De 'Tafelspelen' van Pieter Cz. Hooft

Regelnummers proza verbergen

[p. 229]

De Gewonde Venus

[p. 230]

tekstkritische noten

0.1.	DE GEWONDE VENVS.			{ { Juppijn
0.2.	Tafelspel	{ Juppijn.	of	{ { en
0.3.	Personagien	{ Venus.		{ { Marcur.
				{   en
				{   Venus

J

Wanneer mijn ooghen, daer 't al glas voor is, bespieden,^001 001
'T geschiedendt, en 't geschiede', en wat noch sal geschieden,^{002 002 002}
En dat Natuir niet is als beurt van quaên en goên:^{003 003 003 003 003}

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
- In het handschrift zijn in de kantlijn om de tien regels regelnummers aangebracht. Evenals bij het vorige spel heb ik die aanduiding hier moeten laten vervallen vanwege de breedte van de zetspiegel. Daarom ook heb ik hier de aanduiding der personages vervangen door letteraanduidingen: J voor Juppijn; M voor Marcur en V voor Venus.
0.1. De eerste ‘V’ van VENVS is overgetrokken.
0.3. M[e⁺]rcur
0.3. De aanduiding van drie sprekende personages zou inderdaad (zoals Stoett beweert) later toegevoegd kunnen zijn, en wel op grond van de volgende zaken:
- De namen van de drie personages zijn kleiner geschreven dan die bij de eerste vermelding van de spelers;
- de namen van de drie personages staan helemaal in de rechter bovenhoek, tegen de rand van het blad;
- er is sprake van twee verschillende soorten marginale aanduidingen van de sprekende personages: een eerste soort waarbij de naam voluit geschreven is, die tamelijk dicht tegen het begin van het vers aan geschreven is, en een tweede soort waarbij de naam slechts aangeduid is met de eerste drie letters of zelfs met alleen maar de beginletter. Bovendien staan deze laatste aanduidingen aanzienlijk verder naar links in de linkermarge dan die van de eerste soort;
- verder is het opmerkenswaard dat onder de accolade vóór de groep van (zie voor het vervolg van deze aantekening blz. 232)

001 daer 't al glas voor is: waarvoor alles [als] glas is.
Opm.: zie ook II, 063.

001 bespieden: waarnemen, zien.
Vgl. WNT, bespieden, 2073-2074, sub 1 en 2.
Opm.: zonder de peioratieve bijgedachte die het hedendaagse bespieden kent.

002 'T geschiedendt: wat geschiedt, wat gebeurt.
Opm.: zelfstandig gebruikt participium praesentis.

002 't geschiede': wat geschied [is], wat gebeurd [is].
Opm.: de apostrof in geschiede' is een verbindingsteken.

002 wat noch sal geschieden: wat [er] nog zal geschieden, wat [er] nog zal gebeuren.
Opm.: in dit vers worden respectievelijk het heden, het verleden en de toekomst genoemd. Stoett verwijst hier naar Vergilius' Georgica IV, 391-392: novit namque omnia vates quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur: want de dichter-ziener weet alles wat is, wat geweest is en wat spoedig moet geschieden. Bovendien verwijst hij naar Homerus' Ilias, 1, vs. 70: Te midden van hen stond Kalchas, zoon van Thestor op, de beste vogelwichelaar ter wereld, die heden, verleden en toekomst kende (...) (De wil van Zeus, Homerus' Ilias, vert. dr. Jan van Gelder, 1977).

003 Dit vers vormt binnen de bijzin Wanneer (...) goen (001-003) samen met vers 002 het object van bespieden in 001.

003 Natuir: [de] natuurlijke ordening.
Opm.: Hooft bedoelt hier - bij monde van Juppijn - met Natuir niet alles wat de mens om zich heen ziet en nog niet door hem gewijzigd is, maar het beginsel van alle scheppende kracht.
Vgl. WNT, natuur, 1612, sub 13.
Dit scheppende beginsel wordt dikwijls als een persoonlijke oppermacht voorgesteld, ook elders in Hoofts werk: Aenschouwt (...) het bescheiden werken // Des geestige natuirs (...) (Stoett I, blz. 31).
Opm.: Natuir staat hier in contrast met de grilligheid van Prometheus' schepping.
Opm.: de spelling Natuir is een spellingvariant van Natuur.

003 niet is als: niets [anders] is dan.

003 beurt: [de] afwisseling.
WNT, beurt, 2289, sub B,1, met dit citaat.

003 quaên en goên: slechte en goede [zaken], [gebeurtenissen].
Opm.: gelet op wat in de verzen 004-016 over de mensen wordt opgemerkt, ligt het niet voor de hand dat Juppijn met quaên en goên mensen bedoelt: het laatste epitheton kan blijkens de genoemde verzen geen betrekking op hen hebben.

[p. 232]

 

J

001

Wanneer mijn ooghen, daer 't al glas voor is, bespieden,

002

'T geschiedendt, en 't geschiede', en wat noch sal geschieden,

003

En dat Natuir niet is als beurt van quaên en goên:⁰⁰³

004

Prometheus, denck jck dan, maeckten ons wat te doen,^{004 004 004}

005

Als hij van potaerdt 't eerst der dieren heeft geschapen,^{005 005 005}

006

Die binnen varkens, en buiten gelijcken aepen.^006 006

003 De dubbelpunt aan het einde van dit vers heeft de functie van onze komma.
(Vgl. Hermkens, Instructiegrammatica, § 1.1.2, blz. 18.)

004 De woordvolgorde in dit vers wijkt af van de hedendaagse: Prometheus is deel van de lijdend voorwerpszin maeckten (...) aepen (004-006).
Er is hier sprake van zgn. zinsvervlechting.

004 Het woordje dan hervat de bijw. bijzin Wanneer (...) goen (001-003).

004 maeckten ons wat te doen: berokkende ons [heel] wat [last], deed ons [heel] wat aan.
Opm.: de eigenlijke betekenis van maken is hier zodanig verzwakt dat ze in de vertaling achterwege kan blijven en dat er gesproken kan worden van een hulpwerkwoord van omschrijving.
Vgl. WNT, maken, 122-123, sub 6,a.
Vgl. WNT, doen (IV), 2717, sub 11.
Opm.: maeckten: de -n is een zogenaamde hiaatvullende n vóór klinker.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 7.1.3, blz. 188.)

005 Als: toen.

005 potaerdt: aarde, klei.
WNT, potaarde, 3724, sub 3, met dit citaat.
Opm.: al in Aristophanes' Aves (vs. 686) komt de mythe voor dat Prometheus de mensen geschapen zou hebben. Bij Aisopos (383 H) vinden we de opvatting dat Prometheus in het begin te veel dieren geschapen zou hebben en daarom te weinig klei over had voor de schepping van de mens. Op bevel van Zeus moest hij toen dieren veranderen in mensen. Het resultaat was echter dat deze schepsels weliswaar een menselijk uiterlijk hadden maar een dierlijke ziel. (Vgl. Pauly, Lexikon der Antike, Prometheus, 1175.)
Opm.: potaarde, de materie waaruit Prometheus de mensen maakte aan wie hij de hoedanigheden van dieren gaf, geldt als een weinig kostbare grondstof.

005 't eerst der dieren: [als] ‘hoogste’ van de dieren.
Opm.: de mythe van de schepping der mensen door Prometheus (zie hierboven) verhaalt dat de mensen als laatsten geschapen werden.
Het is dan ook aannemelijk dat Hooft hier 't eerst ironisch bedoelt, in de zin van als ‘hoogste’.

006 Die: [zij] die.
Opm.: Die is hier een betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent.

006 binnen (...) buiten: innerlijk [...] uiterlijk.
Vgl. WNT, binnen, 2716, sub 3.
Vgl. WNT, buiten (IV), 1803, sub. 16, b.
Opm.: vgl. de eerste opm. bij potaerdt (005).

[p. 234]

004

Prometheus, denck jck dan, maeckten ons wat te doen,

005

Als hij van potaerdt 't eerst der dieren heeft geschapen,

006

Die binnen varkens, en buiten gelijcken aepen.⁰⁰⁶

007

Hobbollich, ongelijck t' een t' aer, nu dus, soo dan,^{007 007 007}

008

Soo grillich, datse nau een Godt begrijpen can,^{008 008 008}

009

Sijn 'smenschen werken meest; t'hans vliedt hij dat hij jaechden,^{009 009 009 009}

010

En heden hem verdriet, dat gister hem behaechden,

006 Hobbollich: dwaas, zinneloos, eigenzinnig, lastig.
Vgl. WNT, oubollig, 1521, sub A, 1 en 2.

007 ongelijck t' een t' aer: elkander ongelijk.
Vgl. WNT, ongelijk, 1611, sub A,2.
Vgl. WNT, een, 3802, sub 3,a.
Opm.: t' een t' aer verwijst sylleptisch naar 'smenschen werken in vers 009. Het is een sylleptische verwijzing vanwege de tegenstelling enkelvoud (t' een t' aer) - meervoud ('smenschen werken).
Opm.: aer: syncope van -nd-, wellicht vanwege het metrum.
Opm.: de apostrofs achter de t's zijn verbindingstekens, ligaturen.

007 nu dus, soo dan: nu zo, dan [weer] zus.

007 De komma aan het einde van dit vers heeft de functie van onze puntkomma: wat in vers 008 gezegd wordt, is een gevarieerde herhaling van wat in het vorige vers door Juppijn al naar voren is gebracht.

008 se: ze.
Opm.: verwijst naar 'smenschen werken in vers 009.

008 nau: nauwelijks.

008 De plaats van het onderwerp een Godt wijkt af van die in hedendaags Nederlands: het onderwerp wordt door een onbeklemtoond voornaamwoord en een bijwoord van het voegwoord dat gescheiden.
Vooral de woordvolgorde: voegwoord - onbekl. vnw. - onderwerp is in de zeventiende-eeuwse bijzin heel gewoon (vgl. Hermkens, a.w., § 3.4, blz. 151).
De tussenvoeging van het bijwoord nau heeft waarschijnlijk metrische redenen.

009 'semenschen werken: [de] daden van de mens.
Opm.: 'smenschen: genitief enkelvoud.

009 meest: meestal.
Vgl. WNT, meest, 419, sub 3.

009 t'hans: straks, binnenkort.
Vgl. WNT, thans, 1756, sub 1, a en b.
Opm.: thans kan o.a. ook betekenen zoëven, daarnet en nu, op dit ogenblik. De opeenvolging van t'hans, heden en gister (in de verzen 009-010) maakt echter duidelijk dat hier met t'hans een aanduiding van een gebeurtenis in de (nabije) toekomst bedoeld is.

009 vliedt hij: mijdt hij, schuwt hij.
Vgl. WNT, vlieden, 1885-1886, sub II, 9 en 10.
Opm.: hij verwijst naar 'smenschen.

[p. 236]

007

Hobbollich, ongelijck t' een t' aer, nu dus, soo dan,

008

Soo grillich, datse nau een Godt begrijpen can,

009

Sijn 'smenschen werken meest; t'hans vliedt hij dat hij jaechden,⁰⁰⁹

010

En heden hem verdriet, dat gister hem behaechden,^{010 010 010 010 010 010}

011

Hij weet niet wat hij wil; sijn sinnen sonder vree^011 011

012

Dwerrelen met de wint in havenloose zee:^012 012

013

En leeren door beraedt niet wijcken d' een voor d' ander,^{013 013 013 013}

014

Maer quetsen blindelings haer stootende malcander.^014 014

009 jaechden: [zojuist][nog] najaagde.
Opm.: de -n in jaechden is geen meervouds-n, maar heeft - hier in rijmpositie - een zuiver fonische functie, evenals de -n in behaechden in vers 010.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 7.1.3, blz. 188.)

010 hem: hem.
Opm.: meew. vw.

010 verdriet: [is][hem] onaangenaam.
Opm.: ik heb hier voor deze vertaling gekozen vanwege de tegenstelling met behaechden in vers 010.

010 dat (...) behaechden is subject van verdriet.

010 dat: [dat] wat.
Opm.: dat is hier betr. vnw. met ingesl. antec.

010 hem: hem.
Opm.: meew. vw.

010 De komma aan het einde van dit vers heeft de functie van onze puntkomma.

011 De puntkomma achter wil heeft de functie van onze dubbelpunt: er volgt een nadere toelichting.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 1.1.3, blz. 20-21.)

011 sijn sinnen sonder vree: zijn rusteloze gezindheden (verlangens).
Opm.: sijn sinnen sonder: alliteratie.

012 Dwerrelen met de wint: dwarrelen met de wind [mee].
WNT, dwarrelen, 3712, met dit citaat.

012 De dubbelpunt aan het einde van dit vers heeft geen aankondigende of verklarende functie, maar staat hier voor onze komma.

013 Het subject bij leeren is sijn sinnen sonder vree (011).

013 De plaats van niet zorgt voor enige dubbelzinnigheid in dit vers: het is op grond van de woordvolgorde niet duidelijk of de ontkenning bij wijcken of bij leeren hoort. Vers 014 maakt echter aannemelijk dat niet bij leeren hoort.

013 door beraedt: door overleg.
Vgl. WNT, beraad, 1833, sub A.

013 d' een voor d' ander: voor elkaar.
Opm.: d' een voor d' ander heeft betrekking op sijn sinnen sonder vree in vers 011.
Opm.: een infinitiefconstructie zonder te, in de functie van lijd. voorw. is voor het 17de-eeuws vrij gewoon (vgl. Hermkens, a.w., § 7.2.2.1, blz. 205).

014 Het subject bij quetsen is sijn sinnen sonder vree in vers 011.

014 haer: zich[zelf].
Opm.: hoewel zich en wellicht daarom ook wel - althans in vroegzeventiende-eeuwse teksten - haer kan voorkomen als wederkerig voornaamwoord (vgl. Weijnen, Zeventiende-eeuwse Taal, § 52, blz. 49), ligt het hier toch meer voor de hand haer te interpreteren als een wederkerend voornaamwoord vanwege de aanwezigheid van malcander in hetzelfde vers. Het lijkt me uitgesloten dat een zo nadrukkelijk (in rijmpositie) gebruikt wederkerig voornaamwoord de steun nodig zou hebben van een eerder in het vers voorkomend reflexief haer. Dit heeft als consequentie dat haer geen deel uitmaakt van de participiumconstructie stootende malcander in 014.
Opm.: louter syntaktisch bezien, kan de participiumconstructie ook bestaan uit blindelings haer stootende. Deze begrenzing is echter alleen dán zinvol als haer opgevat mag worden als wederkerig voornaamwoord; haer (014) en malcander (014) moeten dan geïnterpreteerd worden als twee afzonderlijke wederkerige vnw's. De vertaling zou dan luiden: maar [zij] verwonden elkaar [omdat] [zij] blindelings [met] elkaar in botsing komen. Het ontbreken van vindplaatsen van haer als wederkerig voornaamwoord in vroegzeventiende-eeuwse teksten, laat mij echter vooralsnog kiezen voor de opvatting waarin de participiumconstructie bestaat uit stootende malcander.

[p. 238]

013

En leeren door beraedt niet wijcken d' een voor d' ander

014

Maer quetsen blindelings haer stootende malcander.^014 014

 

M

015

Haer lust nu dit, nu dat, en al omhelsen sij 't,^{015 015 015}

016

maer als 't op 't knijpen comt soo sijn sij s allet quijt.^{016 016 016}

014 Maer quetsen blindelings haer: maar [zij] verwonden zich[zelf] blindelings.
Opm.: quetsen kan hier ook infinitief zijn, nl. als leeren uit 013 hier samengetrokken verondersteld wordt.

014 stootende malcander: [omdat][ze][met] elkaar in botsing komen.
WNT, stooten, 1936, sub B,1, met dit citaat.

015 Haer: hun.
Opm.: 3de naamval meervoud.
Opm.: Haer verwijst hier blijkens de verzen 015-022 niet meer naar sinnen, maar naar menschen: het oorspronkelijke beeld wordt daarmee losgelaten.

015 lust: behaagt, bevalt.

015 al: allen, allemaal.
Vgl. WNT, al, 55, sub a.
Opm.: al moet hier opgevat worden als 'n bep. bij sij (015).
Opm.: de plaats van al (vóór het werkwoord) maakt het onwaarschijnlijk dat al hier in de betekenis van reeds gebruikt is (vgl. WNT, al, 70, sub 6).

016 als 't op 't knijpen comt: als het er op aan komt.
Vgl. WNT, knijpen, 4643, sub C.

016 soo: dan.

016 s allet: alles daarvan.
Opm.: s: 2de naamval enkelvoud van het enclitisch gebruikte aanwijzende voornaamwoord dat.
Opm.: allet: het lijkt me mogelijk dat de middelnederlandse accusatiefvorm allet hier gehandhaafd is ter vermijding van een dubbele genitief: s en alles.
(Vgl. WNT, alles, 198, en Hermkens, a.w., § 2.10.8, blz. 117.)

[p. 240]

 

M

015

Haer lust nu dit, nu dat, en al omhelsen sij 't,

016

maer als 't op 't knijpen comt soo sijn sij s allet quijt.

 

J

017

Soo sij in juiste schael haer werken overwoegen^{017 017 017 017 017}

018

Dewijl sijse' in haer hart, noch ongeboren, droegen,^{018 018 018}

019

En sagen deuchts genoecht, sij souden haer beraên^{019 019 019}

020

Wel een verscheiden tredt, maer eenen wech te gaen,⁰²⁰

017 Soo: als, indien.

017 sij: zij.

017 in juiste schael: op de juiste weegschaal.
WNT, schaal (I), 132, sub 11, met dit citaat.

017 haer werken: hun daden, hun handelingen.
Opm.: zie ook vers 198.

017 overwoegen: zouden overpeinzen.
Opm.: 3de pers. meerv., coniunctief praet. van overwegen.
Opm.: de combinatie van in juiste schael met een vorm van overwegen komt meer voor in het werk van Hooft: vgl. Granida, vss. 1158-1159.
Opm.: de verl.-tijdsvorm overwoegen komt in Hoofts werk frequent voor (o.a. Granida, vers 1159; Tac., 246; N.H., 555 en 712), ook in rijmpositie met een echte oe-klank (bv. in het gedicht Volmaekte mondt, konze kussen, vss. 17-18, Stoett I, blz. 234), zoals hier.
Vgl. WNT, wegen (II), 517, waar opgemerkt wordt dat de oude imperf.-vormen wach, wagen in de 16de eeuw al bijna volledig vervangen zijn door woeg(en). Onder invloed van de part.-vorm gewogen ontstaat dan vanaf 't begin van de 19de eeuw woog, wogen als verl.-tijdsvorm.

018 Dewijl: terwijl.

018 sijse': zij ze.
Opm.: se' verwijst naar werken in 017.
Opm.: de apostrof in se' is een ligatuur, een verbindingsteken.

018 noch ongeboren: [terwijl][ze] nog niet geboren [zijn], [terwijl][ze] nog niet ten uitvoer gebracht [zijn].
Opm.: de participiumconstructie noch ongeboren fungeert als een bepaling van gesteldheid bij se' in vers 018, dat, op zijn beurt, verwijst naar werken in vers 017, en bij droegen aan het einde van vers 018.

019 sagen: zouden zien.
Opm.: vóór sagen is Soo sij uit 017 samengetrokken.

019 deuchts genoecht: [de] voldoening der deugdzaamheid.
Vgl. WNT, geneugte, 1526, sub 1.
Opm.: deuchts genoecht: genitivus originis.

019 sij souden haer beraên: [dan] zouden zij [in] zichzelf het plan opvatten (ertoe geneigd zijn).
Vgl. WNT, beraden (II), 1838, sub 4,c.

020 een verscheiden tredt: [op] een verschillende [wijze][van] lopen.
WNT, tred(e), 2213, sub 8,a,α, met dit citaat.
Opm.: achter tredt is samengetrokken te gaen (020).

[p. 242]

 

J

017

Soo sij in juiste schael haer werken overwoegen

018

Dewijl sijse' in haer hart, noch ongeboren, droegen,

019

En sagen deuchts genoecht, sij souden haer beraên

020

Wel een verscheiden tredt, maer eenen wech te gaen,⁰²⁰

021

En mickend' op de deucht, die minst heeft van verdrieten,^021 021

022

Haer pijlen buitens doels niet in de lucht verschieten.^022 022

023

Nu soecktmen wijt en sijdt sich selven diemen mint,⁰²³

024

Maer die de Deuchde zoeckt is die sich selven vindt.^{024 024 024 023-024}

025

Die gaet een effen wech binnen gemeten palen,⁰²⁵

020 eenen wech: dezelfde weg.
Opm.: de weg namelijk die naar hetzelfde doel leidt: de deugd (zie de vss. 019 en 021).

021 mickend' op de deucht: [terwijl][zij] op de deugd mikken.
Opm.: conjuncte participiumconstructie die fungeert als een bepaling van gesteldheid.
Opm.: vóór mickend' is sij souden uit vers 019 samengetrokken.

021 die minst heeft van verdrieten: die in de geringste mate smart [in zich] heeft.
Opm.: verdrieten is hier een gesubstantiveerde infintief.
Zie ook I, vers 093.
Opm.: minst in vergelijking met andere doelen waarop gemikt wordt, andere doeleinden die men nastreeft.
Opm.: minst: in het 17de-eeuws zonder 't.

022 Haer: hun.

022 buitens doels: [ver] van [het] doel verwijderd.
Opm.: buitens doels: met adverbiale s.
Vgl. WNT, buiten (IV), 1812, sub 31.

023 sich selven: zichzelf.
Opm.: object; mannelijk enkelvoud van het wederkerend voornaamwoord sich met het versterkende self. Zie ook vers 024: sich selven.
Opm.: sich dat in de loop van de 17de eeuw de objectsvorm van het persoonlijk voornaamwoord als reflexief pronomen verdrong, treffen we in deze spelling vrijwel uitsluitend in dit spel aan (nl. viermaal). In Bruiloft-spel komt het slechts eenmaal voor (nl. in vers 088), en in Mommerij in het geheel niet. In Paris Oordeel komt alleen de spelling zich (frequent) voor.
Zie de concordantie.

024 die: [hij] die.
Opm.: betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent.

024 de Deuchde: de deugd.
Opm.: Deuchde: vanwege het metrum.
Opm.: vgl. Paris Oordeel, vss. 156-160.

024 die: [degene] die.
Opm.: betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent.

023-024 Hooft bedoelt met deze verzen dat men zichzelf zoekt, gedreven door eigenliefde, maar dat alleen degene die de deugd zoekt, zichzelf vindt.
‘Zichzelf zoeken’ en ‘zichzelf vinden’ zal hier dan wel betekenen: tot echte zelfkennis trachten te komen.

025 Die: die.
Opm.: aanwijzend voornaamwoord, verwijzend naar die de (...) selven vindt (024).

[p. 244]

024

Maer die de Deuchde zoeckt is die sich selven vindt.

025

Die gaet een effen wech binnen gemeten palen,^{025 025 025}

026

Dien salmen in sijn ganck niet dickwils achterhalen,^{026 026 026}

027

Wt sijn verscheiden doen, doch gelijckvormich, blijckt^027 027

028

Dat hij seer selden van den wech der Deuchden wijckt^028 028

 

M

029

Maer dees sijn dun gesaeit, men vinter naulijx seven,^{029 029 029}

030

Die Brutus of sijn oom gelijcken in haer leven.⁰³⁰

[p. 246]

 

M

029

Maer dees sijn dun gesaeit, men vinter naulijx seven,

030

Die Brutus of sijn oom gelijcken in haer leven.^{030 030 030}

 

J

031

Den Roomschen Kaij int brein door minnedranck ontstelt,^{031 031 031}

032

Vercoopt sijns susters knechts huisraet cleenoodje, om gelt,⁰³²

[p. 248]

 

J

031

Den Roomschen Kaij int brein door minnedranck ontstelt,

032

Vercoopt sijns susters knechts huisraet cleenoodje, om gelt,

033

Hij hellept de gemeent ten naesten bij op┆rollen,^{033 033 033 033}

034

Soo suicht hij al het haer met ongehoorde tollen,^{034 034 034 034}

 

M

035

En al verquist hijt of smijt het te grabbel weer,^{035 035 035 035}

 

J

036

Noijt wasser beter slaef, noijt wasser slimmer heer.^{036 036 036}

037

Den Phereschen tyran en can sich niet bedwingen,⁰³⁷

[p. 250]

037

Den Phereschen tyran en can sich niet bedwingen,⁰³⁷

038

Siet hij een treurspel aen, of traenen hem ontspringen,^038 038

 

M

039

Daer hij door sijn bevel, met bittre wreetheit/ul grὁὁt,^039 039

040

Laet brengen alle daech soo menich mensch ter dὁὁdt.^040 040

 

J

041

D' Agrigentinen rijck die slempen van haer haven,^{041 041 041 041}

042

Al waenden s' heden doot, morgen te sijn begraven,⁰⁴²

[p. 252]

 

J

041

D' Agrigentinen rijck die slempen van haer haven,

042

Al waenden s' heden doot, morgen te sijn begraven,^042 042

 

M

043

En bouwen huisen swaer diemen van als versiet,^{043 043 043}

044

Al sleet den mensch van sieckt noch van de jaren niet.^{044 044 044 044}

 

J

045

Den stouten crijsman van Antigonus gaet wagen,^045 045

046

Sijn lijf, dewijl hij quijnt, in stormen en in slaegen,^046 046

[p. 254]

 

J

045

Den stouten crijsman van Antigonus gaet wagen,

046

Sijn lijf, dewijl hij quijnt, in stormen en in slaegen,^{046 046 046}

 

M

047

Genesen sijnde, gaet hij nae den strijt vertsaecht^{047 047 047}

048

En seit t gesonde Lijf en is niet goedt gewaecht.^048 048

 

J

049

Pericles sich onttreckt, om cleenachting te vlieden,^{049 049 049 049}

050

T geselschap van de beste', en wilde dat de lieden⁰⁵⁰

051

Werpende haer oogen met verwondering op hem,^051-052 051

[p. 256]

 

J

049

Pericles sich onttreckt, om cleenachting te vlieden,

050

T geselschap van de beste', en wilde dat de lieden

051

Werpende haer oogen met verwondering op hem,^{051 051 051}

052

En tot sijn lof alleen verheffende' haere stem,^{052 052 052}

053

Hem tijdeloose mensch bijnae de eere booden^053 053

054

Die sij gewent sijn aen de doodeloose gooden;^054 054

 

M

055

En in sijn grootsheit vleit als oolijck, laech en flaeuw,^{055 055 055 055 055}

056

Hij de' heffe des gemeents, d' ambachten en het graeuw.^{056 056 056}

[p. 258]

 

M

055

En in sijn grootsheit vleit als oolijck, laech en flaeuw,

056

Hij de' heffe des gemeents, d' ambachten en het graeuw.

057

Sulck eenen, alsser wat int oorloch is te winnen,^{057 057 057}

058

Schijnt op sijn vijandt bits, en t Vaderlant te minnen,^058 058

059

Dien 't lant, ten tijden als 't op een betalen gaet,^{059 059 059}

060

Van tollen, naulijx int negende lidt bestaet.^{060 060 060}

 

J

061

Een ander van een wijf verdraecht het vuilste schelden⁰⁶¹

062

En dwingt sijn gramschap sonder 't minste te vergelden,

[p. 260]

 

J

061

Een ander van een wijf verdraecht het vuilste schelden⁰⁶¹

062

En dwingt sijn gramschap sonder 't minste te vergelden,^{062 062 062}

 

M

063

Wt vrees van quaet gerucht, aen deuchd hij niet en denckt,^063 063

064

Want hij met buldren t'hans hemel en aerde mengt^064 064

065

Als hem sijn broeder schijnt ijet te verongelijcken:^065 065

066

Hoe wilt souwt worden had dat vollick Coninckrijcken,^{066 066 066 066}

067

Soo dat haer macht nae wil wat conde rechten an;^067 067

[p. 262]

066

Hoe wilt souwt worden had dat vollick Coninckrijcken,

067

Soo dat haer macht nae wil wat conde rechten an;^067 067

068

Gelijck als Heindrick den Engelschen bulleman,^{068 068 068}.

069

Die Coninginnen maeckt, door minnelijck versotten,^069-070

070

Beweecht, en doet haer t'hans onthalsen op schavotten.^{070 070 070 070}

 

J

071

Sulck eenen spreeckt met roem van sijn gemeen geslacht,⁰⁷¹

072

Die int besonder elck of sot of duivel acht.

[p. 264]

 

J

071

Sulck eenen spreeckt met roem van sijn gemeen geslacht,⁰⁷¹

072

Die int besonder elck of sot of duivel acht.^{072 072 072 072}

073

Die door den ouderdoom behoorden te bedaeren,^073 073

074

Doen dit, wat sal dan doen, in d' onbedachte jaeren,^074 074

075

De jeuchde die den naem vant wispeltuiren draecht?⁰⁷⁵

 

M

076

Antinous die vrijt; hij quijnt, hij queelt, hij claecht,

[p. 266]

074

Doen dit, wat sal dan doen, in d' onbedachte jaeren,

075

De jeuchde die den naem vant wispeltuiren draecht?⁰⁷⁵

 

M

076

Antinous die vrijt; hij quijnt, hij queelt, hij claecht,^{076 076 076}

077

Hij smeeckt hij lonckt hij looft en soeckt met duisent kunsjens,^{077 077 077 077 077}

078

Te scheuren van sijn lief eenige cleene gunsjens,^{078 078 078 078}

079

En weet wel, zoo sij hem daer in is te geval,⁰⁷⁹

080

Dat van haer heusheit hem de walge steken sal.

[p. 268]

077

Hij smeeckt hij lonckt hij looft en soeckt met duisent kunsjens,

078

Te scheuren van sijn lief eenige cleene gunsjens,

079

En weet wel, zoo sij hem daer in is te geval,^{079 079 079}

080

Dat van haer heusheit hem de walge steken sal.^080 080

 

J

081

Jonckvrouwen die v siet geviert en aengebeden,^081 081

082

Van hoopen vrijers, kiest v jonsten te besteden,^{082 082 082 082}

083

Met zegen, aen de geen die Jonst het harte treckt,⁰⁸³

084

En vloeckt die gecklijck zoeckt het geen dat hij begeckt.

[p. 270]

 

J

081

Jonckvrouwen die v siet geviert en aengebeden,

082

Van hoopen vrijers, kiest v jonsten te besteden,

083

Met zegen, aen de geen die Jonst het harte treckt,

084

En vloeckt die gecklijck zoeckt het geen dat hij begeckt.^{084 084 084 084 084}

 

M

085

Ghij vrijers die soo seer sijt met v hart verlegen,^085 085

086

Dat ghij 't verschencken wilt, jck waerschouw v daertegen^086 086

087

Te sien wie ghij 't vertrouwt, en dat ghij het verhangt^{087 087 087 087 087}

088

Daer 't geen onthael geveinst of bitter en ontfangt;^{088 088 088}

089

Maer daer het werd gestooft in sachte weerliefds handen,⁰⁸⁹

[p. 272]

087

Te sien wie ghij 't vertrouwt, en dat ghij het verhangt

088

Daer 't geen onthael geveinst of bitter en ontfangt;

089

Maer daer het werd gestooft in sachte weerliefds handen,^{089 089 089}

 

J

090

Daer 't in statige Trouws onbrekelijcke banden⁰⁹⁰

091

Met ijver eindeloos worde gesloten vast;^{091 091 091}

 

M

092

En niet ten derden daech stincke' als een kermisgast.^092 092

093

Aglauros spijt het, dat sij ijemant bet hoort loven^093 093

094

Als haer, en soeckt met cracht sulcke te gaen te boven,

[p. 274]

093

Aglauros spijt het, dat sij ijemant bet hoort loven⁰⁹³

094

Als haer, en soeckt met cracht sulcke te gaen te boven,^{094 094 094 094}

095

En als sijt niet en can, soo soeckt sijt inden schijn,^{095 095 095 095}

096

Wil arger, ende souw wel beter willen sijn:⁰⁹⁶

097

Daerover is sij nu manierlijck en aenminnich,^{097 097 097 097}

098

Van wesen en gelaet, nu weder gὁὁns en vinnich,^{098 098 098 098}

099

Eens selfden vrijers nu vriendin, nu vijandin:^099 099

 

J

100

Sij soeckt de liefde niet, maer roem of nots gewin.¹⁰⁰

 

M

101

Wel een verliefde vlaech Heeft Merope bij tijen,^{101 101 101}

102

Maer haer lust niettemin haer vrijer te sien lijen,

[p. 276]

 

M

101

Wel een verliefde vlaech Heeft Merope bij tijen,¹⁰¹

102

Maer haer lust niettemin haer vrijer te sien lijen,^102 102

103

Gelijck al waer sij daer opt hoochste mee vereert;^{103 103 103}

104

Dat ijemant vleesch en bloedt om haerentwil verteert.^104 104

105

En bidt hij haer int laest sijn knagend leedt te stillen,^{105 105 105 105}

106

Sij seijt, hebdij mij lief soo lijdt om mijnent willen,^{106 106 106 106}

107

Maer datse', om sijnent wil, hem lievende' helpen moest,¹⁰⁷

108

Dat is in haer gedacht te soecken al soo woest,

109

Als noch een weergae tot Electra' haer brave suster,

[p. 278]

106

Sij seijt, hebdij mij lief soo lijdt om mijnent willen,

107

Maer datse', om sijnent wil, hem lievende' helpen moest,^{107 107 107}

108

Dat is in haer gedacht te soecken al soo woest,^{108 108 108-109}

109

Als noch een weergae tot Electra' haer brave suster,^{109 109 109 109}

110

Die trouw en lieflijck is en int gemoedt geruster,^110 110

111

Waer door hen valt te beurt een wijdt verschelend lot;^111 111

112

Sij huwt met Sisÿphus, Electra met een godt.^112 112

[p. 280]

112

Sij huwt met Sisÿphus, Electra met een godt.¹¹²

 

J

113

Prÿams vervrouwde zoon schijnt boven maet in beiden,^{113 113 113}

114

Goedt en quaet vrouws te sijn; om van een vrouw te scheiden,¹¹⁴

115

Vergeet hij Godt en eer, en schendt heilige trouw,

[p. 282]

 

J

113

Prÿams vervrouwde zoon schijnt boven maet in beiden,

114

Goedt en quaet vrouws te sijn; om van een vrouw te scheiden,¹¹⁴

115

Vergeet hij Godt en eer, en schendt heilige trouw,¹¹⁵

116

En om te raken aen een trouweloose vrouw,^116 116

117

(Twelck Griecken waerdich acht de pijn om te beletten)^117 117

118

Gaet hij sijn vaderlandt in roock en vlamme setten.¹¹⁸

 

M

119

Door deese dwaesheit wort soo menich man gevelt:^{119 119 119}

[p. 284]

 

M

119

Door deese dwaesheit wort soo menich man gevelt:

 

J

120

Der vorsten narrerij d' arme gemeent ontgelt.^{120 120 120}

121

De sotheit van den mensch, en sijn begeerlijckheden,¹²¹

122

Die niet en luistren nae den breidel van de reden,^{122-124 122 122 122}

123

Noch nae den neusdwang van de straffe die daer staet^123 123

124

Gemeenelijck gereet tot wrake van het quaet,^124 124

125

Wat noot wast quelden sij alleen dees aertsche gecken?^125 125

126

En dat den hemel 't hem niet aen en wilde trecken;^{126 126 126 126}

[p. 286]

125

Wat noot wast quelden sij alleen dees aertsche gecken?

126

En dat den hemel 't hem niet aen en wilde trecken;¹²⁶

127

Maer hoe? de Goden sijn niet van haer ijver vrij,^{127 127 127}

128

D' een dees, dien d' ander draecht, en ellick kiest een zij.^{128 128 128 128}

129

Apollo wil sijn hantwerck Troijaes muiren stutten;^{129 129 129}

130

De trotse Juno soeckt de Griecken te beschutten;^130 130

131

Troijaens is Venus; Griex den Godt der watren bol;

[p. 288]

130

De trotse Juno soeckt de Griecken te beschutten;

131

Troijaens is Venus; Griex den Godt der watren bol;^131 131

132

Juppijn alleen meet een ijder even vol.^132 132

 

M

133

Sijn wijsheit can haer niet boven sijn goetheit heffen,^133 133

134

Sijn macht can nemmermeer sijn wijsheit overtreffen;¹³⁴

135

Sij sijn al even groot, maer inde schepsels gaet^{135 135 135-136}

136

T' een boven t' ander; al nootwendich buiten maet.^136 136

[p. 290]

135

Sij sijn al even groot, maer inde schepsels gaet

136

T' een boven t' ander; al nootwendich buiten maet.¹³⁶

 

J

137

Mars heeft geneucht int spel, en rockent beij de zijden,^{137 137 137 137 137}

138

Om met een forsen moedt hartneckelijck te strijden:^138 138

139

Hem lust een streng gesicht, crijs onvertsaecht getier,^{139 139 139 139}

140

En t blickren vant geweer, en t blakren van het vier.^{140 140 140 140}

141

Maer daer comt Venus aen hoe dit? sij schijnt te treuren,^141 141

142

Wat mach de vrolijckheit van haer gelaet versteuren?

[p. 292]

141

Maer daer comt Venus aen hoe dit? sij schijnt te treuren,

142

Wat mach de vrolijckheit van haer gelaet versteuren?^{142 142 142}

143

Waer is, O dochter, van v oogen t helder licht?¹⁴³

144

En t stralend spelen van v vijerige gesicht?^{144 144 144}

145

Verwelleckt duncken mij de rosen van v wangen.¹⁴⁵

 

V

146

Ach vader, mijnen soon die was bijcans gevangen^146 146

147

Van Diomedes, of verslaegen op de plaets,¹⁴⁷

[p. 294]

 

V

146

Ach vader, mijnen soon die was bijcans gevangen

147

Van Diomedes, of verslaegen op de plaets,^147 147

148

Als t moederlijcke hart mij tuigende wat quaets,^148 148

149

Om te verzekeren AEneas eer en leven,¹⁴⁹

150

mij met verbaesden moed heeft nae den strijt gedreven.^150 150

151

Mijn soon ontquamt gewont; maer Tideus felle zoon^151 151

152

(De Griecken sijn te stout en durven met de goôn¹⁵²

153

Nu oorloch voeren) doen hij niet en con vernielen

154

V neve, volchd' hij mij met snelheit op mijn hielen,

[p. 296]

151

Mijn soon ontquamt gewont; maer Tideus felle zoon

152

(De Griecken sijn te stout en durven met de goôn^152-153 152

153

Nu oorloch voeren) doen hij niet en con vernielen^153 153

154

V neve, volchd' hij mij met snelheit op mijn hielen,^{154 154 154}

155

En heeft (niet aengesien mijn staet of godtheits eer,)^{155 155 155}

156

Mijn hant getroffen met het ijser van sijn speer,¹⁵⁶

157

Soo dat het godlijck bloedt mijn vingers heel becladden,^157 157

158

Waer af mijn leden flaeu al smart en trecking hadden.^{158 158 158 158}

159

Nu is de wond vermaeckt, en t bloeden is gestempt.^159 159

[p. 298]

159

Nu is de wond vermaeckt, en t bloeden is gestempt.

160

Maer Vaeder soomen niet der menschen hoomoed dempt,^{160 160 160}

161

Bij tijts, sij worden noch verwaender en verwoeder.^161 161

 

J

162

O steunsel des Natuirs, en eerwaerdige moeder^{162 162 162-163}

163

Des onversterflijckheits, sij sijn v altecloeck^{163 163 163-164}

164

Int oorloch, v en voecht het harnas noch de broeck;^164 164

165

Met strenge grimmicheit, cunt ghij, godin, niet winnen,¹⁶⁵

[p. 300]

165

Met strenge grimmicheit, cunt ghij, godin, niet winnen,

166

Crijchs dolheit past v niet, maer lieffelijck ontsinnen,^166 166

167

Tedere bellichsieckt, en weigeringen slap,^167 167

168

En treekjens lodderlijck en vree' vol blijdeschap,^168 168

 

M

169

En troetelingen sacht, en lieve vriendlijckheden,^169 169

 

J

170

Woortiens, en suchtjens soet ten halven afgesneden,^{170 170 170}

[p. 302]

 

J

170

Woortiens, en suchtjens soet ten halven afgesneden,

171

Bitsheitiens minnelijck en neepjens sonder seer,^171 171

 

M

172

En schielijck swijmen en vercomen schielijck weer,^172 172

 

J

173

Lachiens en lonxiens, en traentjens en vochte kusjens,^{173 173 173}

174

En duisent strickjens loos van aenlockende lusjens.^174 174

175

Dit sijn de wapens die wel voegen in v handt.^{175 175 175}

 

M

176

Bruickt dese crachten ghij vint nergens wederstant.^176 176

 

J

177

Minlijckheit is v amt, geen twisten noch geen vechten,¹⁷⁷

178

Dat ghij hier mee niet doet, en is niet wt te rechten.

[p. 304]

 

J

177

Minlijckheit is v amt, geen twisten noch geen vechten,^177 177

178

Dat ghij hier mee niet doet, en is niet wt te rechten.^178 178

179

Maer hier mee brengdijt al licht onder v geboôn.^{179 179 179 179 179}

 

V

180

Recht, Vader, ist vermaent, maer vrese voor mijn zoon^180 180

181

Dede mij worden op sijn vijant soo gebeten,^181 181

182

Dat jck mijn plicht, die best gevolcht was, heb vergeten,^182 182

183

En mij met crijch gemoejt; maer had jck onderstaen,^{183 183 183-184 183}

184

Om Diomedes met mijn consten an te gaen,

[p. 306]

183

En mij met crijch gemoejt; maer had jck onderstaen,

184

Om Diomedes met mijn consten an te gaen,^184 184

185

Ick mocht hem wt den strijdt, jae wt het oorloch houwen.^{185 185 185}

186

Huisvrouwen radich, en ghij minnende jonckvrouwen,^186 186

187

Die met het reppen van v oogen soet gekeert,^187 187

188

De mannen heren van des werelts cloot verheert,^188 188

189

Mijn lesse gaet v aen, wijckt niet van v manieren,^{189 189 189}

[p. 308]

189

Mijn lesse gaet v aen, wijckt niet van v manieren,

190

Met vriendlijckheit sult ghij 't best nae v sin bestieren,^{190 190 190 190 190}

191

En soo ghij, bij geval, als jck, v eens versint,^{191 191 191 191}

192

Soo dwaelt niet af, maer maeckt dat ghij den wech weer vint^192 192

193

En wort v man of vriendt niet vriendelijck door desen,^{193 193 193}

194

Soo moet hij genen mensch, maer eer een duivel wesen.^194 194

195

Die boos is en haer niet kan wennen tot de min,^{195 195 195 195}

196

Die ken ick voor geen vrouw, maer voor een duivelin.^{196 196 196}

[p. 310]

195

Die boos is en haer niet kan wennen tot de min,

196

Die ken ick voor geen vrouw, maer voor een duivelin.

197

Niet waerdich datm' haer met dees edel naem sal merken.^{197 197 197 197 197}

 

J

198

Het lief gelaet moet sijn verselt met lieve werken.^198 198.

 

M

199

Maer hebdij aen dit paer geen giften toegedacht?^199 199

 

V

200

De Min mijn kint sal haer die leveren te nacht.^{200 200 200 200 200}

0.4.P C Hooft. 28 Octobre. 1607.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
(vervolg van de manusce. aantekening bij 0.3. op blz. 230) van drie personages, een kleinere accolade schuilgaat die slechts de eerste twee namen omsluit (nl. die van Juppijn en Marcur). Waarschijnlijk wilde Hooft daarmee aangeven dat de rol van Juppijn ook gezegd kon worden door twee personages. De punt in het handschrift achter Marcur zou daar ook op kunnen duiden. Wellicht omdat hierdoor het misverstand zou kunnen ontstaan dat het hele spel door slechts Juppijn en Marcur gezegd kon worden, is daarna en Venus toegevoegd, en de accolade verlengd zodat ze de drie namen omsloot.
Tenslotte dient nog opgemerkt te worden dat bij de verdeling van de tekst over de drie personages, de rol van Venus ongeschonden is gebleven; m.a.w.: het nieuwe personage Marcur neemt uitsluitend fragmenten van de oorspronkelijke tekst van Juppijn voor zijn rekening.
001 Stoett heeft aan het einde van dit vers geen komma.
003 De circumflex staat zowel bij quaên als bij goên niet alleen boven de e maar boven ae.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
009 [-hij]t'hans vliedt [-dat] hij [-t'hans]dat hij jaechden,

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
009 [-hij]t'hans vliedt [-dat] hij [-t'hans]dat hij jaechden,
012 Dwerrelen: Twee verschillende ‘r’'s: en .
012 Het onderste puntje van de dubbelpunt is uitgevlekt waardoor het bij vluchtige lezing een komma lijkt.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
015 De t van 't lijkt overgetrokken te zijn.
016 [-En]maer
Het bovengeschreven zijn van maer verklaart ook de minuskel.
alle*t*
Stoett heeft hier ‘alles’.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
016 [-En] maer
Het bovengeschreven zijn van maer verklaart ook de minuskel.
alle*t*
Stoett heeft hier ‘alles’.
018 sij┆se'
on[-begonnen]geboren
019 [-En oochden op de deucht,]En sagen deuchts genoecht,
019 beraên: de circumflex strekt zich over de a en de e uit.
020 we[*.*⁺]h

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
020 we[*.*⁺]h
021 [om⁺]
022 verschieten: 'n inktvlekje boven de ‘h’
023 [-Dus]nu
024 vin[t⁺]