ita ut Deus fieret homo et homo⁺ Deus, quid illa hora gaudii et dulcedinis senserim ‖ nullus homo^443. ad plenum potuit experiri. Per “benedicta tu in

438. aureis litteris: ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (124r)

439. U 246: nemo umquam.

440. U 246 voegt in: in hoc verbo.

441. ontbr. U 246.

442. me tam graciosam: ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (124v)

+ 60r

443. Sol., Ka, Keu, U 246: hominum.

[p. 435]

Duutsche is te seggen: ‘God gruet di heilege moeder’, doe seide dese devote maget totter saliger maget Marien: ‘O coninghinne des hemels, mocht ic di grueten mitten alre suetste gruet die ye menschelike herte gedacht, dat woude ic alte onmate geern doen’. Rechtevoert doe verscheen haer die gloriose maget ende had in haerre borste gescreven die engelsche gruet ende seide: ‘Boven dese gruete en quam ‖⁺ nye mensche, noch nyemant en mach mi sueteliker gruten dan di mi groetet in dier eerweerdicheit, daer mi God die Vader bi dit woert “Ave” in gegruetet hevet [daer hi mi mede vastmakede]^a. mit sijnre almechticheit, dat ic vrij ende vreemt soude wesen van alle wee der sonden^1.. Ende die Sone Gods, die hevet mi so doerlichtet mit sijnre godliker wijsheit, dat ic bin een overclaer sterre, daer hemel^b. ende eerde mede doerlichtet wert, dat si bi desen naem “Maria” beteykent wort^c., die sovoel ludet als “een sterre des meers”^2.. Oec so hevet mi die Heilige Geest mit sijnre godliker sueticheit also doergaen ende mit sijnre genaden also vol genaden gemaect, dat alle diegeen die overmids mi genade soeken genade sullen vinden^d., dat bewesen wort bi dit woert “vol⁺ van genaden gemaect”^e.. ‖ In dit woert: “die Heer si mit u”, wert ic vermaent der ontsprekeliker vereninge ende medewerkinge, welc die geheel Drievoldicheit in mi voldaen hevet, doe si dat wesen mijns vleisches versament hevet der godliker naturen in een persoen, alsoe dat God mensche wort ende die mensche God. Wat blijtscap ende sueticheit^f. ic gevoelde in dier uren, dat en soude geen mensche te vollen mogen ondervinden. Bi dit woert “gebenedijt sijste onder

+ 124r

a. Inlas vlg. A, H2. H1: ...vastghemaect hevet.

1. Een in de middeleeuwen geliefde woordspeling: a ve (vrij van wee).

b. H2: des hemels.

c. Dat... beteykent wort: ontbr. A.

2. Vgl. b.v. de hymne Ave Maris Stella en Bernardus' Super missus est, II 17 (Migne PL CLXXXIII 70 (743)).

d. dat alle diegeen... sullen vinden: wordt door H2 herhaald.

+ 124v

e. ontbr. H1, A.

f. ende sueticheit: ontbr. H2.

[p. 436]

mulieribus” omnis creatura mirando agnovit et contestatur me benedictam et exaltatam super omnem creaturam, tam celestem quam terrestrem. Per “benedictus fructus ventris tui” benedicitur et extollitur excellentissimus et perutilis fructus ventris mei, qui omnem creaturam vivificavit, ‖⁺ sanctificavit et in eternum^444. benedixit’.

⁺ (I 11) ...Cui respondit: ‘Lege michi “Ave Maria”’. At illa divinitus inspirata talem prorupit in laudem: ‘Ave ex Patris omnipotencia. Ave ex Filii sapiencia. Ave ex Spiritus Sancti benignitate, dulcissima Maria, celum et terram illuminans. Gracia plena, infundens et replens omnes te diligentes. Dominus tecum, Dei Patris unicus et tui virginei cordis unigenitus, amicus et sponsus dulcissimus. Benedicta tu in mulieribus, que Eve fugasti maledictionem et eternam impetrasti benedictionem. Et benedictus fructus ventris tui, ‖⁺ omnium Creator et Dominus, omnia benedicens et sanctificans, omnia vivificans^445. et locupletans’.

+ (125r)

444. in eternum: ontbr. U 246.

+ 15v

+ (125v)

445. uitgave van Solesmes: unificans.

⁺ Pro fine tuo lege tria Ave Maria

(I 47) Cum graciosam^446. Virginem oraret ut in hora mortis sue sibi adesse dignaretur, respondit: ‘Hoc utique faciam, sed et tria Ave Maria tu michi cotidie legas. Ad primum ora ut sicut Deus Pater secundum omnipotencie sue magnificen-

+ 62v

446. Sol., Ka, Keu, U 246: gloriosam.

[p. 437]

den wiven”, hevet alle creatuer verwonderende bekent ende getuget dat ic gebenedijt bin ende verheven boven alle creatuer also wal hemelsch als eertsches. Bi dit woert “gebenedijt is die vrucht dijns bukes”, wert gebenedijt ende verheven die overboven gaende ende seer orbaerlike vrucht mijns bukes, die alle creatuer levendich gemaect heeft⁺ ende ‖ heilich gemaect ende^a. in ewicheit gebenedijt’.

⁺ In eenre tijt geboet onse lieve Vrouwe der maget Mechtelt, dat si haer lesen soude een Ave Maria. Ende van godliker ingeestinge berstede^b. si uut in dusdanigen woerden ende sprac:

‘God gruet di uut die almechticheit des Vaders. God gruet di uut die wijsheit des Soens. God groet di uut die liefte^c. goedertierenheit des Heiligen Geestes, alre suetste Maria, verlichtende hemel ende eerde. Vol genaden instortende ende vervullende alle die di minnen. Die Heer is mit di, die enige Soen^d. Gods des Vaders ende dijns meechdeliken hertes, die alre suetste vrient ende brudegom. Gebenedijt bistu onder den wiven, die ontgaen hebste Yeven^1. maledixie ende verworven hebste die ewige benedixie. Ende gebenedijt is die⁺ vrucht dijns bukes, die ‖ Scepper ende Heer alre dingen^e., alle dingen gebenediende ende heilichmakende, alle dinge levendich ende rijc makende’.

⁺ Doe die salige maget Mechtelt onse Vrouwe op een tijt bat, dat si oer geweerdigen woude haer bi te wesen in die ure haerre doot, doe antwoerde onse Vrouwe ende seide: ‘Dat sal ic ummer doen, mer du salste mi weder alle dage lesen drie Ave Maria’. Ende si soude aldus bidden: ‘Ic bidde di, o gebenedide onder die wiven, maget Maria, coninginne des hemels, dat also God die Vader na groetdadicheit sijnre

+ 125r

a. heilich gemaect ende: ontbr. H2, A.

+ I 11

b. H2: verstonde.

c. H1, H2: lieflike.

d. ontbr. H2.

1. Eva's.

+ 125v

e. alre dingen: ontbr. H2.

+ I 47

[p. 438]

ciam animam meam secum in throno dignissimo sublimavit honore, ut sim post ipsum potentissima in celo et in terra, assim tibi in hora mortis tue confortando et expellendo a te ‖ omnem contrariam potestatem. Ad secundum, ora ut sicut Filius Dei secundum sue inscrutibilis sapiencie prevalenciam, sciencia et intellectu me artificiosissime decoravit et totam replevit, ut supra omnes sanctos maiori cogitacione fruar beatissima Trinitate et que me tanta claritate perlustravit, ut velut sol radians in virtute sua^447. totum celum illuminem, in hora mortis animam tuam lumine fidei et cognicionis perfundam, ne fides tua ignorancia aut aliquo errore temptetur. Ad tercium, ora ut sicut Spiritus Sanctus suavitatem sui⁺ amoris plene ‖ michi infudit ‖ et tam suavissimam et mitissimam⁺ effecit, ut post Deum dulcissima^448. et benignissima sim, assim tibi in hora mortis infundendo anime tue suavitatem divini amoris, qui in tantum prevaleat in te, ut omnis pena et mortis amaritudo ex amore tibi sit persuavis’.

447. in virtute sua: ontbr. Ka.

+ 63r

+ (126v)

448. U 246: suavissima.

[p. 439]

almechticheit dijn siel mit hem verhoget hevet in den throen^a. mitter alre weerdichster eren, dattu biste na hem die alre mechtichste in hemel ende in eerde, mi bi wesen wilste in die ure des^b. doots om mi te starken ende van mi te verdriven⁺ alle ‖ contrarie mogentheit. Ic bidde di, o keyserinne der werlt ende vrouwe des hemels, dat also die Sone Gods na dat vermogen sijnre ondervijndeliker^c.;^1. wijsheit, die verciert hevet alre constelicste mit wetentheit ende verstant ende altemael so vervullet hevet, dattu boven alle die heiligen gebrukeste^2. mit meerre kennisse der alre salichster Drievoldicheit ende die di mit so groter claerheit doerlichtet hevet, dat du gelijck die sonne schinende in haere crachten alle den hemel verlichtes, dattu in die ure mijnre doot mijn siel overstortes mitten licht des geloves ende der kennisse, opdat mijn gelove niet becoert en werde mit ontwetentheit of mit eniger dwalinge. Ic bidde di, o welrukende cederboem, maget Maria, een vruchtmakende berch^d.;^3., een honichmakende fonteyn, dat also die Heilige Geest dringestort^e. ‖⁺ hevet volcomeliken die sueticheit sijnre minnen ende also oversuet ende alre sachtmodicste <!> gemaket hevet, dattu na Gode biste die alre suetste ende die alre goedertierenste, dattu mi bi wesen wilste in die ure mijnre doot ende instorten mijnre sielen die sueticheit der godliker minnen, die also seer crachtich in mi werden moet, dat alle die pinen ende bitterheit des doots mi suet werden moet van minnen’.

a. H2: choren.

b. H2: mijns.

+ 126r

c. H1: ononderwijndeliker. Het fragment ontbr. in A.

1. Lees: onondervijndeliker, onnaspeurbaar.

2. Genoot.

d. ontbr. H2.

3. Deze epitetha zijn een allusie op o.a. de 3e les van het klein officie van de H. Maagd: Quasi cedrus exaltata sum in Libano, et quasi cypressus in monte Sion... Sicut cinnamomum et balsamum aromatizans odorem dedi (Eccli. 24, 17).

e. H1, H2: di inghestort.

+ 126v

[p. 440]

[Van den heilighen engelen ende hoe die menschen mitten engelen versellet sellen werden]
⁺ De angelis et qualiter homines eisdem socientur

[I 30] Ante festum sancti Michaelis, cum hec Christi ancilla in familiari unione a Deo quesisset quid obsequium ‖⁺ angelis offerre deberet, hoc inde responsum accepit: ‘Lege eis novem Pater noster secundum novem ordines^449. eorum’.⁺ Quod cum fecisset, ‖ in die sancto volebat suo offerre angelo, ut ille ceteris angelis^450. presentaret. Cui Dominus ait: ‘Committe michi ut ego hoc faciam, quia inestimabili^451. gaudio hoc facere me delectat, eo quod omnis oblacio michi commissa, cum per me in celestibus presentabitur, ex me in tantum nobilitatur et in melius commutatur, sicut denarius in massam candentis auri immissus et in unum redactus, iam non quod fuit in se, sed quod factus est ex auro apparebit’. Post hoc vidit ascensum aureum novem gradibus concitum, multitudine angelorum^452. circumdatum, ita ut in primo⁺ Angeli, in secundo ‖ Archangeli et sic deinceps cuique gradui ordo angelicus presideret. Intellexitque celitus per hunc ascensum hominum conversacionem designari, ita videlicet ut quicumque in Ecclesia Deo^453. fideliter, humiliter et devote ministraret et eciam propter Deum infirmis, peregrinis seu pauperibus et invicem in caritate cuilibet alii subveniret, in primo gradu consisteret, Angelis coequatus. Qui vero oracione et devocione familiarius Deo intendunt et proximis suis doctrinam, consilium et auxilium impendunt, in secundo

+ 48v

+ 49r

449. Sol., Ka: angelorum.

+ (127r)

450. U 246 voegt in: offerret sive.

451. Ka, Keu, U 246, Ch., M2: ineffabili.

452. Sol., Ka, Keu voegen in: hinc inde.

+ (127v)

453. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 441]

⁺ [Van den heilighen engelen ende hoe die menschen mitten engelen versellet sellen werden]^a.

Voer sunte Michiels hoecheit^b.;^1. doe dese deerne Christi in vriendeliker vereni.nge van Gode gevraget had wat dienst si den engelen offeren soude, so ontfenc si dit tot eenre antwoerde: ‘Leest hem negen Pater Noster, na hoer negen orden.’⁺ Ende doe si dat gedaen ‖ hadde op sunte Michielsdach, soe wolde si se haren engel offeren, dat hi se den anderen engelen soude offeren of presentieren. Ende onse Heer seide haer: ‘Beveeltet mi dat ict doe, want dat lust mi mit ontsprekeliker bliscap te doen, omdat alle offerhande die mi bevoelen is^c., als si overmids mi in den hemel gepresentiert wert, also seer uut mi geedelt wert ende in een beter verwandelt wort, gelijc als een penninc die in enen groten hoep gesmolten gouts gedaen is ende in een geworden is, die en sal tehants niet schinen dat hi was in hem selven, mer dat hi geworden is uten goude’. Hierna sach si een gulden opganc, gemaect mit negen graden onbevangen hier ende daer mit voelheit der engelen, also dat in den iersten graet waren die⁺ Engelen, in den anderen ‖ die Archangelen ende also voert, soe dat enen ygeliken grade voer was een engelsche orde. Ende si verstont van boven, dat bi desen opganc beteykent wert der menschen wanderinge. Also dat diegeen die in der heiliger Kerke Gode trouwelic, oetmoedelic ende devotelic dient ende die om Gods willen den sielen, den pelgrijms of den armen ende oec onderlinge een ygelic den anderen caritaet bewijst, dat die sal staen in den iersten graet ende is gelijc den Engelen. Ende die mit gebeden ende mit devocien Gode heymelic^2. aendencken ende haren evenmenschen leringe, raet ende hulpe geven, die werden versellet mitten

+ I 30

a. Opschrift vlg. H2.

b. H1, H2, A: hoechtijt.

1. 29 september.

+ 127r

c. ontbr. H1, A.

+ 127v

2. Innig.

[p. 442]

gradu Archangelis inseriuntur. Et qui se exercent in paciencia, obediencia et voluntaria paupertate et humilitate omnesque⁺ virtutes fortiter ‖ peragunt, tercium gradum cum Virtutibus conscendunt. Qui autem viciis et concupiscenciis reluctantes, dyabolum cum omnibus que suggerit, contempnunt, in quarto gradu cum Potestatibus triumphum glorie obtinebunt. Qui vero in Ecclesia ceteris prelati officium sibi commissum bene ministrant, animarum lucris die noctuque invigilantes⁺ et talenta sibi credita ‖ omni qua possunt diligencia duplicantes, hi cum Principatibus in quinto gradu gloriam regni pro labore suo possidebunt^454.. Qui eciam divine maiestati cum omni subiectione reverenter se inclinant et pro eis gloria^455. omnem hominem reverentur et diligunt, seipsos⁺ eciam quia ad ‖ imaginem Dei facti sunt, Deo in quantum possunt conformant subicientes carnem spiritui dominantur animo suo, ipsum ad celestia transferendo, cum Dominacionibus in sexto gradu exultabunt. Qui vero sedule meditacioni et contemplacioni inserviunt, cordis mundiciam et mentis tranquillitatem amplectendo, quietissimam de Deo exhibent habitacionem - qui vero Dei paradisus dici possunt, iuxta illud: ‘Delicie mee esse cum filiis hominum’, de quibus eciam ipse dicit: ‘Inambulabo in eis et inhabitabo’ - in septimo gradu Thronis sociantur. Qui autem sciencia et cogi-

+ (128r)

+ 49v

454. U 246: quintum gradum in gloria transeunt pro labore suo.

455. U 246: honore.

+ (128v)

[p. 443]

Archangelen in den anderen grade. Ende diegeen die hem oefenen in lijdsamheit, in gehoersamheit ende in williger armoede ende in oetmoedicheit ende alle doechden sterkelic⁺ ‖ werken, die opclymmen den derden graet mitten Virtuten. Mer diegeen die den ondoechden ende den begeerlicheiden wederstaen ende den duvel mit al dat hi radet versmaden, die sullen in den vierden grade die sege der glorien behouden mitten Potestaten. Mer soe wie dat in der heiliger Kerken overste sijn ende hoer officie dat^a. hem bevolen is wel diensteliken volbrengen, dat gewijn der sielen dach ende nacht soekende ende die talenten die hem bevoelen sijn mit alre eernsticheit dat si mogen dubbelen^1., dese sullen besitten voer haren arbeit die glorie des rijcs mitten Principaten in den vijften grade. Ende diegeen die hem eerweerdeliken bugen onder die godlike mogentheit mit alre onderworpenheit ende om sijnre glorien wille alle menschen eren ende minnen oec hem selven, want si totten ‖ beelde Gods⁺ gemaect sijn ende hem Gode alsoe voel als si mogen medeformigen ende hoer vleisch den geest onderwerpen ende haer gemoede verheren^2. ende overvoeren tot hemelschen dingen, die sullen hoge vervrouwen in den sesten grade mitten Dominacionen. Ende diegeen die hem geven tot stadiger heileger gepensen ende scouwingen ende omhelsen suverheit des herten ende vrede des gemoets ende hem selven een overrustige woenstat Gode bewisen, die warachtelic een paradijs Gods geseit mogen werden, na datter gescreven staet: ‘Het sijn mijn weelden te wesen mitten kinderen der menschen’^3., van welken^b. die Heer oec seit: ‘Ic sal in hem wanderen ende in hem^c. wonen’^4., die werden versellet mitten Thronen in den sevenden grade. Ende diegeen die mit wetentheit ende

+ 128r

a. H2, A: die.

1. Mt. 25, 20 e.v.

+ 128v

2. Beheersen.

3. Spr. 8, 31.

b. H1, H2 voegen in: hi.

c. wanderen ende in hem: ontbr. H2.

4. Ez. 37, 27; 2 Kor. 6, 16.

[p. 444]

⁺ tacione ‖ ceteris eminent, qui singulari beatitudine Deum facie ad faciem mente illustrata conspicuunt, et ex eo que ex ipso fonte omnis sapiencie hauriunt^456., per doctrinam et illuminacionem aliorum in ipsum refundunt^457., in octavo gradu ascensionis cum Cherubin locabuntur. Et qui Deum toto corde et tota^458. mente diligunt, et igni eterno qui Deus est, totos se immittunt, eique similimi facti, non iam suo sed divino amore, Deum, sicut dilecti sunt, diligunt, omnia in Deum et propter Deum diligunt, inimicos ut amicos intuentur, quos ab amore Dei nichil valet separare, immo nec impedire ‖⁺ quia quo magis inimici in eos insurgunt, eo validius in amore Dei convalescunt, feliciter in seipsis ardentes et alios accendentes, ita ut si possent omnes homines in Dei facerent amore⁺ perfectos, aliorum vicia et peccata ut propria deflen‖tes, quia solius Dei gloriam et^459. suam omnino diligunt et requirunt, isti nono gradu cum Ceraphin, inter quos et Deum nulli alii spiritus sunt, Deum immediate^460. appropinquabunt.

+ (129r)

456. Ka, Keu, U 246: percipiunt.

457. Ka, Keu, U 246: refluunt.

458. ontbr. Sol., Ka, Keu, U 246.

+ (129v)

+ 50r

459. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: non.

460. Sol., Ka, Keu: Deo. U 246: Deo mediante.

[Van Alre Heilighendach]
⁺ De festo Omnium Sanctorum

⁺ [I 31a] In vigilia Omnium Sanctorum... ‖ de singulis sanctorum cordibus tam virginum quam relique multitudinis

+ 50r

+ 51r

[p. 445]

⁺ kennisse voer ‖ ander menschen scinen, die mit sonderlinger salicheit Gode mit verlichter herten sien van aensicht tot aensicht ende uut dien dingen die si sceppen uut hem, die fonteyn alre wijsheit^1., weder in hem vloyen overmids leeringe ende verlichtinge andere menschen, die sullen geset werden mitten Cherubynnen in den achsten grade der opclymminge. Ende diegeen die Gode mit alre herten ende gemoede minnen ende hem selven altemael geven den ewigen hemelschen vuer dat God is ende hem alre gelijcste geworden sijn ende tehant niet mit harre<!> minnen, mer mitter godliker minnen Gode minnen also si gemint sijn ende alle dingen in Gode ende om Gode minnen ende aensien haer viande als haer vriende; die geen dinc scheiden en⁺ mach van der minnen Gods^2. noch ‖ oec beletten, - want hoe haer viande meer tegens hem opstaen, hoe si sterkeliker wassen in der minnen Gods^a. - salichlic in der minnen^b. hem selven bernende ende ander menschen ontstekende, also, waert dat si mochten, si souden alle menschen volcomen maken in der minne Gods ende ander menschen ondoechden ende sonden bescreien als haer eygen sonden - want si alleen die glorie Gods ende niet die haer minnen ende soeken -, dese sellen Gode sonder middel genaken in den negenden grade^c. tusschen wien en Gode geen ander geesten en sijn^3..

+ 129r

1. Spr. 18, 4.

+ 129v

2. Rom. 8, 39.

a. noch oec beletten... in der minnen Gods: ontbr. A.

b. der minnen: ontbr. H1, H2, A.

c. A voegt in: mitten Seraphiinen.

3. Vgl. noot 6, pag. 363.

⁺ [Van Alre Heilighendach]^d.

In die hoechtijt van Alre Heilegen^4., onder ander gloriose dingen die dese heilige maget^e. sach van den blijtscappen der heilegen, soe sach si oec van een ygelic heilichs herte

+ I 31a

d. Opschrift vlg. H2.

4. 1 november.

e. A i.p.v. dese heilige maget: si.

[p. 446]

^margin exivit ‖ sonus dulcissimus in modum organorum. Per quod dabatur intelligi, quia nil adeo parvum perfecerunt in terris in^461. graciarum actione, in oracione, factis, dictis vel eciam cogitacionibus, quod non eciam suavi sono et clangore de cordibus ipsorum eternaliter resonet in laudem divinam, et ipsorum gaudii ac glorie incrementum. Unde reduxit ad memoriam de talibus fore scriptum: ‘Ibi sonant iugiter organa sanctorum’, et illud: ‘Laudate eum in tympano et choro, laudate eum in cordis et organo’^462..

margin (130r)

461. Sol., Ka, Keu, U 246: laude.

462. et illud... et organo: ontbr. Keu. et illud en laudate eum in cordis et organo: ontbr. U 246, in plaats waarvan: etc.

[Hoe God in sinen heiligen gheloeft sel werden]
⁺ Qualiter Deus in sanctis laudetur

⁺ [I 34c] In festo igitur cuilibet sancti potes me laudare pro eterna electione qua sanctos elegi, quam et in ipsis ita fortificavi, ut quamvis electi ad eternam beatitudinem in magnis quandoque sint peccatis, semper ac si non peccaverint, in eis respicio illam ad quam venturi sunt claritatem. Secundo, pro amicabili^463. vocacione mea, qua eos vocavi ad regnum decoris. Quis enim umquam ad meam divinam maiestatem accessum habere presumeret, nisi ipsum vocarem et traherem? Tercio, pro fidelissima regni mei cum ipsis divisione,⁺ ‖ quia omnes reges et reginas mecum constitui et tam

+ 54v

+ (130v)

463. Ka, Keu, U 246: accidentali.

+ (131r)

[p. 447]

⁺ uutgaen ‖ een oversuet geluut na der manieren van orgelspul, daer bi te verstaen wort gegeven, dat si in der eerden niet so cleyn gedaen en hadden in love, in dancbaerheit der gaven, in gebede, in werken, in woerden of oec in gedachten, dat mit oversueten gelude ende clanc niet ewelic^a. wederluden ende wederclyncken^b. en sal van haerre herten totten godliken love ende tot wassinge haerre blijtscappen ende haerre glorien. Waervan si gedacht van soedanigen gescreven te wesen: ‘Daer luden stadelic die orgelen der heilegen’^1., ende dat: ‘Lovet hem in bongen^2. ende in eendrachtigen versamenden sangen, lovet hem in snaren ende in orgelen’^3..

+ 130r

a. gelude ende clanc mit ewelic: ontbr. A.

b. A: eweliken sal blincken.

1. Antifoon van de Benedictus op het feest van Allerheiligen vlg. het Antifonarium van Bamberg. Vgl. R.-J. Hesbert, Corpus antiphonalium officii. Vol. I, Manuscripti ‘cursus Romanus’, Roma, 1963, p. 322-323.

2. Pauken.

3. Ps. 150, 4.

⁺ [Hoe God in sinen heiligen gheloeft sel werden]^c.

⁺ In eenre tijt seide onse lieve Heer tot deser maget: ‖ ‘In die hoechtijt eens ygelic heilichs so mogestu mi loven om die ewige uutverkiesinge, daer ic die heilegen in uutvercoren heb, welke uutverkiesinge ic also starc in hem gemaect heb, dat, al ist dat diegeen die vercoren sijn totter ewiger salicheit bi wijlen sijn in groten sonden, nochtan soe aensie ic altoes in hem die claerheit daer si toe comen sullen, alsof si niet gesondicht en hadden. Ten anderen mael mogestu mi loven om minen roep, daer ic se mede geroepen heb buten haeren verdiensten totten rijc der scoenheit. Want wie soude ummermeer hem vermeten enen toeganc te hebben tot mijnre godliker mogentheit, ten waer dat ic hem riep ende toge?^4. Ten derden mael moechstu mi loven om die alre getrouweste⁺ deylinge ‖ mijns rijcs mit hem, want ic heb se allegader geset

+ I 34c

c. Opschrift vlg. H2.

+ 130v

4. Vgl. Joa. 6, 44: Nemo potest venire ad me nisi Pater, qui misit me, traxerit eum.

+ 131r

[p. 448]

feliciter^464. et gloriose regnare feci, ut non dimidium regni mei, sed totum accepisse videantur.

⁺ Possunt eciam sancti ammoneri gaudii ‖ quo gaudent ex eo quod modo perfecte agnoscunt, et in iocundissima delectacione vident quomodo eos ab eterno dilexi, et ad talem felicitatem gratis elegi. Nullus enim amici^465. cor aspicere valet, qualiter circa ipsum afficiatur, sicut electi mei, qui Cordis mei intima rimantur et^466. ineffabili gaudio senciunt⁺ erga se affectum meum et amorem. Secundo, ‖ suavissimi gustus quem habent^467., quia quod me laudant et benedicunt et quod meam erga se vident caritatem, eis dulcissime sapit. Tercio, quod habent sue voluntatis copiam, quia omnia que volunt liberalissime possunt.

Possunt eciam sancti ammoneri gloriosissime, splendidissime et deliciosissime preparacionis, quam eis Deus ab eterno preparavit, videlicet ut sint ubi est ipse, coheredes unigeniti sui, immo in seipso intimo cordis sui eis donavit mansionem. Secundo, dulcissime^468. influicionis qua illos Deus tota sua divina deliciositate⁺ influit, ‖ et ipsi tota gratitudine sua dulcissima frui-

464. Ka: fideliter.

+ 55r

465. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: sui.

466. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. rimantur et: rimantes.

+ (131v)

467. U 246: senciunt.

468. Ka, Keu, U 246: deliciosissime.

+ (132r)

[p. 449]

mit mi te wesen coningen ende coninghinnen ende ic heb se also salichlic ende glorioselic doen regnieren, dat si niet en schinen ontfangen te hebben die helfte mijns rijcs, mer altemael’.

Ende God sprac oec: ‘Item^a. so mogen die heilegen oec vermaent werden dier blijtscap, daer si mede verbliden omdat (si nu) volcomelic bekennen ende in overhoger vrolicheit^b. sien hoe dat ic se van ewicheit gemint heb ende uutvercoren heb te vergeefs^1. tot alsodaniger salicheit. Niemant en mach oec sien dat herte sijns vrients, hoe dattet mit begeerten^c. tot hem geneyget ende getogen wert als mijn uutvercoren, die dat binnenste mijns herten ondervinden ende gevoelen mit ontsprekeliker blijtscap mijn begeerte ende liefte tot hem.⁺ Ten anderen mael^d. mogen si ver‖maent werden der alre suetster smaken die si hebben, want dat si mi loven ende benedien ende dat si mijn liefte^e. tot hem sien, dat smaect hem alre suetelicste^f.. Ten derden mael mogen si vermaent werden omdat si hebben die volheit haers willes, want al dat si willen, dat vermogen si alre mildelicste^g..

Item so mogen die heilegen vermaent werden der alre glorioester ende der alre blenckenster ende der alre verweenster bereydinge die hem God van ewicheit bereit hevet, als dat si sijn daer hi is ende mede erfgenamen sijns eengeboren Soens^2., ummer soe hevet hi hem gegeven een woninge in hem selven in dat binnenste sijns herten. Ten anderen mael mogen si vermaent werden der onweldiger^h.;^3. invloeynge,⁺ daer God die heilegen mede invloeyet ‖ mit sijnre godliker

a. A i.p.v. Ende God sprac oec Item: oec.

b. A i.p.v. overhoger vrolicheit: overvloedicheit.

1. Om niet.

c. H2: herten.

+ 131v

d. H2: Ten vierden.

e. A i.p.v. mijn liefte: mynlicste.

f. toe hem sien... suetelicste: ontbr. A.

g. A i.p.v. alre mildelicste: oec.

2. Rom. 8, 17.

h. H2: onweeldiger. H1, A: overweeldigher.

3. Lees met A en H1: overweeldigher, allerzaligst. Niet in MNW.

+ 132r

[p. 450]

cione refluunt in ipsum. Tercio, dignissimi honoris, quem eis exhibuit, quia eis fecit suos commensales, cibans et sacians eos sine fastidio splendore predulcis faciei sue et inebrians torrente voluptatis divine, replendo in bonis^469. omnia desideria eorum. Quarto, fidelissime remuneracionis, quia nichil tam parvum pro eius amore fecerunt, dimiserunt aut pertulerunt, quod oblivioni dederit, sed omnia diligentissime conservans, ipsa super omne meritum dignissimo remuneravit honore. ‖⁺ Quinto, eterne beatitudinis, quia certi sunt quod eorum gloria et felicitas numquam deficiet in eternum^470., sed cum meritorum et gaudiorum cumulo semper accipient incrementum.

469. Ka, Keu, U 246: eis.

+ (132v)

470. in eternum: ontbr. Sol., Ka, Keu. U 246 sic.

[Van sinte katherijn]
⁺ De sancta Katherina virgine

[I 32] In festo eximie virginis Katherine apparuit ei ipsa virgo in veste candida, que aureis rotis tota erat repleta, habens in summitate duas manus aureas que ipsam vestem⁺ insimul continebant. Per quas significa‖batur^471. felicissima illa Dei cum anima unio indivisa. Tunc Christi ancilla eam⁺ reverenter salutabat cum antiphona ‖ ‘Ave virgo speciosa’.

+ 53r

+ 53v

471. Ka, Keu, U 246: figurabitur.

+ (133r)

[p. 451]

volweeldicheit, ende si in hem wedervloeyen mit alre dancbaerheit, mit haerre alre suetster gebrukinge^a.. Ten anderen^b.;^1. mael so mogen si vermaent werden der alre weerdichster eren die hi hem bewesen hevet, want hi hevet se gemaect sijn tafelgenoten^c. ende spiset se ende sadet se sonder verdriet mitten schijnsel sijns oversueten aensichtes ende maect se droncken mitten springenden born sijnre godliker weelden ende vervullet in hem alle oer begeerten. Ten vierden mael mogen die heilegen vermaent werden der alre getrouwester wederloninge, want si en hebben niet so cleyn om sijnre minnen wille gedaen, gelaten of geleden, dat hi vergeten hevet, mer hi heeftet altemael seer neernsteliken⁺ bewaert ende onthouden ende hevet se weder geloent ‖ mitter alre weerdichster eren boven alle haren verdiensten. Ten vijften mael mogen si vermaent werden der ewiger salicheit, want si sijns seker dat haer glorie ende haer salicheit nummermeer gebreken en sal, mer dat se altoes ontfangen sal wassinge mit volheit haerre verdienten ende blijscappen.

a. mit haerre alre suetster gebrukinge: ontbr. A.

b. H1, H2: derden.

1. Lees: derden.

c. H2: erfghenamen.

+ 132v

⁺ [Van sinte Katherijn]^d.

In die hoechtijt der edelre maget sunte Katherinen^2. verscheen dese maget der deernen Christi Mechtelt in een cleet dat vol was van gulden raden^3., dat boven had twee gulden handen die dat cleet tesamen hielden. Daerbi beteikent wort die oversalige, onverscheiden vereninge Gods mit haerre sielen. Doe gruete dese deerne Christi eerweerdeliken mit desen antiffen, die men singet op haren avont ter⁺ Vesper: ‖ ‘God gruet di schone maget, claerre dan die sterren, wies aensicht ende scoenheit die Heer begeert hevet, stort

+ I 32

d. Opschrift vlg. H2.

2. Catharina van Alexandrië, 25 november.

3. Symbool van haar marteldood: zij stierf op het rad.

+ 133r

[p. 452]

Post hoc dixit ad eam: ‘Obescro, dic michi quid per hoc notatur quod tibi canimus: “cuius vultum^472. ac decorem concupivit Dominus”’. Que est illa facies tua quam Dominus in te concupivit?’ Que respondit: ‘Vultus meus est imago venerande Trinitatis, quam ideo Dominus in me concupivit, quia eam numquam magnis depravavi peccatis. Decor autem meus est illud eximium decus quo Christus fideles suos sui sanguinis colore inestimabili pulchritudine decoravit. Et⁺ hoc scias quociens homo communicat, tociens ‖ decor ille in anima renovatur et augetur. Verbi gracia, qui semel tantum communicavit, tociens illum^473. in anima superauxit’. Cum vero sanctam Katherinam pro quadam sibi devota orasset, illa respondit: ‘Dic sibi ut legat michi “Laudate Dominum omnes gentes” et antiphona “Vox de celis”, ammonens me gaudii quod habui cum Christus rex et sponsus meus his verbis me vocavit. Cum enim vox illa ad me delata fuit, tantus amor succendit cor meum et tam ineffabili gaudio resolvebar, quod omnis^474. horror^475. mortis in nichilum est redactus’.

472. Ka, Keu, U 246: i.p.v. cuius vultum: vultum tuum.

+ (133v)

473. ontbr. Ka, U 246. Keu: ille.

474. U 246 i.p.v. quod omnis: spiritus meus et.

475. Ka, Keu, U 246 voegen in: meus.

[p. 453]

bede totten Scepper voer dijn ynnige’^a.;^1.. Hierna seide si tot haer: ‘Ic bidde, seg mi wat daerbi beteikent wort, dat wi di singen: “wies aensicht ende scoenheit die Heer begeert hevet”. Welc is dijn aensicht dat die Heer in di begeert hevet?’^b. Si antwoerde: ‘Mijn aensicht is beelt der eerliker Drievoldicheit, dat daeromme die Heer in mi begeert hevet, want ics nie besmet en heb mit groten sonden, mer mijn scoenheit is die hoge edel cierheit, daer Christus sijn gelovige mede geciert hevet mit ondenckeliker suverlicheit in der verwen sijns bloets. Ende weet dat, dat so dicke als een mensch⁺ dat heilege sacrament ontfanget, also dicke wort ‖ die schoenheit in der sielen vernyet ende geoket^2.. Als exempel: so wie dat alleen [e]ens dat heilege sacrament ontfangen hevet, die hevet scoenheit eens in sijnre sielen boven geoeket’. Ende doe si sunte Katherijn gebeden had voer een persoen die oer seer^c. devoet was, so antwoerde si: ‘Segt haer dat si mi lese den salm: “Lovet den Heer, alle ghi heilegen etc.”^3.. Ende den antiffen die aldus begint: “Die stemme van den hemel etc.^4.. Ende dat si mi vermane dier blijscap die ic hadde doen Christus, mijn coninc ende mijn brudegom, mi riep mit desen woerden, want doe die stemme tot mi gecomen was, so ontstack also grote minne mijn herte ende ic versmeltede mit so ontsprekeliker blijscap, dat alle die gruwelicheit mijn doets te niet ginc’.

a. A: stort tghebet totten Heer voer dijn ynnige dienres.

1. Een 12e eeuwse, in het diocees van Halberstadt gangbare hymne ter ere van Catharina. Vgl. U. Chevalier, o.c. I no. 2253.

b. Welc is dijn... begeert hevet: ontbr. A.

+ 133v

2. Vermeerderd.

c. ontbr. H2, A.

3. Ps. 116.

4. 4e Antifoon van de Lauden van Epiphanietijd, voorkomend in het Antifonarium van Bamberg. Vgl. R.-J. Hesbert, o.c. p. 68.

[p. 454]

[Van der wijnge of Kermisdach]
⁺ De festo Dedicacionis ecclesie

⁺[I 35] In festo Dedicacionis ecclesie... ‖ cum responsorium⁺ ‘Benedic’^476. cantaretur, ‖ omnes virtutes, queillic nominabantur, vidit in specie virginum Deo astare, inter quas una ceteris excellencior cyphum aureum portabat, cui singule virgines aromata imponebant, que flexis coram Deo genibus illi propinavit. Hoc dum illa miraretur, dixit ad eam Dominus: ‘Hec est obediencia, que ideo sola michi propinat, quia in se continet bona ceterarum virtutum. Et verus obediens has virtutes in se debet habere. Verus enim obediens oportet ut⁺ habeat sanam animam, id est ‖ ut nullo criminali peccato

+ 55v

+ 56r

+ (134r)

476. ontbr. Ka. U 246 voegt in: Domine, domum istam.

+ (134v)

[p. 455]

⁺ [Van der wijnghe of Kermisdach]^a.;^1.

In Kermisdage doe men sanc dit respons: ‘O Heer, gebenedie dit huus ende alle diegeen die daerin wonen. Daer⁺ moet in wesen gesont‖heit, oetmodicheit, heilicheit, reinicheit victorie, cracht, hope, gelove^b. ende minne, maticheit, lijdsamheit, geestelike disciplijn ende gehoersamheit van ewen tot ewen^c.. Bewaert, Heer, in desen huse die di ontsien, die cleyne mitten groten’^2., doe sach dese salige maget Mechtelt alle die doechden die daerin genoemt worden staen bi Gode in gedaente van meechden, onder welken een was die hoge boven die ander waer ende droech enen gulden nap, daer alle die ander meechden inleiden walrukende crude, die mit gebogenen knyen voer Gode hem schenckede. Doe deser maget Mechtelt dat verwonderde, so seide onse Heer tot hoer: ‘Dese is gehoersamheit, die mi daerom alleen schenct, want si in haer^d. besloten hevet die goede alre ander^e. doechden. Ende een gewarich gehoersam^f. mensche, die sal in hem hebben dese doechden, want een gewarich gehoersam mensche, die moet hebben^g. een ganse siel, dat is⁺ dat ‖ hi in geenre doetliker sonde gekrenct en werde. Ende

+ I 35

a. Opschrift vlg. H2.

1. De verjaardag van Kerkwijding had geen vaste datum, doch viel dikwijls in november. Vgl. DACL IV 1, 403 e.v.s.v. Dédicace de l'église, VIII Anniversaire de la dédicace; Lexikon für Theologie und Kirche I, 1957 2, 578 e.v.s.v. Anniversarium.

+ 134r

b. H1, H2, A: cracht ende victorie, gelove, hope.

c. H1, A voegen in: veers.

2. Deze resp. komt naar de hier gegeven vorm in het huidige officie van Kerkwijding niet meer voor. Een ongeveer gelijkluidende tekst vinden we in het Processionale monasticum ad usum congregationis Gallicae O.S.B., Solesmes, 1893, p. 11: Preces consuetae in aspersione locorum regularium. Oratio circa capitulum. Benedic, Domine Deus omnipotens locum istum ut sit in eo nobis sanitas, sanctitas et castitas, virtus, victoria et sanctimonia, humilitas, bonitas et mansuetudo, lenitas, plenitudo legis et obedientia Deo Patri et Filio et Spiritui Sancto; et sit benedictio semper super hunc locum. Het vers Bewaert, Heer vinden we in een Ordo visitationis infirmorum uit een 12e eeuws Pontificale Romanum. Vgl. M. Andrieu, Les ordines romani du haut moyen âge, t. I, Louvain, 1931, p. 270.

d. H2: daerin.

e. A: alrehande.

f. ontbr. A.

g. dese doechden... moet hebben: ontbr. A.

+ 134v

[p. 456]

infirmetur. Humilitatem habere debet, eciam, qua se prelatis in omnibus subiciat. Sanctitas et castitas^477. in eo esse^478. debent,⁺ quia cordis ‖ et corporis mundiciam retinere oportet. Virtutes et victoria illi necessarie sunt, ut scilicet fortis sit ad bene operandum et victoriosus a viciis resistendum. Ceteras quoque virtutes obedientem habere convenit, scilicet fidem sine qua nemo Deo placebit, et spem qua semper ad Deum tendat, et caritatem tam ad Deum quam ad proximum, benignitatem qua se omnibus mitem et socialem exhibeat, temperanciam qua omnia superflua amputet, pacienciam⁺ qua cuncta adversa ‖ devincat et omnia inutilia sibi faciat^479. fructuosa, et spiritualem disciplinam qua regulam suam districte conservet’.

477. U 246: sanitas.

478. Sol., Ka, Keu, U 246 i.p.v. esse debent: est.

+ 56v

+ (135r)

479. i.p.v. inutilia sibi faciat heeft Keu: mala utilia sibi faciat. Ka, U 246: mala utilia sibi sciant et. Sol.: et omnia sibi utilia faciat.

[Van vierhande ghebet]
⁺ De quadruplici oracione

[III 47] Item audiens cantari^480. responsorium ‘Vidi civitatem Jherusalem ornatam et compositam de oracionibus sanctorum’, cogitabat quomodo civitas oracionibus sanctorum componi potest et ornari. Ad quod Dominus respondit: ‘Quatuor oracionum generibus hec civitas velut auro et gemmis decentissime decoratur. Primum est quando electi pro peccatis suis humili et contrito corde in oracione veniam

+ 99v

480. ontbr. Ka, Keu, U 246.

[p. 457]

hi sal oec hebben oetmodicheit, daer^a. hi hem sinen oversten in allen dingen in onderwerpe. Heilicheit ende reinicheit sullen in hem wesen, want hem is noet te houden suverheit des herten ende des lichaems. Oec so sijn hem noet crachten ende victorie, als dat hi sterc si om wael te doen ende verwinlic der ondoechden te wederstaen. Oec so betaemt enen gehoersamigen mensch te hebben die ander doechden, als gelove sonder welc niemant Gode en behagen en mach, ende hopen daer hi altoes^b mede tot Gode mach gaen, ende minne sowael tot Gode als tot sinen evenmensce. Ende oec goedertierenheit, daer hi hem allen menschen mede bewisen mach sachtmoedich ende gesellich^1.. Ende maticheit, daer^c. hi mede afhouden mach al dat overvloedich is. Ende lijdsamheit, daer hi mede verwinnen mach alle wederheiden^d.+ ende hem alle quade dingen ‖ orbaerlic ende vruchtbaer mede^e. maken mach^e.. Ende geestelike disciplijn overmids welker hi sijn regel strengelic mach holden’.

a. A: overmits welken.

b A: alle tijt.

1. Voorkomend, MNW II 1631.

c. A: overmits welker.

d. A: tegenheit.

+ 135r

e. ontbr. A.

e. ontbr. A.

⁺ [Van vierhande ghebet]^f.

In eenre tijt doe dese maget hoerde singen^g.: ‘Ic sach die stat Iherusalem geciert ende gemaket van den gebeden der heilegen’^2., doe dacht si hoe dat die stat gemaect ende geciert mocht werden van den gebeden. Daer antwoerde onse Heer toe ende seide: ‘Mit vier manieren van gebeden wort dese stat alre betaemlicste geciert als mit goude ende mit gemmen. Die ierste manier is wanneer die uutvercoren hem in horen gebede genade bidden voer haer sonden mit oet-

+ III 47

f. Opschrift vlg. H2.

g. A voegt in: dat respons.

2. 6e resp. van het gemeenschappelijke der heiligen in de Paastijd, voorkomend in het liber Resp. van Compiègne. Migne PL LXXVIII, 779. Vgl. ook R.-J. Hesbert o.c. p. 211, 377.

[p. 458]

sibi poscunt. Secundum est cum homines in tribulacionibus per oracionem ad Deum confugiunt et querunt relevari.⁺ Tercium est cum quis superne caritatis affectu ‖ pro necessitate et miseria alterius intercedit. Hec oracio multum accepta est Deo et celestis Jherusalem ab inde non modicum insignitur. Quartum est cum ex puro amore, quo Deum quis diligit, pro universali Ecclesia et pro singulis velut pro seipso intercedit. Hec oracio supernam Jherusalem velut nove lucis^481. ortu perlustrat’.

+ (135v)

481. Sol., Ka, Keu, U 246: novi solis.

[In welc die siel Gode mach ghelijc werden]
⁺ In quo anima Deo assimilari valeat

[III 39] Cum cantaretur Missa ‘Dicit Dominus: Ego cogito cogitaciones pacis^482. etc.’ dicit ad eam Dominus: ‘Si mea carissima et michi similima filia^483. esse volueris, in his me⁺ verbis imitare. Sicut enim ego cogito cogitaciones ‖ pacis et non afflictionis, sic et tu semper studeas habere quietum cor et pacificas cogitaciones, cum nullo contendens, sed humiliter, pacienter ac dulciter cum omnibus converseris. Sicut eciam invocantes me exaudio, sic et tu exorabilem et benevolam te in omnibus exhibeas^484.. Studeas eciam^485. educere captivitatem omnium, id est, ut omnibus tribulatis et temptatis auxilium et solamen impendas’.

+ 98v

482. Sol., Ka, Keu, U 246 voegen in: et non afflictionis.

483. ontbr. Ka, Keu, U 246.

+ (136r)

484. Ka, Keu: exhibens. U 246: studeas exhibere et.

485. studeas eciam: ontbr. U 246.

[p. 459]

modiger ende rouweger herten. Die ander manier is wanneer die menschen in hoer tribulacien hoer tovlucht <!> tot God maken overmids den gebede ende soeken verlichtenisse. Die derde manier is als iemant bit uut begeerten der overster⁺ minnen ‖ voer die noet ende onsalicheit eens anders. Dit gebet is Gode seer ontfanclic ende die hemelsche stad Iherusalem en wort niet luttel daervan geedelt. Die vierde manier is als iemant uut puerre minnen, daer hi Gode mede minnet, biddet voer alle die Kerke ende voer een ygelic als voer hem selven. Dit gebet doerlichtet die overste stat^a. Iherusalem als mitter oprisinge eenre nyer sonnen’.

+ 135v

a. H2 voegt in: van.

⁺ [In welc die siel Gode mach ghelijc werden]^b.

Opten lesten sonnendach voer die Advent, doe men in^c. die Misse sanc die aldus begint: ‘Die Heer seit: Ic gedencke gedachten des vredes ende niet der pinen, gi sult mi aenroepen ende ic sal u verhoren ende ic sal wederbrengen u vangenisse^d. van alle steden’, doe seide onse Heer tot deser maget: ‘Ist dattu wilste wesen mijn alre liefste ende mi alre gelijcste dochter, so volcht mi na in desen woerden. Want gelijc als ic⁺ dencke gedachten ‖ des vredes ende niet der pinen, also saltu altoes vlitich wesen te hebben een rustich herte ende vreedsamige gedachten. Ende en kijft mit niemant, mer wijc lijdsamlic ende oetmodelic ende wandert sueteliken mit allen menscen. Ende gelijc als ic verhoer diegeen die mi aenropen, also salstu di^e. bieden ende bewisen blidelic^f. ende goetwillich allen menscen. Oec so weest vlijtich uut te leiden die vangenisse alre menscen, dat is dattu allen dengenen^g. die tribulacie dogen ende becoringen hulpe geveste ende solaes’.

+ III 39

b. Opschrift vlg. H2.

c. ontbr. H2.

d. A: ende ic sal weder uwe ghevangenisse.

+ 136r

e. A: my.

f. ontbr. H1, A. In plaats hiervan bij H1, A: biddelic, welk woord door H2 achter blidelic wordt ingevoegd.

g. A: menschen.

[p. 460]

⁺ Qualiter homo omnes ad laudem Dei invitet

[III 7] Cum ymnus ‘Benedicite’ in choro legeretur, desiderabat scire quid ex hoc laudis Deus haberet, cum ita creature ad laudem suam invitantur. Ad quod Dominus respondit: ‘Cum hic ymnus vel aliud simile canitur in quo creature ad laudem convocantur divinam, omnes creature spiritualiter velut persone quedam in mea presencia stantes, pro homine⁺ illo vel eciam generaliter pro omnibus, ‖ in omnibus que sibi feci bonis me collaudant’.

+ 85v

+ (136v)

⁺ Quod Deus animam cum virtutibus ornavit

[II 18] Quadam die, dum legeretur psalmus ‘Laudate Dominum de celis’, in illo verbo ‘et aque que super celos sunt laudent nomen Domini’, dicit ad Dominum: ‘O Domine, que sunt aque ille, de quibus hoc canitur?’ Respondit: ‘Omnes lacrime sanctorum, quas umquam ex amore sive devocione sive compassione sive contricione^486. effuderunt’. Et statim vidit aquam limpidissimam, designantem lacrimas sanctorum, cuius fundus purissimus^487. habens pro arena margaritas et gemmas preciosas designantes diversas sanctorum⁺ virtutes, in quibus se in terris exercuerant, ‖ scilicet in oracionibus, ieiuniis, vigiliis et aliis operibus virtuosis. Eratque multitudo piscium in ipsa aqua ludencium et se agitancium, per quod signabantur desideria que animam ad Deum agi-

+ 70r

486. Ka, Keu, U 246: ex amore, sive compassione, sive devocione, sive contricione.

487. Sol., Ka, Keu, U 246: erat ex auro purissimo.

+ (137r)

[p. 461]

⁺ In eenre tijt doe men in den choer las desen psalm of lovesanc: ‘Benediet den Heer alle werke des Heren etc.’^1., doe begeerde si te weten wat lof dat God daervan had, wanneer die creaturen also genodet werden tot sinen love. Daertoe antworde onse Heer: ‘Wanneer dese lovesanc of iet anders dies gelijcs gesongen wort, daer die creaturen in genodet^a. werden totten godliken love, so staen alle die creaturen geestelike als eenrande personen in mijnre tegenwoerdicheit ende⁺ loven mi tesamen voer dien ‖ mensche of gemeenlike voer alle dat goet dat ic hem gedaen hebbe’^b..

⁺ Op enen dach doe si las den psalm: ‘Lovet den Heer van den hemele etc.’, in dien veers: ‘Ende alle die wateren die boven den hemele sijn moeten loven den naem ons^c. Heren’^2., seide si tot onsen Heer: ‘O Heer, welc sijn die wateren daer men van singet?’ Hi antwoerde: ‘Alle die tranen der heilegen die si ie uut minnen of uut mededogen of uut devocien of uut^d. berouwe gestort hebben’. Ende rechtevoert sach si een overclaer water, dat beteikende die tranen der heilegen, daer die gront van was van den alren puersten goude ende hadde voer tsant peerlen ende overduerbaer gemmen^e., die beteikende mennigerhande doechden der heilegen, daer⁺ si hem in geoefent ‖ hadden in der eerden, als in gebeden, in waken ende in vasten ende in andere doechdeliken werken. Ende een grote mennichte van visschen was in dat water^f., die daerin speelden ende iaechden^3.. Daerin bi beteikent wort die begeerten die die siel iagen ende driven tot Gode, ende

+ III 7

1. Dan. 3, 57. Canticum in de Lauden van de zondag.

a. wort daer die creaturen in genodet: ontbr. A.

+ 136v

b. ontbr. A.

+ II 18

c. H1, H2, A: des.

2. Ps. 148, 4. 5e psalm in de Lauden van de zondag.

d. mededogen of uut devocien of uut: ontbr. A.

e. A: ghesteente.

+ 137r

f. in dat water: ontbr. H2.

3. Door het water schoten.

[p. 462]

tant et suspiria et planctus, quibus anima Deum allicit ad se. Sancti enim in celo virtutes suas et quelibet bona sua opera in Deo contemplantur ad augmentum gaudiorum et delectamentum cordis eorum, licet virtutibus suis quilibet in seipso decoretur.

[p. 463]

tot^a. suchten^b. ende screien, daer die siel God mede tot haer trect. Die heilegen in den hemel die scouwen in Gode haer doechden ende alle hoer goede werken tot vermeerringe hoerre blijtscappen ende tot ghenoechlicheit hoerre herten, al ist dat een ygelic mit sinen doechden geciert wort in hem selven.

Nota^c.

a. H1, H2, A: dat.

b. H2 voegt in: ende dat komen.

c. Ontbr. H1, A. H2: Deo gracias.