De 'Tafelspelen' van Pieter Cz. Hooft

Regelnummers proza verbergen

[p. 151]

Bruiloft-spel

[p. 152]

tekstkritische noten

0.1.BRUILOFT-SPEL. 0.2.Min, Heusheit, Nacht.^0.2.

M

Wt den besonden throon der Goden hooch van waerden,^{001 001 001}
En wt mijn Moeders schoot coom ick gedaelt op Aerden;^{002 002 002 002}
Een overselsaem luck van eenen Godt te sien^003 003
Gebeurt vlieden, en ghij valt niet op v knien?

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
- Om de tien regels is in het Amsterdamse handschrift een regelnummer aangebracht. Ik heb die hier moeten laten vervallen omdat de zetspiegel mij niet toestond ze op te nemen. De nummering is in arabische cijfers, waarbij 160 tot en met 190 vermeld zijn als respectievelijk 60, 70, 80, 90.
Om dezelfde reden heb ik hier de aanduidingen der personages moeten vervangen door letteraanduidingen: M voor Min; H voor Heusheit en N voor Nacht.
Hooft bedient zich overigens zelf ook vanaf vers 081 van deze letteraanduidingen, op één uitzondering na, namelijk vóór vers 144, waar Nacht voor het eerst het woord neemt.
0.1. De haal boven de ‘o’ van ‘BRUILOFT’ moet gelezen worden als een deel van de bovenste horizontale lijn van de kapitale ‘F’ van ‘BRUILOFT’; niet als een diacritisch teken derhalve.
0.2. De tekens die tussen de drie personages in staan, lijken meer op inlastekens, zoals die voorkomen vóór een bovengeschreven woord (zie bv. de verzen 112 en 113), dan op komma's.
Dat Hooft hier waarschijnlijk toch komma's bedoeld heeft, blijkt uit het leesteken aan het einde van vers 009, dat hetzelfde karakter heeft als de hier bedoelde aanduidingen, en dat toch niet anders geïnterpreteerd kan worden dan als een komma.
[h⁺]eusheit
003 [-ding] luck

0.2. Heusheit: onbaatzuchtigheid, altruïsme, deugdzaamheid.
Vgl. WNT, heusheid, 715-716, (vooral sub 2).
Opm.: Heusheit legt zelf haar tijtels (085) uit; geeft haar eigen kwalificaties in vooral de vss. 079, 083, 086-101, 109-114, 121 en 129: zij brengt mensen tot elkaar; zij is van hooch en eelder Aert, en omschrijft zichzelf enkele malen als (Een) lust om goet te doen (vss. 083 en 092); zij is almachtig en gelukbrengend; slechts heusheit zorgt ervoor dat een mens openstaat voor 'n ander (vs. 121) en zich met die ander verbindt.
Opm.: de behandeling van dit lemma in het WNT is nogal karig.
Opm.: dat we ons Heusheit als een vrouwelijk personage moeten voorstellen blijkt, behalve uit de aanduiding godin in vers 084, ook uit de regie-aanwijzing in het zgn. Berlijnse handschrift: Heuscheijt, een vrou cierlijck ghecleet brengt twee harten in een (r. 0.2.). Dit handschrift biedt ons ook de verschijningsvorm van Min en Nacht, respectievelijk: een man met vleughelen, pijl, booch, en kooker (Vgl. Mommerij: zonder zijn toorts) en een man met een globe opt hooft daer licht door schijnt.

001 Wt: [van]uit
Opm.: Vgl. voor de spelling Wt de annotaties bij I, 078.

001 besonden: met zonlicht bestraalde.
WNT, bezonnen (II), 2496, met dit citaat.

001 hooch van waerden: zeer aanzienlijke, hoogwaardige.
Opm.: bijvoeglijke bepaling bij Goden (001).
Opm.: waerden: 3de naamval enkelvoud van het vr. substantief waerde.
Vgl. WNT, waarde (I), 219, sub b.
Opm.: het rijmwoord waerden heeft hier een andere oude derde naamval opgeroepen: Aerden (002).

002 wt: vanaf.

002 mijn Moeders schoot: [de] schoot van mijn moeder.
Opm.: mijn vertoont zgn. uitgespaarde flexie.
Vgl. hiervoor o.a. Hermkens, Instructiegrammatica, § 8.1.4, blz. 213.

002 coom ick: kom ik.
Opm.: de rekking van o tot oo vóór een finale m is in dit stuk normaal. Vgl. de vss. 012, 056, 144 en 148.
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft hier com ick.

002 op Aerden: op aarde.
Opm.: Aerden: derde naamval vrouwelijk enkelvoud.

003 overselsaem: zeer zeldzaam, uitzonderlijk.
Vgl. WNT, overzeldzaam, 2242.

003 luck: toeval, voorval, gebeurtenis.
WNT, luk, 3306, met dit citaat.

[p. 154]

003

Een overselsaem luck van eenen Godt te sien⁰⁰³

004

Gebeurt vlieden, en ghij valt niet op v knien?^{004 004 004}

005

Onkunde maeckt onmin, het mach v daer wel deeren,^005 005

006

Maer neen ghij kent mij wel al waert maer aen mijn kleren.^{006 006 006 006}

007

Altsamen hebt ghijlie mijn crachten wel gesmaeckt^{007 007 007}

008

Want mijn vergulde schicht vast alle menschen raeckt⁰⁰⁸

009

Behalven luttel die 't achter t journael ontduicken,

010

Oft achter t' schuldtboeck dat sij voor een schilt gebruicken,

003 van eenen Godt te sien: een god te zien.
Opm.: de bijvoeglijke nabepaling in de vorm van een infinitiefconstructie met van te (en zonder om) is in het zeventiende-eeuws niet ongebruikelijk.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 7.2.2.1.1, blz. 208.)
Opm.: eenen Godt is object van te sien.

004 Gebeurt: overkomt, valt te beurt.
Vgl. WNT, gebeuren, 403, sub 2.

004 vlieden: u.

004 knien: knieën.
Opm.: uit het feit dat knien in rijmpositie met sien geplaatst is, moet geconcludeerd worden dat het woord als een monophtong uitgesproken is. De metriek (12 syll.) geeft dat ook aan.

005 Onkunde maeckt onmin: onwetendheid veroorzaakt ongeliefdheid.
Opm.: vergelijk onbekend maakt onbemind.
Opm.: het WNT vermeldt in de Aanmerkingen bij het lemma Onkennis (kolom 1707) dit citaat uit Bruiloft-spel als Onkenne (of onken) maakt onmin. Daarbij is echter over het hoofd gezien dat in het Amsterdamse handschrift Onkenne onderstreept is en in de marge als alternatief staat: Onkunde (zie de manuscriptologische aantekeningen bij dit vers).
Opm.: in het Berlijnse handschrift is de uitspraak Onkennis maeckt onmin onderstreept; waarschijnlijk ter markering van het sententie-achtige karakter ervan.

005 het mach v daer wel deeren: daar zal [bij] u het gebrek wel liggen (daar zal het [bij] u wel aan liggen).
Opm.: Min bedoelt dat Onkunde maeckt onmin er de oorzaak van is dat de aangesprokenen niet op hun knieën vallen.

006 Dit vers bevat een zelfcorrectie t.o.v. de vss. 003-005.

006 wel: terdege, goed.

006 waert: zou het [...] zijn.

006 maer: alleen maar, slechts.

007 Altsamen: allemaal.
Opm.: door de vooropplaatsing van Altsamen krijgt dit woord extra nadruk.
Opm.: Altsamen met elisie van e vanwege het metrum.
Opm.: let op de rijke variatie in de vormen van de aangesproken groep binnen de verzen 004-007: vlieden (004) - ghij (004) - v (005) - ghijlie altsamen (007).

007 wel: terdege.

007 gesmaeckt: leren kennen, ondervonden.
WNT, smaken, 2033, met dit citaat.

008 mijn vergulde schicht: mijn gouden pijl.
WNT, schicht, 549, met dit citaat.
Opm.: zie de annotatie bij I, 028 en II, 105.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier vergulden.

[p. 156]

007

Altsamen hebt ghijlie mijn crachten wel gesmaeckt

008

Want mijn vergulde schicht vast alle menschen raeckt^008 008

009

Behalven luttel die 't achter 't journael ontduicken,^{009 009 009 009 009}

010

Oft achter t' schuldtboeck dat sij voor een schilt gebruicken,^010 010

011

Want waer ick eenich hart te seer becommert vind^011-012 011

012

Met aertsche sorgen, daer coom ick niet gaeren in.

008 vast alle menschen: bijna alle mensen.
WNT, vast, 690, sub B, 8, met dit citaat.
Het WNT merkt hierbij op dat deze betekenis en dit gebruik (als bijwoord van wijze) van vast in de 17de E. alleen aangetroffen (is) bij Hooft (...) en in den Statenbijbel.

008 raeckt: treft.
WNT, raken (I), 196, sub A,1, met dit citaat.

009 Behalven: uitgezonderd.
Vgl. WNT, behalve, 1464.
Opm.: de -n in Behalven laat de oorspronkelijke betekenis herkennen: bi + halven: ter zijde [gesteld].
Vgl. WNT, behalve, 1462.

009 luttel: enkelen.
Vgl. WNT, luttel (II), 3373.

009 't: hem.
Opm.: 't verwijst naar mijn vergulde schicht (008); een sylleptische verwijzing, waarbij de gedachte aan de handeling van het schieten een rol gespeeld zal hebben in de totstandkoming van 't.

009 't journael: het journaal.
WNT, journaal, 448, met dit citaat.
Opm.: 'n koopmansboek dat als basis dient voor 't zogenaamde grootboek.
Opm.: in het Berl. hs. is Journael onderstreept.

009 ontduicken: [eraan] ontkomen, ontvluchten [door weg te duiken].
Opm.: deze betekenis van ontduicken komt niet voor in het WNT, maar kan wel uit de daar vermelde betekenissen afgeleid worden.

010 t' schuldtboeck: het grootboek.
WNT, schuldboek, 1199, met dit citaat.
Opm.: een koopmansboek dat een overzicht geeft van schulden en vorderingen.
Opm.: t': de apostrof fungeert als ligatuur.
Opm.: in het Berl. hs. is schultboeck onderstreept.

010 voor een schilt: als een schild.
Opm.: voor is in het zeventiende-eeuws het gewone voorzetsel aan het begin van een bepaling van gesteldheid.
Vgl. Weijnen, Zeventiende-eeuwse Taal, § 107, blz. 104.

011-012 In het Berl. hs. staan voor beide verzen dubbele komma's, waarschijnlijk ter aanduiding van het sententie-achtige karakter.

011 eenich: welk dan ook, een of ander.
Vgl. WNT, eenig, 3833.

[p. 158]

011

Want waer ick eenich hart te seer becommert vind^011 011

012

Met aertsche sorgen, daer coom ick niet gaeren in.⁰¹²

013

Te quetsen t laech gemoet heeft mijn altijts verdroten^{013 013 013 013 013}

014

Want ick ben van geen Veldt- oft Bosgod wt gesproten^014 014

015

Maer wt het brave saet en cloecke lendens van

016

Den Crijchsgodt, die mij bij de sachte Venus wan

011 becommert: belast, bezwaard.
Vgl. WNT, bekommeren, 1619-1621.

011 Het Berl. hs. heeft in plaats van vind als rijmwoord vin. Het rijm met in (012) wordt daardoor zuiverder. De versmelting van -nd tot -n is een geval van assimilatie dat in het zeventiende-eeuwse Hollands frequent voorkomt.
(Vgl. Weijnen, a.w., § 37, blz. 33.)

012 coom ick (...) in: kom ik in.
Opm.: met mijn pijl.
Opm.: vgl. de annotatie bij coom ick (002).
Opm.: het Berl. hs. heeft hier com ick.

013 quetsen: verwonden.

013 t laech gemoet: [iemand met] 'n weinig verheven gevoelsleven. Vgl. WNT, gemoed, 1432: Soms wordt gemoed, vergezeld van een bnw., nagenoeg bij wijze van persoonsverbeelding, overdrachtelijk gebezigd ter aanduiding van den persoon die een zoodanig gemoed bezit.
Opm.: vergelijk het Latijnse animus, dat op dezelfde wijze gebruikt kan worden.
Opm.: blijkens de directe context zijn lieden die zich al te zeer bezighouden met aertsche sorgen, veroorzaakt door journaal of grootboek, bij uitstek de bezitters van zo'n laech gemoet. De mededeling in vers 014 Want ick ben van geen Veldt- oft Bosgod wt ┆ gesproten geeft bovendien aan dat deze handelslui hoogstens aan het schrikken gemaakt zouden kunnen worden, indien Min zich zou verlagen tot het uitstrekken van zijn activiteiten in hun richting; deze eigenschap, die vooral satyrs bezitten, heeft Min door afkomst niet!

013 mijn: mij.
Opm.: mijn: hiaatvulling vóór klinker (Hollands).
(Vgl. Hermkens, a.w., § 2.3.1, blz. 89.)

013 altijts: altijd.
Opm.: altijts: met adverbiale -s.
Zie ook o.a.: II, 183.

013 verdroten: [is] [mij] onaangenaam geweest.
Vgl. WNT, verdrieten, 1442.
Opm.: vgl. IV, 125.

014 van (...) wt gesproten: voortgekomen uit.
Vgl. WNT, spruiten, 3089, sub 3.

014 Veldt- of Bosgod: veld- of bosgod.
Opm.: Hooft duidt hier op de Griekse en Romeinse halfgoden, de satyrs of faunen, die verliefden aan het schrikken maakten, en bekend stonden om hun geile aard.
Opm.: het Berl. hs. bevat hier een merkwaardige vergissing: door het weglaten van wt kwam de afschrijver een lettergreep te kort. Hij vulde die aan door aan bosghod het suffix -in toe te voegen. Daardoor ging hij echter voorbij aan de betekenis van gesproten, dat hier blijkens de vermelding van Ares of Mars, den Crijchsgodt, specifiek betrekking heeft op de mannelijke inbreng in het verwekkingsproces.

[p. 160]

013

Te quetsen t laech gemoet heeft mijn altijts verdroten

014

Want ick ben van geen Veldt- oft Bosgod wt gesproten

015

Maer wt het brave saet en cloecke lendens van^{015 015 015}

016

Den Crijchsgodt, die mij bij de sachte Venus wan^{016 016 016}

017

Die heeft mijn onder haer beweechlijck hart gedragen,^{017 017 017}

018

En d' aldergrootste Goon dat sijn mijn naeste magen,^{018 018 018}

019

Ick ben de groote Min die ghij voor oogen siet

020

Ghij roept mij dickwils aen, en kent ghij mij nu niet?

015 brave: flinke, kloeke, wakkere.
Vgl. WNT, braaf II, 935, sub C, 1.

015 cloecke: flinke, kloeke, wakkere.

015 lendens: lendenen.
Vgl. WNT, lende (I), 1547-1548.

016 Den Crijchsgodt: de oorlogsgod, de krijgsgod.
Opm.: Mars of Ares.
Opm.: in het Berl. hs. is CrijchsGod onderstreept.

016 de sachte Venus: de zachte (tedere, lieftallige) Venus.
Opm.: sachte staat hier antithetisch t.o.v. stercke, grove en cloecke in vers 015 (zie de manuscriptologische aantekeningen bij vers 015).

016 wan: verwekte.

017 Die: die.
Opm.: Die is hier een aanwijzend voornaamwoord waarmee Venus wordt aangeduid.

017 mijn: mij.
Opm.: mijn met hiaatvullende -n vóór klinker (Hollands).
Opm.: zie ook mijn in vers 013.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier mij.

017 beweechlijck: [snel] bewogen, [snel] ontroerde.
Opm.: het WNT geeft hier een breed scala van mogelijkheden (WNT, beweeglijk, 2389-2390). De context (de sachte Venus; de oppositie met brave en cloecke) laat mij kiezen voor de betekenis die het WNT onder 5 noemt: licht aandoenlijk.

018 d' aldergrootste Goon: de allerhoogste goden.
Opm.: hiermee worden de Olympische goden bedoeld.
Opm.: prolepsis: door de geïsoleerde vooropplaatsing krijgt dit zinsdeel extra nadruk.
Opm.: ald̲ergrootste met epenthesis van d tussen l en er.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 1.5.1, blz. 65-66.)
In Bruiloft-spel is de epenthesis van d in deze positie normaal, zie de vss. 040, 093, 118 en 183.

018 dat: die, dat.
Opm.: aanwijzend voornaamwoord. In het moderne Nederlands is dat hier ook nog mogelijk.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier die.

018 magen: bloedverwanten.
Vgl. WNT, maag (I), 3-4.
Opm.: vgl. ook: IV, 015 en 046.

[p. 162]

019

Ick ben de groote Min die ghij voor oogen siet^{019 019 019}

020

Ghij roept mij dickwils aen, en kent ghij mij nu niet?^020 020

021

Daer sijnder veel van v, die, tis niet lang geleden^{021 021 021 021}

022

Met grote ootmoedicheit mij storten haer gebeden.^{022 022 022 022}

023

Dat ick versachten soud haer lijden en getreur.^023 023

024

Sij loosden sucht op sucht voor liefs gesloten deur⁰²⁴

025

Maer las! den Noorden wint die voerdse sijne wegen,^025 025

026

Haer tranen vlooten neer met de gemene regen,

027

En niemant las ser wt. Doen bad men mij wel aen

019 groote: machtige, [boven allen] verheven.
Vgl. WNT, groot (I), 1053.

019 ghroote Min is in het Berl. hs. onderstreept.

019 die ghij voor oogen siet: die u voor [uw] ogen ziet [staan].
Opm.: het antecedent van die is Ick.

020 dickwils: dikwijls.
Opm.: dickwils met reductie van ij tot i in zwakbetoonde syllabe.
(Vgl. Weijnen, a.w., § 36, blz. 32.)

020 Het Berl. hs. heeft voor het tweede mij in dit vers: mijn.

021 Daer: er.

021 sijnder: zijn er.
Opm.: sijnder: met reductie van ae tot e.

021 veel van v: velen onder u.

021 tis niet lang geleden: intercalatie binnen de relatieve bijzin die ... getreur (021-023).

022 ootmoedicheit: nederigheid, onderworpenheid.

022 mij: [voor] mij, [aan] mij.

022 haer gebeden: hun smeekbeden.

022 De punt aan het einde van dit vers is merkwaardig: de zinsconstructie loopt door naar het volgende vers. De punt staat hier voor onze komma of puntkomma.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 1.1.1, blz. 16.)

023 Dat: opdat.
Opm.: logisch verbindend voegwoord met finale functie.

023 soud: zou.
Opm.: de e is geëlideerd vanwege het metrum.

024 loosden: slaakten.
WNT, loozen, 2927, met dit citaat.
Opm.: de situatie van de afgewezen minnaar, zoals die hier geschilderd wordt in de verzen 024-032, vertoont veel gelijkenis met die in de zgn. paraklausithyron, een klaaglied van de verstoten minnaar voor de deur van de weigerachtige geliefde.
Opm.: dit motief komt ook - in soortgelijke bewoordingen als hier in de verzen 024-027 - voor in: Ick loos de suchten die mijn bange borst verstoppen, (Stoett I, blz. 22, vss. 1-4), dat door Leendertz Jr. gedateerd wordt vóór 1603 (P. Leendertz Jr., Bibliographie Hooft, blz. 51). Het is derhalve niet duidelijk in welk van beide werken sprake is van ontlening.

025 las!: helaas!

025 den Noorden wint: de noordenwind.
Opm.: den: uiteraard geen casus-n: den Noorden wint is immers onderwerp. Bovendien volgde Hooft in deze periode de grammatici nog niet, die vóór mann. woorden voorschreven: de in de nominativus en den als verbogen vorm. De n in den is 'n niet fonetisch-geconditioneerde genus-n.
Opm.: den Noorden wint is proleptisch vooropgeplaatst.

[p. 164]

024

Sij loosden sucht op sucht voor liefs gesloten deur

025

Maer las! den Noorden wint die voerdse sijne wegen,^{025 025 025}

026

Haer tranen vlooten neer met de gemene regen,^{026 026 026 026}

027

En niemant las ser wt. Doen bad men mij wel aen^{027 027 027}

028

Dat ick v te vergeefs daer niet soud laten staen.^028 028

029

T ┆ gedenckt die gene wel, die lange naere nachten^{029 029 029}

030

Inde betraende stoep met kermen overbrachten,⁰³⁰

031

T gedenckt de gene wel die met een ootmoet ging

032

In plaets van sijn liefs mont kussen den kouden ring.

025 die: die.
Opm.: aanwijzend voornaamwoord, en hervat onderwerp.

025 voerdse: voerde ze, nam ze mee.
Opm.: het enclitische -se verwijst naar sucht op sucht (024).
Opm.: de d in voerdse geeft aan dat we hier te maken hebben met de verleden-tijdsvorm. De tegenwoordige-tijdsvorm zou in de spelling tot verscherping van d tot t geleid hebben.

025 sijne wegen: zijns weegs, met zich mee.

026 Haer tranen: hun tranen.
Opm.: van veel van v (021).

026 vlooten neer: stroomden neer.
Opm.: van vlieten, sterk ww. van de IIe klasse.
Opm.: het Berl. hs. heeft het minder correcte vlooden: vluchtten.

026 met: [samen] met, [tegelijkertijd] met.

026 de gemene regen: de gewone regen.

027 las ser wt: zocht ze er uit.
Opm.: in het Berl. hs. is dit veranderd in: las die op, echter met behoud van de oorspronkelijke betekenis: verzamelde ze.
Vgl. WNT, oplezen, 1001, II.
Opm.: se verwijst naar Haer tranen (026)

027 Doen: toen.
Opm.: Doen: toen is ontstaan door assimilatie uit mnl. end doe; de -n is in sandhi ontstaan.

027 bad (...) aen: richtte [...] smeekbeden tot.
Vgl. WNT, aanbidden, 68, en supplement, aanbidden, 26, sub 1.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier: baed (...) aen.

028 Dat: opdat.
Opm.: zie ook vers 023.

028 soud: zou.
Opm.: zie ook vers 023.

029 T gedenckt: het heugt.
Opm.: gedencken is hier een onpersoonlijk werkwoord.
Vgl. WNT, gedenken, 591.

029 die gene: diegenen.
Opm.: blijkens de persoonsvorm overbrachten, meervoud.

029 naere: benauwende, donkere.
Vgl. WNT, naar (I), 1379, sub 2b.

030 Inde betraende stoep: in de door tranen [bevochtigde] stoep.
Opm.: het gebruik van het voorzetsel In wordt duidelijk als men zich realiseert dat het vroeger regel was dat een stoep van een hekwerk en een zitbank was voorzien. Bij het betreden van de stoep ging men dus een omheinde ruimte binnen; men kon dus een stoep inderdaad in- en uitgaan.
Vgl. WNT, stoep (III), 1772.

[p. 166]

029

T gedenckt die gene wel, die lange naere nachten

030

Inde betraende stoep met kermen overbrachten,⁰³⁰

031

T gedenckt de gene wel die met een ootmoet ging^{031 031 031}

032

In plaets van sijn liefs mont kussen den kouden ring.^032 032

033

Doen was ick al haer hoop, tot mij wast dat zij creten,^033 033

034

En t' schijnt nu rechtevoort dat ser niet van en weten^{034 034 034 034}

035

Elck claecht int heimelijck mij staedich sijn ellent⁰³⁵

036

Int openbaer en wil mij niemant staen bekent.

030 overbrachten: doorbrachten.
Vgl. WNT, overbrengen, 1636, sub III, 2 en 3.

031 de gene: degene.
Opm.: blijkens ging, enkelvoud.

031 met een ootmoet: nederig.
Vgl. WNT, ootmoed, 232.

031 ging: ging.
Opm.: ging is hulpwerkwoord bij cussen (032).

032 sijn liefs mont: de mond van zijn geliefde.
Opm.: sijn: uitgespaarde flexie.

032 den kouden ring: de koude klopper.
WNT, ring (I), 495, I, 2, b, δ, met dit citaat.
Opm.: dit motief treffen we ook aan in Hoofts Emblemata Amatoria. (Zie: K. Porteman, P.C. Hooft Emblemata Amatoria, emblema X (blz. 97), en de toelichting daarbij op blz. 159.)

033 al haer hoop: heel hun hoop.

033 tot mij wast dat zij creten: míj́ riepen ze [al jammerend] aan.
Vgl. WNT, krijten, 261.
Opm.: tot mij wast dat: een vorm van prolepsis die ook in hedendaags Nederlands nog voorkomt, bv.: voor hém is 't dat ik het heb gedaan.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier: tot mij was dat sij creeten.

034 En: maar.
Opm.: Vgl. WNT, en (I), 4108, sub 14.
Opm.: dit En lijkt wel enigszins op het zgn. pathetische ‘en’, dat Michels aantrof in Vondels Roskam, (vss. 140-141) (Bijdrage tot het onderzoek van Vondel's werken, blz. 35), en dat door Verdenius beschreven is in Ntg. XXXVII, blz. 108 e.v.: ook En in vers 034 is een rhetorisch middel om een contrastpositie te accentueren. Het grote verschil met het door Verdenius beschreven type ligt echter in het feit dat er in vers 034 geen sprake is van een vraag, en zelfs niet van een uitroep die geïnverteerde woordorde heeft. Bovendien vervult in dit vers En niet alléén de contrastpositie; En is hier in combinatie met nu adversatief gebruikt.

034 rechtevoort: op dit ogenblik.
WNT, rechtevoort, 594, met dit citaat.

034 ser (...) van: ze daarvan.
Opm.: -er van verwijst naar tot mij ... creten (033).

034 niet (...) en: niets.

035 int heimelijck: in 't verborgene, in stilte.
Vgl. WNT, heimelijk, 475-476, sub 2.
Opm.: de ongebruikelijke combinatie van Int met heimelijck is wellicht tot stand gekomen op grond van stilistische overwegingen (parallellisme met Int openbaer in vers 036).

[p. 168]

034

En t' schijnt nu rechtevoort dat ser niet van en weten

035

Elck claecht int heimelijck mij staedich sijn ellent^035 035

036

Int openbaer en wil mij niemant staen bekent.^{036 036 036}

037

Maer ick vergeef v dit dat ghij mijn openbaerlijck^{037 037 037}

038

Dus loochent altesaem, v schult is cleen, want waerlijck^{038 038 038 038 038}

039

De gene die gevoelt int harte mijnen Aert^039 039

040

Doet alderbest dat hij mijn heimelijck bewaert

035 staedich: telkens.
WNT, stadig, 435, met dit citaat.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier ghestaedich.

035 ellent: droevige toestand.
Vgl. WNT, ellende, 4083, sub 2.
Opm.: de toonloze e wordt vaak geapokopeerd; hier waarschijnlijk omwille van het metrum.

036 Int openbaer: openlijk, onverholen.

036 en (...) niemant: niemand.
Opm.: niemant is hier subject.

036 wil mij (...) staen bekent: wil [ervoor] uitkomen [dat hij] mij kent.
Vgl. WNT, bekend, 1567, ad 2.

037 dit: dit.
Opm.: dit is hier voorlopig lijdend voorwerp; dat ghij ... altesaem is eigenlijk lijdend voorwerp.

037 mijn: mij.
Opm.: mijn: Hollandse vorm (vóór klinker).
Opm.: het Berl. hs heeft hier mij.

037 openbaerlijck: in tegenwoordigheid van anderen.
Vgl. WNT, openbaarlijk, 553.

038 Dus: aldus, op deze wijze.
Opm.: zoals aangeduid in de verzen 034 en 036.

038 loochent: verloochent.
WNT, loochenen, 2697, met dit citaat.

038 altesaem: allen te zamen.
Vgl. WNT, altezamen, 295-296.

038 v: uw.
Opm.: naast de vorm uw komt ook u of v voor (Vgl. Weijnen, a.w., § 50, blz. 48). In handschriften worden u en v niet consequent onderscheiden, met name niet wanneer het persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden betreft.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 1.4.4, blz. 63.)

038 cleen: gering, klein.
Opm.: cleen in plaats van cleijn (zoals in het Berl. hs., vers 038) is een Vlaamse vormvariant, die ook aangetroffen wordt bij Hollandse auteurs als Hooft.
(Hermkens, a.w., § 1.5.1, blz. 67.)

039 mijnen Aert: mijn wezen, mijn gesteldheid.
Vgl. WNT, aard (II), 235-236, supplement.
Opm.: mijnen Aert is hier lijdend voorwerp.

039 Het Berl. hs. heeft in dit vers een - merkwaardige - andere redactie: die gheene die gheuoelt int harte van mijn aert.

[p. 170]

039

De gene die gevoelt int harte mijnen Aert

040

Doet alderbest dat hij mijn heimelijck bewaert^{040 040 040 040}

041

Want vele die haer Min te vrooge lieten blijcken,^{041 041 041}

042

Sagen een ander gaen met haer beminde strijcken:⁰⁴²

043

De wijn t secreet, de Min verliesen haere cracht^043 043

044

Werdensij voor haer tijt int openbaer gebracht.^{044 044 044}

045

T ┆ schijnt aen v wesen dat ghij lust hebt om te vragen⁰⁴⁵

046

Wat ijver mijn heeft wt den hemel cunnen jagen

047

Hier in v bruiloftsael met schilderij becleet,

040 alderbest: [er] ['t] beste [aan].
Opm.: alderbest met epenthetische d.
Vgl. vers 018.

040 dat: als, indien.
Opm.: logisch verbindend voegwoord met conditionele functie.

040 mijn: mij.
Opm.: Hollandse vorm vóór h.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier mij.

040 bewaert: voor zich houdt, geheimhoudt.
Vgl. WNT, bewaren, 2382, sub 13.

041 vele: velen.

041 haer: hun.

041 te vrooge: te vroeg.
Opm.: Hollandse vormvariant voor vroeg.
(Vgl. Weijnen, a.w., § 22, blz. 28).

042 gaen (...) strijcken: er vandoor gaan.
WNT, strijken, 44 met dit citaat.
Opm.: gaen is hulpwerkwoord bij strijcken; een ander (...) strijcken is een accusativus cum infinitivo afhankelijk van het verbum sentiendi Sagen (042). De woordvolgorde binnen deze infinitiefconstructie wijkt nogal af van die in hedendaags Nederlands, waar het hulpwerkwoord meestal vlak vóór het zelfstandig werkwoord staat.

043 secreet: geheim.
WNT, secreet (I), 1268, met dit citaat.
Opm.: in het Berl. hs. zijn in dit vers de woorden wijn, secreet, en Min onderstreept. Bovendien staan er voor de verzen 043 en 044 dubbele komma's ter markering van het sententie-achtige karakter van deze verzen.

043 In dit vers is sprake van nevenschikking tussen De wijn, t secreet en de Min.
haere cracht (hun kracht) in hetzelfde vers heeft daarom betrekking op alle drie de genoemde zaken.

044 Werdensij: [als] zij [...] worden.
Opm.: Werdensij ... gebracht: conditionele bijzin.
Opm.: naast de bekende stamtijden, komen in het 17de-eeuws
voor: werden - wart (ward, wardt, wiert, wierd) - worden (wierden) - geworden (sterk werkwoord van de IIIe klasse).

044 haer: hun.

044 int openbaer gebracht: open gemaakt, bekend gemaakt, onthuld.
Opm.: het beeld kan in het moderne Nederlands niet gehandhaafd blijven.

045 T schijnt aen v wesen: 't blijkt uit uw gezicht[suitdrukking].
Opm.: hier m.i. niet, zoals in I, 010 en III, 098, ‘voorkomen’, maar gelaatsuitdrukking.

[p. 172]

045

T schijnt aen v wesen dat ghij lust hebt om te vragen

046

Wat ijver mijn heeft wt den hemel cunnen jagen^{046 046 046 046}

047

Hier in v bruiloftsael met schilderij becleet,⁰⁴⁷

048

Ghij denckt een roemer wijns acht ick oft leckre beet^{048 048 048 048 048}

049

Om op een anders kost mijn dertel keel te saden^049 049

050

Neen seker, met die lust en ben ick niet beladen.

046 Wat ijver: welk verlangen, welke begeerte, welke aandrift.

046 mijn: mij.
Opm.: mijn: Hollandse vorm vóór h.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier mij.

046 wt: uit.

046 Het Berl. hs. heeft comen in plaats van cunnen.

047 met schilderij becleet: met wandkleden bedekt.
Opm.: het WNT vermeldt dit citaat onder de betekenis Iets geschilderds, geschilderde voorstelling (WNT, schilderij, 670). Men zou hierdoor kunnen denken aan muurschilderingen. Het woord becleet laat mij echter denken aan wandtapijten, wandkleden, al is het natuurlijk mogelijk dat becleet hier in een verzwakte betekenis is gebruikt, wat de mogelijkheid van schilderingen op doek of paneel openlaat.

048 De zinsconstructie in dit vers is gecompliceerd door de aanwezigheid van de intercalatie acht ick. Bovendien is er sprake van zinsvervlechting door de elliptische lijdend- voorwerpszin een roemer wijns oft leckre beet. In hedendaags Nederlands staat er: U denkt - denk ik - [dat] [het] [het verlangen naar] een beker wijn of [naar] 'n lekker hapje [is geweest].

048 een roemer wijns: een beker wijn.
Opm.: wijns: genitivus partitivus.

048 acht ick: denk ik, meen ik.
Vgl. WNT, achten, 628.

048 leckre beet: ['n] lekker hapje.
WNT, lekkerbeet, 1526-1527, met dit citaat.
Opm.: in het handschrift is het oorspronkelijke leckerbeet in tweede of derde instantie gewijzigd in leckre beet (zie de manuscriptologische aantekeningen.).

048 Het Berl. hs. heeft hier een evidente verschrijving waardoor de samenhang met de verzen 046-047 verstoord wordt: brencgt i.p.v. denckt.

049 op een anders kost: op kost[en] van een ander.
Opm.: het WNT, kost (I), 5758, merkt bij dit lemma op dat het in de oudste periode van het Nieuwnederlands bij voorkeur in het enkelv. voorkwam.
Opm.: een anders kost: een vertoont uitgespaarde flexie.

049 dertel: genotzuchtige.
Opm.: het WNT vermeldt (dartel, 2300) deze betekenis niet expliciet. Wel geeft het onder 2) Weelderig, wulpsch aan dat dartel ook - In toepassing op spijzen en dranken of het genot daarvan gebruikt wordt.
Opm.: dertel: zuidelijke vormvariant voor dartel
(Vgl. Hermkens, a.w., § 1.5.1, blz. 65).
Het Berl. hs heeft hier dartel.

[p. 174]

048

Ghij denckt een roemer wijns acht ick oft leckre beet

049

Om op een anders kost mijn dertel keel te saden⁰⁴⁹

050

Neen seker, met die lust en ben ick niet beladen.^{050 050 050}

051

Want ick gaen alle daech ter tafel met Juppijn^051 051

052

En drinck de nectar, dus hout vrij v rijnsche wijn^{052 052 052 052}

053

Die eens Ambrosia proeft veracht v costel spijsen.^{053 053 053 053}

054

Mijn coompst moet dan al wt een ander oorsaeck rijsen^054 054

055

Een ander oorsaeck ist waerom ick hier beneên

056

In plaets van shemels vloer het Aertrijck coom betreen.

049 te saden: te verzadigen.

050 Neen seker: zeker niet.

050 die lust: dat verlangen, die begeerte.
Opm.: die lust verwijst naar het verlangen 'n beker wijn of 'n lekker hapje op kosten van een ander te komen nuttigen.

050 en (...) niet beladen: niet behept, niet bezwaard.
Vgl. WNT, beladen, 1661-1663.

051 ick gaen: ik ga.
Opm.: gaen met hiaatvullende -n vóór klinker.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier ghae.

051 Juppijn: Jupiter.
Opm.: in het Berl. hs. is Jupijn onderstreept.

052 de nectar: de nectar.
Opm.: de drank van de goden op de Olympus.
Opm.: in het Berl. hs. is Nectar onderstreept.

052 hout vrij: houd gerust.

052 v rijnsche wijn: uw Rijnse wijn.
Opm.: het hedendaagse Rijnwijn heeft in navolging van het Duitse Rheinwein in de loop van de 19de eeuw het oorspronkelijke Rijnsche wijn verdrongen.
Vgl. WNT, rijnschwijn, 359-360.

052 Het Berl. hs. heeft hier: dus spaert vrij u rince wijn.

053 Die: wie.
Opm.: betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent.

053 eens: één keer.
Vgl. WNT, eens (I), 3849.

053 Ambrosia: ambrosia.
Opm.: het voedsel der onsterflijkheid, dat alleen voor de goden bestemd was. Oorspronkelijk waren nectar vers (052) en Ambrosia hetzelfde (vgl. Homeros, Odyssee. 9, 359). Later wordt met Ambrosia het (vaste) voedsel, met nectar de drank aangeduid.
Opm.: in het Berl. hs. is Ambrosa (!) onderstreept.

053 costel: kostelijke.
Opm.: het WNT geeft dit citaat bij de betekenis Duur, veel kostend (WNT, kostel, 5758). In verband met spijsen lijkt mij deze vertaling echter weinig adequaat.

054 Mijn coompst: mijn komst.
Opm.: de rekking van o tot oo komt meer voor in dit spel; zie o.a. vss. 002 en 012.
Opm.: coompst: epenthesis van labiale ploffer tussen m en s.
(Vgl. Weijnen, a.w., § 39, blz. 34.)

054 al wt een ander oorsaeck: uit een heel andere oorzaak.
Opm.: al is hier een versterkend woord bij ander.
Vgl. WNT, al, 62 e.v.
Opm.: ander blijft dikwijls onverbogen (zie ook vs. 055).

[p. 176]

054

Mijn coompst moet dan al wt een ander oorsaeck rijsen⁰⁵⁴

055

Een ander oorsaeck ist waerom ick hier beneên⁰⁵⁵

056

In plaets van shemels vloer het Aertrijck coom betreen.^{056 056 056}

057

Want ick vertoon mij bij de sterffelijcke menschen

058

Om bruit en bruidegoom soo veel gelucks te wenschen^058 058

059

Als sij geselschap hebben in den nieuwen staet⁰⁵⁹

060

Ick can haer geen geluck wenschen in meerder graet^060 060

061

Dewijl ontallijck veel de geen sijn die ick wonden^{061 061 061 061}

062

En van mijn heerschappij seer wenich vrij bevonden

054 rijsen: voortkomen.
WNT, rijzen (II), 458, met dit citaat.

055 beneên: beneden.
Opm.: uitval van intervocalische d.

056 In plaets van shemels vloer: in plaats van de hemelse vloer.
Opm.: deze woordgroep staat op een ongewone zinsplaats: in hedendaags Nederlands zou deze bijw. bep. óf achter ick in 055 staan óf achter het Aertrijck in dit vers.

056 coom: kom.
Opm.: vgl. 052, 012 en 002.

056 betreen: betreden.
Opm.: uitval van intervocalische d.

058 bruit en bruidegoom: bruid en bruidegom.
Opm.: bruidegoom: de rekking van o vóór m komt in dit spel in dit woord - op één uitzondering na - telkens voor. Slechts bij syncope van - de treffen we eenmaal bruigoms aan.
Opm.: in het Berl. hs. is de volgorde omgekeerd en zijn beide zelfstandige naamwoorden onderstreept. Bovendien heeft dit hs. bruidegom.

058 soo veel gelucks: zó veel geluk.
Opm.: gelucks: genitivus partitivus.
Opm.: in vers 059 staat de bepaling die soo veel specificeert: Als ... staet.

059 in den nieuwen staet: in de nieuwe [burgerlijke] staat.
Opm.: wat Min bedoelt met den nieuwen staet wordt niet expliciet uitgelegd, maar gelet op het feit dat we hier te maken hebben met een bruiloft-spel, zal er wel de huwelijkse staat mee aangeduid worden.

060 haer: hun.
Opm.: verwijst naar bruit en bruidegoom (058).

060 in meerder graet: in hogere mate.
Vgl. WNT, graad, 501, sub d.
Opm.: in meerder graet is bijvoeglijke bepaling bij geluck.
Opm.: in meerder graet geeft hier blijkens de verzen 061 en 062 eerder een hoeveelheid dan een hoedanigheid aan.

061 Dewijl: omdat.
Opm.: dewijl: ontstaan uit de wijle dat.

061 ontallijck veel: [met] ontelbaar velen.
Vgl. WNT, ontallijk, 1806.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier: ontellijck.

061 de geen (...) die: degenen die.
Opm.: de geen (...) die ick wonden is onderwerp bij sijn.

061 wonden: wondde.
Opm.: die ick wonden is een bepaling bij de geen.
Opm.: wondn; de -n heeft hier een zuiver fonische functie: ze staat in hiaat- en (bovendien) rijmpositie.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 7.1.3, blz. 188.)

[p. 178]

060

Ick can haer geen geluck wenschen in meerder graet

061

Dewijl ontallijck veel de geen sijn die ick wonden

062

En van mijn heerschappij seer wenich vrij bevonden^{062 062 062 062}

063

Ick overwinne t' al en mijne pijlen snel^063 063

064

Raken des hemels cruin en d' afgront van den hel^064 064

065

De stroomen daer Juppijn gewoon is bij te sweren

066

En die hij noijt mocht sien, mijn stralen licht passeren,

062 Dit vers vormt samen met het vorige een nevenschikkend samengestelde bijwoordelijke bijzin. In dit vers is Dewijl uit 061 samengetrokken. Vers 061 en 062 vormen samen de reden waarom Min het bruidspaar geen geluck (...) in meerder graet (060) kan wensen: ik wens jullie zoveel geluk als er verliefden zijn. Dat lijkt misschien ietwat pinnig van mij, maar dat is het niet: het is juist oneindig veel geluk, want er zijn oneindig veel verliefden (heden en verleden); immers slechts een klein overzichtelijk groepje is niet tot deze staat geraakt.

062 van mijn heerschappij: van mijn macht.
Opm.: deze woordgroep is een bepaling bij vrij.

062 seer wenich: zeer weinigen.
Opm.: wenich: Vlaamse vormvariant van weinich die ook bij Hollandse auteurs voorkomt, vooral bij Hooft.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 1.5.1, blz. 67.)
Opm.: seer wenich is onderwerp bij [sijn] bevonden (062).

062 bevonden: [zijn] [er] aangetroffen.
Vgl. WNT, bevinden, 2335, sub 1.
Opm.: bevonden is hier een voltooid deelwoord. Dat betekent dat sijn uit vers 061 hier - overspannen - samengetrokken is en dat seer wenich fungeert als onderwerp. De andere mogelijkheid (ick uit de relatieve bijzin die ick wonden (061) is samengetrokken; seer wenich is object; de -n in wat dan pv wordt bevonden, is geen meervoudsindicator maar heeft slechts een zuiver fonische functie) lijkt me minder waarschijnlijk.
Opm.: de lezing van Stoett: beconden (en zijn verklaring van dit woord) lijkt mij onjuist, al laat het handschrift wel enige twijfel toe.

063 t' al: alles.
Opm.: t' al is niet één woordgroep met t' als lidwoord: t' is object, al is daarbij een predikatieve toevoeging.
Opm.: ik sluit de mogelijkheid dat t' al hier het heelal betekent niet volslagen uit.
Vgl. WNT, al, 60.
Opm.: de apostrof achter de t is een ligatuur, een verbindingsteken.

063 snel: snelle.
Opm.: adiectief in postpositie.

064 des hemels cruin: de top van de hemel.
Vgl. WNT, kruin, 410, sub 4.

064 d' afgront van den hel: de afgrond van de hel.
Opm.: in semantische zin is er sprake van 'n identiteitsrelatie: de afgrond die de hel is: genitivus identitatis. Formeel is er hier geen sprake van een genitivus.
Vgl. WNT, afgrond, 999, sub d.
Opm.: de grondbetekenis van afgrond is eene ruimte die geen grond heeft, eene bodemlooze diepte (WNT, afgrond, 997).

[p. 180]

063

Ick overwinne t' al en mijne pijlen snel

064

Raken des hemels cruin en d' afgront van den hel

065

De stroomen daer Juppijn gewoon is bij te sweren^{065 065 065}

066

En die hij noijt mocht sien, mijn stralen licht passeren,^{066 066 066}

067

De grootste tem ick eerst en maeck mij onderdaen,^{067 067 067}

068

De wijsheit-minnaers grijs bidden mij dickwils aen^068 068

069

De princen aertsche goon met al haer anhanck prachtich^069 069

070

Buijgen voor mijn haer knien, en noemen mijn al machtich,

065 De stroomen ... mocht sien (065-066) is lijdend voorwerp bij passeren.

065 stroomen: de stromen, de rivieren.
Opm.: van de onderwereld. Er waren vier rivieren in de onderwereld: Acheron, Kokytos, Phlegethon en Styx.
Opm.: goden die zweren bij de Styx: al volgens Homerus (vgl. Il. 14, 271 en 15, 37; Od. 5, 185 en 10, 514).

065 daer (...) bij: waarbij.

066 En die hij noijt mocht sien: en die hij nooit kon zien.
Opm.: Jupiter was immers onsterfelijk.

066 stralen: pijlen.
WNT, straal (I), 2043, met dit citaat.

066 licht: gemakkelijk.
Opm.: ook licht als adiectief in postpositie is hier mogelijk: lichte, snelle pijlen.

067 De grootste: de machtigsten.
Opm.: waarschijnlijk: meervoud, evenals de andere personen die in de verzen 067-070 worden genoemd.

067 mij: [aan] mij.
Opm.: de Hollandse vorm mijn, die elders (bv. in 070) in dit stuk frequent verschijnt, is hier wellicht vermeden om verwarring met het possessivum mijn te voorkomen.

067 onderdaen: onderdanig.
Opm.: bij Hooft is zelfs de superlatief onderdaenste zeer gewoon. (Vgl. WNT, onderdaan, 1257, ad 1.)

068 De wijsheit-minnaers grijs: de grijze filosofen.
Opm.: in het Berl. hs. is deze woordgroep onderstreept.
Opm.: er zijn allerlei anekdoten in omloop over door de liefde dwaas geworden filosofen (o.a. Lucretius).

068 bidden (...) aen: vereren, verzoeken [mij] [om een gunst].
Opm.: de betekenissen die het WNT onder Aanbidden (26, 1 en 3, suppl.) vermeldt, zijn hier beide mogelijk.

069 De princen aertsche goon: de vorsten, aardse goden.
Opm.: aertsche goon is een bijstelling bij princen.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier nog de oorspronkelijke versie: de weerelts Princen trots.
Opm.: vgl. Granida, vs. 293.
Opm.: vgl. Achilles en Polyxena, vs. 213.

069 met al haer anhanck prachtich: met heel hun hooghartig gevolg.
Vgl. WNT, aanhang, 161, sub 1; WNT, prachtig, 3820, sub 1.
Opm.: wellicht speelt hier mee de topos van de deugdeloosheid van het hof: een uit de oudheid stammende opinie die in de zestiende eeuw grote populariteit verwierf door Antonio de Guevara's Menosprecio de corte y alabança de aldea van 1539. (Zie hierover: S.F. Witstein, Hoofts ‘Achilles en Polyxena’ in: Een Wett-steen vande Ieught, blz. 134.)
Opm.: zie ook vers 087: verkeert.

[p. 182]

069

De princen aertsche goon met al haer anhanck prachtich

070

Buijgen voor mijn haer knien, en noemen mijn al machtich,^070 070

071

Juppijn ontsiet mij selfs al ist hem clene lof^{071 071 071 071}

072

Ick ben den grote schrick van al het vrolijck hof.^072 072

073

Ick heb de bruidegoom sijn vierich hart ontsteken,⁰⁷³

074

En dat de bruit hem mint, voor mijne winst ick reken,

070 mijn: beide keren in dit vers met -n: Hollandse vormen, respectievelijk: hiaatvulling vóór h en vóór klinker.

070 al machtich: allesvermogend, volstrekt onbeperkt in macht.
Vgl. WNT, almachtig, 217, sub 1.

071 ontsiet: vreest, ducht.
Vgl. WNT, ontzien, 2066.

071 selfs: zelfs [Jupiter].
Opm.: dat selfs opgevat moet worden als versterkend woord bij Juppijn (071) en niet als bepaling bij de tweede helft van dit vers, wordt ondersteund door de komma áchter selffs in het Berlijnse handschrift.

071 hem: [voor] hem.

071 clene: geringe.
Opm.: al ist (...) lof: al is dat tot zijn schande.

072 den grote schrick: de grote verschrikking, de grote ‘boeman’.
WNT, schrik (I), 1058, sub 5, met dit citaat.
Opm.: het is opmerkelijk dat grote in tegenstelling tot den geen genus-n heeft.

072 van al het vrolijck hof: van heel het vrolijke hof.
Opm.: met het vrolijck hof wordt het hof op de Olympus bedoeld: de liefdesaffaires die Min daar bekokstoofde, zorgden daar voor onrust, ruzies en tweedracht; 'n enkele keer (Venus en Mars; zie Paris Oordeel, vss. 328-332) voor Homerisch gelach!

073 de bruidegoom sijn vierich hart: de bruidegom zijn vurig hart.
Opm.: er zijn wat betreft de analyse van de bouw van deze woordgroep twee mogelijkheden:
- het syntagma valt uiteen in twee aparte woordgroepen: de bruidegoom (indirect object), en sijn vierich hart (object);
- het syntagma fungeert in zijn geheel als object, en behoort naar de binnenbouw tot het type m'n vader z'n boeken, waarbij hart de kern is, en vierich en de bruidegoom sijn bijvoeglijke voorbepalingen zijn. (Vgl. P.C. Paardekooper, Beknopte ABN-syntaxis, blz. 150.) De Vooys (Nederlandse Spraakkunst, § 178, blz. 318) merkt bij zijn bespreking van deze woordgroep op: Het gebruik van deze konstruktie gaat in onze taal veel verder terug dan men zou menen. Naast voorbeelden uit het Middelnederlands (die here sijn wegen) noemt De Vooys specimina uit het werk van Huygens, de jonge Vondel, Bredero en vooral van Cats.
De aanwezigheid van het bezittelijk voornaamwoord sijn in de bruidegoom sijn vierich hart geeft mij een lichte voorkeur voor de beschrijving als één woordgroep: indien er sprake was van twee afzonderlijke woordgroepen, dan lijkt mij de aanwezigheid van het bez. vnw. als eerste woord van het object, terwijl de persoon die daarmee aangeduid wordt in het er direct aan voorafgaande zinsdeel genoemd is, voor het 17de-eeuws minder gebruikelijk dan die van het bepaalde lidwoord het.

[p. 184]

073

Ick heb de bruidegoom sijn vierich hart ontsteken,⁰⁷³

074

En dat de bruit hem mint, voor mijne winst ick reken,^{074 074 074}

075

En van soo menich die 'ck mijn onderdanen noem^075-076 075

076

Is dit verwonnen paer niet van mijn slechste roem.^076 076

 

H

077

Altevermeten Min, wat gaedij doch bedrijven⁰⁷⁷

078

Met desen groten lof alleen v toe te schrijven?

073 ontsteken: ontstoken, [laten] ontbranden.
Opm.: van steken komt vaak het volt. deelw. gesteecken voor; zo ook van ontsteken, ontsteken. (Weijnen, a.w., § 43, blz. 39.)

074 Het Berl. hs. bevat hier in de eerste vershelft een zódanig afwijkende variant, dat de veronderstelling dat een ander handschrift dan het Amsterdamse, de legger voor het Berl. hs. is geweest, alleen al hierdoor geloofwaardig wordt. Het Berl. hs. heeft hier: dat de bruijdeghom mint.

074 voor mijne winst: als (voor) mijn verdienste.

074 ick reken: beschouw ik, houd ik.
Vgl. WNT, rekenen (I), 1850, sub 3.

075-076 De zinsconstructie in deze verzen is nogal complex: van soo menich ... noem (075) is een bepaling bij niet van mijn slechste roem (076), waarbinnen van mijn slechste roem in semantisch opzicht fungeert als genitivus possessivus. De semantische relatie in van soo menich ... noem moet gekwalificeerd worden als een partitivus.

075 soo menich: zo velen.
Opm.: het WNT, menig, 534, sub B, 3, vermeldt hierbij: Zelden is het gebruik in den zin van het mv.
Hermkens (a.w., blz. 116) is stelliger: ‘Menig’ is alleen combineerbaar met een enkelvoudig substantief.
Toch moet menich hier, blijkens de verbinding met onderdanen (via die) opgevat worden als meervoud. Wellicht kan een predicatief gebruikt menich eerder geïnterpreteerd worden als meervoud dan een attributief gebruikt menich. De voorbeelden die het WNT en Hermkens geven, betreffen alle een attributief gebruik van menich.

076 verwonnen: overwonnen.

076 slechste: geringste, minste.
Opm.: de t van slecht is door volledige assimilatie verdwenen.
(Vgl. Hermkens, a.w., blz. 71.)
Opm.: het Berl. hs. heeft hier minste.

077 Heusheidt: onbaatzuchtigheid.
Opm.: zie voor de interpretatie van Heusheidt de eerste opmerking in de annotatie bij 0.2. Heusheidt.

[p. 186]

 

H

077

Altevermeten Min, wat gaedij doch bedrijven^077 077

078

Met desen groten lof alleen v toe te schrijven?^078 078

079

Daer van mij t' meeste deel met reden toebehoort.^{079 079 079}

 

M

080

Wie sijdij die mij stout compt steuren in mijn woort?^{080 080 080 080}

 

H

081

O Min ghij kent mij wel soo 't v belieft te weten,^081 081

082

Ick ben de gene die de menschen Heusheit heten^082 082

083

Een lust om goet te doen, van hooch en eelder Aert.^083 083

 

M

084

Heusheit is een godin voorwaer wel lovens waert⁰⁸⁴

085

Legt ons v tijtels wt dewijl ghij hebt begonnen

077 Altevermeten: al te drieste, al te aanmatigende.
Opm.: het Berl. hs. heeft Alte en vermetel.

077 gaedij: gaat gij.
Opm.: -dij is een middelnederlandse vorm die in de tafelspelen van Hooft alleen in enclitische vorm voorkomt (zie ook vers 080). De d in dij is ontstaan door assimilatie vóór klinker.

078 Met: door.
Opm.: het voorzetsel met vormt het eerste deel van de infinitiefconstructie Met ... schrijven, en hoort derhalve niet bij bedrijven uit vers 077.

078 Het Berl. hs. heeft aan het einde van dit vers geen vraagteken.

079 Dit hele vers is bijvoeglijke bepaling bij lof (078).

079 t' meeste deel: 't grootste deel.

079 met reden: te recht, op goede gronden.
Vgl. WNT, reden, 894.

080 sijdij: zijt gij.
Opm.: vgl. de opmerking bij 077, gaedij.

080 stout: vrijpostig, aanmatigend, brutaal.
Vgl. WNT, stout, B, 16.

080 compt: komt.
Opm.: met epenthesis van de p, al kan men dit ook als een zuivere spellingvariant beschouwen.
(Vgl. Hermkens, a.w., blz. 74.)

080 steuren: storen.
Opm.: steuren is een gepalataliseerde variant van storen.

081 soo: als, indien.

081 't: dat.
Opm.: verwijst naar de eerste vershelft van 081.

082 Heusheit: onbaatzuchtigheid.

082 heten: noemen.
Vgl. WNT, heeten (II), 409, sub c.

083 In dit vers is Een lust ... doen bijstelling bij Heusheit (082).

083 van hooch en eelder Aert: van hoge en edele aard.
Opm.: hooch: wellicht is er samentrekking in het morfeem -er; eelder, van eel met epenthetische d en datief-uitgang (vrouwelijk, enkelvoud. Gewoonlijk is aard mannelijk.)
Het Berl. hs. heeft hier de onverbogen vorm eedel.

084 wel lovens waert: die [het] zeker waard is te prijzen.
Opm.: verholen participiumconstructie die fungeert als bijvoeglijke bepaling bij godin.
Opm.: lovens waert: genitivus causae.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier: wel prijsens waert.

[p. 188]

 

M

084

Heusheit is een godin voorwaer wel lovens waert

085

Legt ons v tijtels wt dewijl ghij hebt begonnen^{085 085 085}

 

H

086

Almachtich, vol gelucks, gesegent, onverwonnen^{086 086 086}

087

Den rechten edeldoom, maer menich hof verkeert^{087 087 087}

088

Met mijn verheven naem onwaerdich sich vereert.^088 088

089

Heusheidt verwint het al mij wederstaen geen crachten,^089 089

090

Dat ick het niet en waer men sou Juppijn niet achten

085 tijtels: hoedanigheden, kwalificaties, eigenschappen.
Vgl. WNT, titel (I), 224, sub 6.

085 dewijl: omdat, aangezien.
Opm.: ontstaan uit mnl. de wijle (accus.) dat.

085 hebt begonnen: [al] bent begonnen.
Opm.: het werkwoord beginnen wordt in het zeventiende-eeuws vaak met hebben vervoegd. (Vgl. Weijnen, a.w., § 88, blz. 80.)
Opm.: Heusheidt is immers al begonnen met het opsommen van haar hoedanigheden: zie vers 083.

086 vol gelucks: vol geluk.
Opm.: gelucks: genitivus partitivus afhankelijk van vol (086).

086 gesegent: zegenrijk.
Vgl. WNT, gezegend, 2174, sub c.

086 onverwonnen: onoverwinbaar, nog nooit overwonnen.
Vgl. WNT, onverwonnen, 2151, sub 2.

087 Den rechten edeldoom: de echte, waarachtige adel.
Vgl. WNT, recht (I), 495, sub c.
Vgl. WNT, edeldom, 3780.
Opm.: Den met genus-n voor r, en rechten met genus-n voor klinker.
Opm.: edeldoom met rekking van o vóór m (zie ook vers 058).
Opm.: Heusheidt noemt in de verzen 083 en 086 in totaal vijf of zes tijtels op, en vat die in vers 087 samen in Den rechten edeldoom.

087 verkeert: ontaard, verdorven, verbasterd.
Vgl. WNT, verkeerd, 125, sub B, 1 en 2.
Opm.: verkeert is hier een adiectief in postpositie.
Opm.: wellicht speelt hier - zoals Stoett opmerkt - de oorspronkelijke betekenis van het woord Heusheidt mee: hovescheit: de aan het hof, de hoven gebruikelijke vormelijkheid (WNT, hoofschheid, 1002, sub 1).
Opm.: zie ook de opmerking over de deugdeloosheid van het hof in vers 069: met al haer anhanck prachtich.

087 Het Berl. hs. heeft hier nog de oorspronkelijke versie: hoewel het hof verkeert. Ook hier (vgl. de manuscriptologische aantekeningen bij vers 069) betreft het echter een versie die in het Amsterdamse handschrift niet reëel dóórgestreept is maar slechts ónderstreept.

088 onwaerdich: zonder [dat] waard [te zijn].
Opm.: onwaerdich is hier bepaling van gesteldheid.

088 sich vereert: beschenkt zichzelf.
Vgl. WNT, vereeren, 1725, sub 1.

089 verwint: overwint.

089 het al: alles.
Opm.: zie ook de eerste opm. bij t' al in 063.

[p. 190]

089

Heusheidt verwint het al mij wederstaen geen crachten,^089 089

090

Dat ick het niet en waer men sou Juppijn niet achten^090 090

091

Want niet en maeckt hem waert om eeren sonderling,^{091 091 091}

092

Als lust om goet te doen het alderschoonste ding.^092 092

093

Want dees hem nae den algemenen welvaert haken,⁰⁹³

094

En alles watter is om beters wille maken

089 wederstaen: weerstaan.

089 Het Berlijnse handschrift heeft hier de Hollandse vorm mijn.

090 Dat ick het niet en waer: als ik er niet zou zijn.
Vgl. WNT, het (I), 686, sub 11.
Opm.: zie ook IV, 255 en II, 099.
Opm.: het fungeert hier als plaatsonderwerp (het = er). Het WNT merkt (t.a.p.) op dat het gebruik van het als plaatsonderwerp voorkomt In de vroegere taal (het Mnl.) en thans nog in Zuid-Ndl. De hierboven vermelde plaatsen geven aan dat het ook nog in het (vroege) zeventiende-eeuws voorkomt.

090 Het Berlijnse handschrift heeft achter waer een komma.

091 niet: niets.

091 om eeren: om [te] eren.

091 sonderling: in het bijzonder, bovenal, ten zeerste.
Vgl. Oudemans, Taalkundig Woordenboek op de werken van P.C. Hooft, s.v. zonderling.

092 lust: [het] verlangen.
Vgl. vers 083.

092 het alderschoonste ding: de meest verheven, loffelijke zaak.
Vgl. WNT, schoon (II), 829, sub 4.
Opm.: het alderschoonste ding is een bijstelling bij lust om goet te doen (092). Het ontbreken van een komma (óók in het Berlijnse handschrift) achter doen is - vanuit hedendaags standpunt - opmerkelijk.
Opm.: alderschoonste: met epenthesis van d tussen l en er.
Opm.: de lust om goed te doen valt door deze kwalificatie goeddeels samen met de loffelijke deughd waarop Pallas zich in Paris Oordeel (vs. 111) laat voorstaan, die immers ook als 't alderschoonste schoon betiteld wordt.

093 dees: deze.
Opm.: aanwijzend voornaamwoord, verkorte vorm van deze; verwijst naar lust om goet te doen (092). (Vgl. De Vooys, a.w., § 39, blz. 96.) De geapocopeerde vorm is Brabants en komt zowel in het vr. enkelvoud als in het meervoud frequent voor in de tafelspelen van Hooft (zie de concordantie).
Opm.: de persoonsvorm die met dees congrueert, staat in vers 096: dee. Het Berl. hs. heeft deen (093) als persoonsvorm bij dees: blijkbaar interpreteerde de afschrijver dees als meervoud. Hij maakte derhalve een semantisch onderscheid tussen lust om goet te doen (092) en het alderschoonste dingh (093).
Vers 092 heeft hij (zij?) dan gelezen als een apokoinou: Want niet en maeckt hem waert om eeren sonderlingh // als lust om goet te doen [en] te doen het alderschoonste dingh,.
Bovendien had de afschrijver blijkbaar bezwaar tegen de tangconstructie in het Amsterdamse handschrift: hij haalde de pv immers naar voren. Het is uiteraard ook mogelijk dat hij een tekst gekopieerd heeft waarin de achterplaatsing-via-correctie (zie de manuscriptologische aantekeningen bij dit vers) (nog) niet aangebracht was.

[p. 192]

091

Want niet en maeckt hem waert om eeren sonderling,

092

Als lust om goet te doen het alderschoonste ding.

093

Want dees hem nae den algemenen welvaert haken,^{093 093 093 093}

094

En alles watter is om beters wille maken^{094 094 094 094}

095

De vruchtbaer aerde met de monster-rijcke see

096

En de rontsomme lucht met vier omringen dee

093 hem: hem.
Opm.: verwijst naar Juppijn (090).

093 nae: naar.

093 welvaert: geluk.
Opm.: vgl. IV, 144.
Opm.: merkwaardig is hier het mannelijke genus.

093 haken: [heftig] verlangen.
Vgl. WNT, haken (III), 1547-1548.
Opm.: de infinitief haken is afhankelijk van dee in 096.

094 Hier is samengetrokken: dees (093), hem (093) en dee (096).

094 Het Berl. hs. verbindt die alghemeene weluaert (093) met alles watter is (094) door middel van van, terwijl het Amsterdamse hs. een onderscheid aanbrengt tussen beide door En.

094 is: is, bestaat.

094 om beters wille: vanwege [het] goede, om [het] goede [te bereiken].
Vgl. WNT, bestwil (om -), 2192: om een goed doel te bereiken.
Opm.: elders merkt het WNT op: Somtijds wordt ‘om’ in deze toepassing (het aangeven van iemands beweegredenen -TB) versterkt door de bijvoeging van ‘wil’, waarbij dan de zaak, die de beweegreden der handeling is, in den 2den nv. staat ... (WNT, om, 139). Het uitzonderlijke van de woordgroep om beters wille is dan vooral gelegen in de ongewone comparatief beters die echter - bv. metri causa - de auteur ingegeven kan zijn naar het voorbeeld van om bestwil.
De vertaling om bestwil (Stoett) geeft niet aan waar het in dit vers om gaat: het verlangen om goed te doen liet Jupiter verlangen naar ieders geluk (in de toekomst! Toen Jupiter de aarde schiep, waren er immers nog geen mensen op aarde!); om het goede te bereiken gaf dit verlangen hem in om alles wat bestaat, te scheppen. (Zie de verzen 094 tot en met 098.)
Opm.: het Berl. hs. heeft in plaats van om beters wille: om betersints. Als woordgroep komt betersints niet voor in het WNT; wellicht moet betersints als twee aparte woorden gelezen worden. Het woord sints betekent dan: vanaf [dat] moment; het woord beter moet door de komma achter is in 094 (waardoor een scheiding ontstaat met de eerste vershelft) betrekking hebben op - op z'n minst - de objecten die in het volgende vers genoemd zijn: De vruchtbaer Aerde en de Monsterighe Zee, waardoor er in het Berl. hs. sprake is van een volkomen ander syntaktisch en semantisch verband dan in handschrift A. Blijkbaar heeft de afschrijver die in het Berlijnse handschrift aan het werk is geweest, zijn voorbeeld - indien dat tenminste hs. A of een getrouwe kopie daarvan geweest is - hier niet begrepen. De verkeerde lezing van de verzen 093 en 094 heeft in hs. B wellicht ook geleid tot de merkwaardige persoonsvorm dee in vers 096.

[p. 194]

093

Want dees hem nae den algemenen welvaert haken,

094

En alles watter is om beters wille maken

095

De vruchtbaer aerde met de monster-rijcke see^{095-096 095 095}

096

En de rontsomme lucht met vier omringen dee^{096 096 096}

097

En scheppen tot cieraet van shemels ruime woning^097 097

098

De goede goden al die hij verheert als coning.^{098 098 098}

099

Waer ick het niet geweest hij had v niet gemaeckt⁰⁹⁹

100

Daerom v roemen hooch O Min een wenich staeckt.

095-096 In deze verzen worden de vier elementen - aarde, water, lucht en vuur - genoemd als zaken die Jupiter schiep.
Opm.: de vier elementen worden ook genoemd in Achilles en Polyxena, vss. 403-404.
Opm.: in het Berlijnse handschrift zijn deze vier elementen in kapitalen geschreven en onderstreept, alsmede - in drie van de vier gevallen - hun epitheton.

095 vruchtbaer: vruchtbare.
Opm.: met apocope van -e terwille van het metrum.

095 monster-rijcke: rijk aan [zee]monsters, monsterrijke. WNT, monster (I), 1084, met dit citaat.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier Monsterighe.

096 de rontsomme lucht: de lucht er omheen. WNT, rondom (I), ad 3b, met dit citaat.

096 vier: vuur, licht.

096 omringen dee: omringde.
Opm.: de persoonsvorm dee is hier hulpwerkwoord (bij vier infinitieven) van omschrijving, en kan onvertaald blijven.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier eveneens als persoonsvorm dee. Dit is merkwaardig omdat - in tegenstelling tot de versie in hs. A - in vers 093 al een woord gebruikt is dat (samengetrokken) kan fungeren als persoonsvorm in dit vers: deen. Blijkbaar interpreteerde de kopiist van hs. B dees van vers 093 ditmaal - evenals in hs. A - als enkelvoud.

097 Vóór scheppen is samengetrokken dees, hem (093) en dee (096).

097 shemels ruime woning: de ruime woning van de hemel.
Opm.: shemels: genitivus identitatis: de ruime woning die de hemel is.

098 De goede goden al: al de goede goden.
Opm.: al staat hier op een merkwaardige plaats. Wellicht staat het hier in postpositie vanwege het metrum.

098 Nog afgezien van de wijziging van al in me, bevat het Berl. hs. in de tweede vershelft een sterk afwijkende versie: die sijn verheert als Coningh.

098 die hij verheert: over wie hij heerst.
Opm.: verheert, zie ook III, 188.

099 het: er.
Opm.: zie ook vers 090.
Vgl. WNT, het (I), 686 sub 11.
Opm.: zie ook: II, 090 en IV, 255.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier (enclitisch) -er.

[p. 196]

099

Waer ick het niet geweest hij had v niet gemaeckt

100

Daerom v roemen hooch O Min een wenich staeckt.^100 100

101

In s' hemels saele blinckt den lof van mijne segen.^101 101

 

M

102

Aengaend' v heerlijckheidt die spreeck ick geensins tegen^{102 102 102 102}

103

Geniet v eijgen eer dan laet mijn oock de mijn,^{103 103 103 103}

104

Dees bruit en bruidegoom die mijn verwonnen sijn^104 104

105

Ick hebse doch gequetst met mijnen gulden schichte.

100 v roemen hooch: uw trots gepoch, gebluf.
Vgl. WNT, roemen (I), 713.

100 staeckt: beteugel. (imperatief)
Vgl. WNT, staken, 489, sub 11: Paal en perk stellen of zetten, inperken.

101 s' hemels saele: de hemelse woning, verblijfplaats.
Vgl. Mnd. Hwb., sale.
Opm.: s' hemels: genitivus identitatis (vgl. 097).
Opm.: s': de apostrof is een verbindingsteken, 'n ligatuur.

101 blinckt: glanst, schittert.

102 Aengaend' v heerlijckheidt: wat uw luister (uw roem) betreft.
Vgl. WNT, heerlijkheid I, 370 (sub 1) en 373 (sub 9).
Opm.: Min zal hier wel niet zozeer de macht (één van de betekenissen van heerlijckheidt) van Heusheidt op het oog hebben, die hij immers aanvecht, als wel - in aansluiting op wat Heusheidt in vers 101 zelf genoemd heeft den lof van mijne segen - haar aanzien, haar luister, haar roem, haar faam, haar reputatie.

102 die: die.
Opm.: die is hervattend object.

102 spreeck (...) tegen: ontken.
Vgl. WNT, tegenspreken, 1325-1326, sub 5.

102 Het Berl. hs. heeft in plaats van geensins: ghans niet: in het geheel niet.

103 Geniet: ontvang, neem [tot u], houd.
Vgl. WNT, genieten II, 1543-1544.
Opm.: Dit Geniet kan niet zonder meer gelijkgesteld worden aan ons Geniet van: Geniet in dit vers drukt uit dat men iets bij voortduring kan bezitten; ons Geniet van betekent dat datgene wat in het voorwerp dat met van begint wordt uitgedrukt, de bron, de oorzaak is van het genieten. (Vgl. WNT, genieten, 1548.)

103 eer: reputatie, aanzien.
Vgl. I, 021.

103 dan: maar.
Vgl. WNT, dan (I), 2274, sub 2.
(Vgl. Weijnen, a.w., § 109, blz. 110.)

103 laet mijn oock de mijn: laat [aan] mij ook de mijne.
Opm.: het Berl. hs. heeft voor 't eerste mijn: mij.

104 Dees: deze.
Opm.: aanwijzend voornaamwoord, verkorte vorm van deze.

104 die: die.
Opm.: 104 is lijdend voorwerp; se in 105 is hervat lijd. vw.

[p. 198]

104

Dees bruit en bruidegoom die mijn verwonnen sijn¹⁰⁴

105

Ick hebse doch gequetst met mijnen gulden schichte.^{105 105 105}

 

H

106

Ja; maer als ghij een pijl wt uwen koker lichte^106 106

107

Besaechdij wel sijn scharp eer dat ghij t' wagen dorst^{107 107 107 107 107}

108

En dit docht v te weeck te sijn tot s' bruigooms borst,¹⁰⁸

109

In d' heusheidt van de bruit ghij ginckt het punt verstalen

110

Als die ter werelt condt geen harder temper halen

104 mijn verwonnen: mijn overwonnenen.
Opm.: het subst. verwonnen is gevormd van het vd. verwonnen.
Opm.: het is ook mogelijk dat in mijn sprake is van een zgn. dativus auctoris en dat verwonnen derhalve geïnterpreteerd moet worden als een voltooid deelwoord. De vertaling luidt dan: [door] mij overwonnen.

105 doch: immers.
Opm.: ons huidige toch is een variant die ontstaan is in sandhi, na stemloze medeklinker, vermoedelijk in de combinatie end doch.
Vgl. WNT, toch (I), 265, en Mnl. Wb. 2, 636.

105 gequetst: verwond.

105 met mijnen gulden schichte: met mijn gouden pijl.
Opm.: zie o.a. ook II, 008. Blijkbaar interpreteerde Hooft hier schichte als mannelijk. In 125 echter als vrouwelijk.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier schichten, meervoud dus, en in vers 106 den pijl.

106 als: toen.
Opm.: als is hier een voegwoord met temporele functie.

106 lichte: haalde, nam.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier lichten: de -n is geen meervouds -n maar heeft een zuiver fonische functie.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 7.1.3., blz. 188.)

107 Besaechdij: bekeek u.
Vgl. WNT, bezien, 2467, sub 5.
Opm.: Besaechdij: met assimilatie van -t-.

107 wel: goed, ter dege.

107 sijn scharp: zijn punt.
WNT, scherp (I), 497, met dit citaat.
Opm.: het Berl. hs. heeft sijn scherp; de vormvariant scherp komt vooral voor bij zuidelijke auteurs en bij noordelijke auteurs die een voorkeur hebben voor Brabantse vormen, zoals Huygens. (Vgl. Hermkens, a.w., § 1.5.1, blz. 65.)

107 t': het.
Opm.: t' verwijst sylleptisch naar 't quetsen met zijn gulden schichte in vers 105.
Opm.: de apostrof in t' is een verbindingsteken, 'n ligatuur.

107 dorst: durfde.
Opm.: 2de persoon enkelvoud praeteritum van dorren, of van durven: de vorm dorst(e) komt immers in het praeteritum van beide werkwoorden voor.
Vgl. WNT, dorren (I), 3159.

108 dit: dit.
Opm.: dit verwijst naar scharp in vers 106.

[p. 200]

 

H

106

Ja; maer als ghij een pijl wt uwen koker lichte

107

Besaechdij wel sijn scharp eer dat ghij t' wagen dorst

108

En dit docht v te weeck te sijn tot s' bruigooms borst,^108 108

109

In d' heusheidt van de bruit ghij ginckt het punt verstalen^{109 109 109 109}

110

Als die ter werelt condt geen harder temper halen^{110 110 110}

111

Met dus verstaelde pijl ghij s' bruigooms hart doorschoot^111 111

112

En dat de pijl opt hart niet luchtich af en stoot

113

Maer maeckte een wijde wont, en wert met bloed besprengt/ras

114

Dat quam door dien het gout met mijne cracht gemengt/was,

108 docht: scheen [u], kwam [u] voor.
Opm.: praeteritum van het onregelmatige werkwoord dunken.

108 tot: voor.
Vgl. WNT, tot (I), 1590, sub 3.
Opm.: Hooft voelde blijkbaar nog het verschil tussen voor en tot: in het handschrift is voor doorgehaald en vervangen door tot. Wellicht gaf tot duidelijker dan voor het doel, de bestemming aan.

109 d' heusheidt: onbaatzuchtigheid, deugdzaamheid.
Opm.: vgl. de annotaties bij heusheidt in 0.2.
Opm.: In d' heusheidt van de bruit is bijwoordelijke bepaling bij ginckt (...) verstalen.

109 ghij ginckt: ging u.
Opm.: het achterwege blijven van geïnverteerde woordvolgorde is in het 17de-eeuws in deze constructie tamelijk gewoon.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 3.1.1.2, blz. 142.)
Opm.: het is opmerkelijk dat het Berl. hs. hier wèl inversie heeft: ghinckt ghij.
Opm.: ginckt met epenthesis van ck onder invloed van de -t.

109 het punt: de punt [van de pijl].
Opm.: Hooft vatte punt in deze betekenis blijkbaar op als een onzijdig substantief.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier - minder precies - de pijl.

109 verstalen: staal[hard] maken.

110 Als die: omdat (aangezien) u.
Opm.: Als is hier een onderschikkend voegwoord. Vgl. WNT, als, 256-257, sub IV.2, waar expliciet de verbinding met een volgend betrekkelijk voornaamwoord besproken wordt. Uit de aldaar aangehaalde voorbeelden blijkt dat het betrekkelijk voornaamwoord dat volgt op als vertaald kan worden als een persoonlijk voornaamwoord (vgl. Lat.: ut qui.). Het antecedent van die is hier ghij in vers 109.
Opm.: zie ook de manuscriptologische aantekeningen bij dit vers: Ghij cont is doorgestreept en vervangen door Als die.

110 condt: zou kunnen.
Opm.: 2de pers. ev. praet. coniunct. van cunnen.

110 temper: hardheid.
WNT, temper, 1480, sub 2, met dit citaat.

111 dus: zodanig, aldus.
Opm.: dit bijwoord verwijst naar de behandeling die de pijlpunt gekregen heeft, en die genoemd wordt in vers 109.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier dees.

111 s' bruigooms hart: het hart van de bruidegom.
Opm.: de apostrof achter de s is 'n verbindingsteken, 'n ligatuur.

[p. 202]

111

Met dus verstaelde pijl ghij s' bruigooms hart doorschoot

112

En dat de pijl opt hart niet luchtich af en stoot^{112-114 112 112 112}

113

Maer maeckt' een wijde wont, en wert met bloed besprengt/ras^{113 113 113 113-114}

114

Dat quam door dien het gout met mijne cracht gemengt/was,^{114 114 114 114}

115

Dus den voornemen lof hoort mijn van dese daet.

112-114 In 112 begint een nieuwe zin: En dat de pijl (...) vermengd was. De woordvolgorde in de onderwerpszin die het eerste deel hiervan vormt, wijkt enigszins af van die welke in hedendaags Nederlands gebruikelijk is: de onderwerpszin dat de pijl ... besprengt ras (112-113) bevat drie nevengeschikte elementen waarvan alleen het eerste de woordvolgorde van de bijzin heeft. Bijzinnen die de woordschikking van de hoofdzin vertonen, zoals hier het 2de en 3de element van de nevenschikking in de onderwerpszin, zijn echter in het 17de-eeuws niet ongewoon (vgl. o.a. Hermkens, a.w., § 3.3., blz. 149-155).

112 luchtich: gemakkelijk, vlug.
WNT, luchtig (I), 3179, sub 4, met dit citaat.
Opm.: het WNT heeft in het lemma boven kolom 3179 een zetfout: LUGHTIG in plaats van - zoals in de andere kolommen - LUCHTIG.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier lichtlijck.

112 niet (...) en: niet.

112 af (...) stoot: afstuitte.
Opm.: de normale praeteritumvorm in het zeventiende-eeuws van stoten is stiet. Wellicht is hier sprake van rijmdwang, al blijft het natuurlijk mogelijk dat Hooft de zwakke verledentijdsvorm (hier dan echter met apocope van e) al kende. Dat hier de tegenwoordige tijdsvorm bedoeld zou zijn, is, gelet op de context, niet waarschijnlijk.

113 De tweede vershelft in het Berlijnse handschrift luidt: en d' eert met bloet besprengh ras.
Opm.: besprengh staat helemaal tegen de rand van het blad: voor de finale -t was geen plaats meer; ras is dan ook onder de regel toegevoegd.
Opm.: het is opvallend dat het Berlijnse handschrift hier praesensvormen gebruikt. Wellicht onder invloed van het ongebruikelijke stoot in vers 112.

113 besprengt: bespat, besprenkeld.
Vgl. WNT, besprengen, 2087.

113 ras: snel, meteen.

113-114 In deze verzen is sprake van dubbelrijm of pseudo-dubbelrijm (vgl. H.M. Hermkens, Trijntje Cornelis, Dl. 1, Vol. I, pag. [52]). Dubbelrijm werd frequent gebruikt door Hoofts tijdgenoten, maar komt in zijn poëzie slechts zelden voor en doet hier aan als een relict uit de rederijkerspoëzie.

114 Dat: dat.
Opm.: hervat onderwerp.

114 door dien: doordat.
Opm.: door dien komt uit door en dat (aanw.vnw.), 3de nv. ev.

114 het gout: het goud.
Opm.: nl. van de pijlpunt.

114 gemengt: vermengd.

[p. 204]

113

Maer maeckte een wijde wont, en wert met bloed besprengt/ras

114

Dat quam door dien het gout met mijne cracht gemengt/was,

115

Dus den voornemen lof hoort mijn van dese daet.^115 115

 

M

116

Oneedel is 't gemoet dat heusheit tegenstaet.^116 116

117

Dees lof deel ick met v; maer ick sal d' eere houwen¹¹⁷

118

Dat ick verwonnen heb verr' d' alderheuscht der vrouwen^{118 118 118}

119

Een soo volmaeckte bruit, dit staet ghij immers toe.^{119 119 119}

 

H

120

Hola het is wel ver van daer dat ick dat doe,^{120 120 120}

121

Want sonder heusheit was haer harte niet om winnen.¹²¹

115 den voornemen lof: de voornaamste lof.
Opm.: den voornemen lof vormt samen met van dese daet het onderwerp in vers 115.
Opm.: den met genus -n buiten de fonetisch gunstige condities.
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft voornhaemen.

115 hoort mijn: behoort mij [toe], komt mij [toe].
Opm.: mijn: datiefvorm, afhankelijk van hoort.
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft hier mij.

116 't gemoet: degene, ('t innerlijk).
Opm.: zie ook de annotaties bij vers 013.

116 tegenstaet: [zich] verzet [tegen].
WNT, tegenstaan, 1328, met dit citaat.

117 Dees lof: deze lof.
Opm.: nl. van het overwinnen (door hem flink gewond te doen raken!) van de bruidegom.
Opm.: Dees is de correcte vorm bij het oorspronkelijke eer (vr.) (zie de manuscr. aantek.), echter niet bij het mann. lof.

118 verwonnen: overwonnen.

118 verr': verreweg.
Vgl. WNT, ver (II), 1926, sub 3.
Opm.: verr' is hier een versterkende bepaling bij de superlatief alderheuscht.

118 d' alderheuscht: de onbaatzuchtigste, de deugdzaamste.
Opm.: zie de annotaties bij Heuscheit in 0.2.
Opm.: alderheuscht met epenthesis van d.

119 staet (...) toe: erkent, geeft [...] toe.
Vgl. WNT, toestaan, 701-703, sub 5,c.

119 immers: toch wel.

119 Het Berl. hs. heeft aan het einde van dit vers een vraagteken.

120 Het Berl. hs. heeft hier een vers dat sterk afwijkt van dat in het Amsterdamse handschrift: Hola tis wel u eer, door mij ist dat ickt doe.

120 Hola: hola!
Opm.: uitroep die bedoeld is om Min aan te sporen zich te matigen. Vgl. WNT, hola, 877, sub 2.

120 ver van daer: verre daarvan.
Opm.: Heusheit bedoelt hiermee dat het in het geheel niet zo is dat zij toe zal staan dat alleen Min d' alderheuscht der vrouwen (118) overwonnen heeft.
Vgl. WNT, ver (II), 1922, sub 11. 't WNT noemt deze constructie, waarin ver van daer gevolgd wordt door dat waarvan 't een ontkenning is minder gewoon. Opm.: zie ook I, 046.

121 niet om winnen: niet te winnen, niet te veroveren.
Opm.: in het 17de-eeuws komt de verbinding om + infinitief zonder te, frequent voor. (Vgl. Weijnen, a.w., § 90, blz. 83.)

[p. 206]

 

H

120

Hola het is wel ver van daer dat ick dat doe,

121

Want sonder heusheit was haer harte niet om winnen.

 

M

122

Wat suldij hijer nu weer doch voor een wtcoomst vinnen?^{122 122 122 122 122 122}

123

Dat dese daet v mee ten deel gerekent wert.^{123 123 123 123 123}

 

H

124

V schichte nam sijn keer dwers deur des bruigoms hart^124 124

125

Waers' eenen temper nieu ind' heusheit heeft gecregen¹²⁵

126

Daer sijn hart vol af is, en voorts met een bewegen,^{126 126 126}

127

Vlooch sij tot diep int hart des bruits en hechten daer¹²⁷

128

Door een gemene wont beij d' harten aen malcaer

122 suldij: zult gij.

122 hijer: hier.
Opm.: Min bedoelt: wat dit punt, deze kwestie, betreft.

122 nu weer doch: nu toch weer.

122 wtcoomst: uitweg, oplossing
Vgl. WNT, uitkomst, 918 (en vgl. bet. 3 in kolom 916), bet. 6: antwoord op, oplossing van een kwestie, vraagstuk, probleem.

122 vinnen: vinden.
Opm.: met assimilatie van d: Hollands, of als gevolg van rijmdwang met winnen.

122 Het Berlijnse handschrift heeft aan het einde van dit vers geen vraagteken.

123 Dat: zodat, zó dat.

123 dese daet: deze daad.
Opm.: het winnen van de bruid.

123 mee: mede.

123 wert: wordt.
Opm.: sterk werkwoord van de IIIe klasse. De gewone vorm in de o.t.t. is wert, werd of werdt. In de o.v.t. gebruikte men meestal het Brabantse wierd, wier, wiert of wert, werd(t). De a in de o.v.t. is relatief zeldzaam in het zeventiende-eeuws.
(Vgl. o.a. Hermkens, a.w., § 2.12.2.5, blz. 135.)
Opm.: zie ook wert in vers 199.

123 Het Berlijnse handschrift heeft aan het einde van dit vers een vraagteken.

124 nam sijn keer: ging.
WNT, keer (I), 1960, sub 2^o, met dit citaat.

124 dwers: dwars.
Opm.: zuidelijke vormvariant van dwars.

125 eenen temper nieu: een nieuwe hardheid.
Vgl. WNT, temper, 1480, sub 2.
Opm.: zie ook vers 110.
Opm.: nieu: adiectief in postpositie.

126 Daer (...) af: waarvan.
Opm.: nl. van heusheit.

126 voorts: vervolgens.
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft hier voort.

126 met een bewegen: in één beweging.

127 des bruits: van de bruid.
Opm.: de merkwaardige, mannelijke casusvorm is wellicht verklaarbaar als ontstaan onder invloed van Spiegels Twe-Spraack, die immers de paradigmata voor mannelijk en vrouwelijk gelijk maakte.

[p. 208]

125

Waers' eenen temper nieu ind' heusheit heeft gecregen

126

Daer sijn hart vol af is, en voorts met een bewegen,

127

Vlooch sij tot diep int hart des bruits en hechten daer¹²⁷

128

Door een gemene wont beij d' harten aen malcaer^128 128

129

Die ick terstont soo vast ginck in malcander dreijen^129 129

130

Dat haer den vluggen tijt oock niet sal cunnen scheijen.^{130 130 130 130 130}

131

Wt de Bruits heusheidt dus des bruigooms wonde spruit,^{131 131 131 131}

132

En sbruigooms heusheit die verwan ons heussche bruit.^{132 132 132}

133

Nu oordeelt selfs, van ons wie b' hoortmen meest te prijsen?^{133 133 133}

 

M

134

Tot eigen achterdeel moet ick dit vonnis wijsen.

127 hechten: hechtte.
Opm.: de -n heeft hier een louter fonische functie.

128 gemene: gemeenschappelijke.

128 Het Berl. hs. heeft in plaats van beij d' harten: twee harten.

129 De verzen 129 en 130 vormen een bijv. bep. bij harten (128).

129 dreijen: draaien.
Opm.: bij Hooft wordt veelvuldig de spellingvariant ei aangetroffen voor aai: de Amsterdammer sprak ei uit als a(a)i.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 1.4.4, blz. 60 en § 1.5.1, blz. 67.)

130 haer: hen.

130 vluggen: snelle, gevleugelde.
Opm.: Hooft stelt ook in zijn beroemde sonnet Geswinde grijsart die op wackre wiecken staech, (van 17 febr. 1610) de tijd voor als een gevleugelde grijsaard. (Zie ook: E. Panofsky, Iconologische studies, blz. 62.)

130 oock: zelfs.

130 In het Berl. hs. is vlugghen tijt - waarschijnlijk ter markering van het sententie-achtige karakter - onderstreept.
Opm.: den vluggen tijt: personificatie voor de kracht die alles verandert. Vgl. Hoofts Geswinde grijsart (Stoett I, blz. 98).

130 scheijen: scheiden.
Opm.: scheijen - onder invloed van rijmdwang met dreijen (129) - met uitval van intervocalische d.

131 de Bruits heusheidt: de deugdzaamheid van de bruid.
Opm.: de Bruits: met uitgespaarde (mannelijke) flexie.

131 Het Amsterdamse handschrift heeft in een eerdere, doorgehaalde versie (zie de manuscriptologische aantekeningen bij dit vers) beleeftheit in plaats van heusheidt. Beleeftheit betekent hier dan: mededogen, goedheid of zachtaardigheid die het gevolg is van hoogere beschaving; Lat. humanitas (WNT, beleeftheid, 1688, sub 1 en 2). Uit het feit dat Hooft waarschijnlijk pas in derde instantie het woord beleeftheit schrapte, zou men kunnen concluderen dat hij beleeftheit minstens als partieel synoniem met heusheidt opvatte.

131 Het Berl. hs. heeft dees bruijts in plaats van de Bruits, en dan in plaats van dus.

131 spruit: komt [...] voort.

132 die: die.
Opm.: hervat onderwerp.

132 verwan: overwon.

132 heussche: deugdzame.

133 selfs: zelf.

133 van ons wie: wie van ons.
Opm.: de nabep. is vooropgeplaatst, mogelijk metri causa.

133 Het Berl. handschrift heeft hier een nogal afwijkende versie: nu oordeelt van ons twee, wie hoortmen meer te prijsen?

[p. 210]

131

Wt de Bruits heusheidt dus des bruigooms wonde spruit,

132

En sbruigooms heusheit die verwan ons heussche bruit.

133

Nu oordeelt selfs, van ons wie b' hoortmen meest te prijsen?

 

M

134

Tot eigen achterdeel moet ick dit vonnis wijsen.^134 134

135

Ghij hebt soo veel als ick tot dese daet gewracht,^135 135

 

H

136

Omt voort te voeren wt gebreeckt niet als de Nacht^{136 136 136 136}

137

Tot wien t' verwonnen paer haer bedevaerden strecken.^137 137

 

M

138

Die can nae dat mij dunckt sijn coomst niet lang vertrecken^{138 138 138}

139

Soo hij op de gebeen van de gelieven let^139 139

140

Om haer te leijden nae het waertgewenschte bedt.^{140 140 140}

141

Och hooch ┆ begeerde nacht en wilt niet langer merren?^{141 141 141}

 

H

142

Sijn schaduachtich hooft besaeijt met gulden sterren

143

Siet waer hij dat vertoocht ten eijnde vande sael.

134 Tot eigen achterdeel: tot [mijn] eigen nadeel, schade.
Vgl. WNT, achterdeel, 649, sub 2.

134 dit vonnis wijsen: dit vonnis vellen.

135 tot dese daet: voor deze daad.
Opm.: nl. het veroveren van de bruid.

135 gewracht: gedaan.
Opm.: gewracht: metathesis met klinkerverandering t.o.v. gewerkt. Zie ook o.a. de annotatie bij I, 022.

136 Het Berlijnse handschrift heeft Om in plaats van Omt.

136 voort: verder.

136 gebreeckt niet als: ontbreekt niets dan.

136 Het Berl. hs. heeft dan in plaats van als.

137 t' verwonnen paer haer bedevaerden: 't overwonnen paar hun bedevaarten, de bedevaarten van het overwonnen paar.
Opm.: de apostrof achter de t is 'n verbindingsteken.
Opm.: bedevaerden is kern; t' verwonnen paer haer bijv. bep.
Opm.: zie voor een soortgelijk syntagma: vers 073.
Opm.: zie voor bedevaert ook Achilles ende Polyxena, vss. 1350-1351, evenals Theseus ende Ariadne, vs. 937.

137 strecken: [zich] richten.
Vgl. WNT, strekken, 2172, sub C,5.
Opm.: d.w.z.: naar wiens heiligdom zij op weg zijn.

138 nae dat mij dunckt: naar het mij voorkomt.

138 coomst: komst.
Opm.: rekking van o tot oo vóór m(st).
Speciaal in vormen die afgeleid zijn van komen is deze rekking gewoon. (Vgl. Hermkens, a.w., § 1.5.1, blz. 70.)

138 vertrecken: uitstellen.
Vgl. WNT, vertrekken, 1216, sub VI, 22.

139 Soo: als, indien.

139 gebeen: smeekbeden.
Opm.: gebeen met uitval van intervocalische d.

140 haer: hen.

140 waertgewenschte: hoog begeerde.
Opm.: niet in WNT, niet in Oudemans, althans niet als één woord.
Opm.: het Berl. hs. heeft: waert ghewenschte.

140 Om haer (...) bedt is afhankelijk van de gebeen van de gelieven.

141 en (...) niet: niet.

141 wilt: wil.
Opm.: imperatief, beleefdheidsvorm.

141 merren: dralen, talmen.
Vgl. WNT, marren, 262, sub 2.
Opm.: de vorm merren kan niet beschouwd worden als een zuidelijke vormvariant van marren: beide werkwoorden gaan terug op twee verschillende Oudgermaanse werkwoorden. (vgl. WNT t.a.p.

[p. 212]

141

Och hooch begeerde nacht en wilt niet langer merren?¹⁴¹

 

H

142

Sijn schaduachtich hooft besaeijt met gulden sterren^{142-143 142 142}

143

Siet waer hij dat vertoocht ten eijnde vande sael.^{143 143 143}

 

N.

144

Ick coom hier om de bruit en bruidegoom te hael¹⁴⁴

145

Vercondich haer den tijt van soo volmaeckte vreuchden^{145 145 145}

146

Als sij haer schone siel verciert met eedel deuchden¹⁴⁶

147

En hij sijn cloecke borst met onbevleckte trouw.

141 Aan het einde van dit vers staat in het Amsterdamse handschrift waarschijnlijk een vraagteken; in het Berlijnse handschrift een komma. Dit laatste manuscript heeft bovendien een uitroepteken achter Nacht.
Opm.: een vraagteken aan het einde van een vragende uitroep (maar daar is hier geen sprake van) is voor het zeventiende-eeuws niet ongewoon (vgl. Hermkens, a.w., § 1.1.5, blz. 40).

142-143 In het Berl. hs. worden de verzen 142 en 143 ook nog door Min gezegd.

142 Sijn schaduachtich hooft: zijn beschaduwd (donkere) hoofd.
WNT, schaduwachtig, 205, met dit citaat.
Opm.: bij de aanduiding van de personages wordt in het Berlijnse handschrift hs. bij Nacht vermeld: een man met een globe opt hooft daer licht door schijnt.
Opm.: Toch is niet erg duidelijk hoe we ons de uitdossing van Nacht nu moeten voorstellen: was de héle globe verlicht, of viel het licht slechts naar buiten door kleine gaatjes die de sterren moesten verbeelden? Waarschijnlijk toch het laatste. Alleen in het laatste geval immers kan gezegd worden dat het hooft beschaduwd is. In het eerste geval kan er hoogstens gesproken worden van het feit dat de globe schaduw veroorzaakt.

142 besaeijt met gulden sterren: bezaaid met gouden sterren.
Opm.: deze bepaling maakt duidelijk dat we bij globe (Berl. hs., 0.2) niet moeten denken aan een wereldbol maar aan een hemelglobe.

143 dat: dat.
Opm.: hervat object.

143 vertoocht: toont, laat zien.
Vgl. WNT, vertoogen (I), 1118, sub I,1.
Opm.: het Berlijnse hs. heeft: siet waer dat hij vertoocht.
Opm.: zie voor dit werkwoord ook Theseus ende Ariadne, vss. 346, 985, 1096 en 1319.

143 ten eijnde vande sael: achter in de zaal.

144 te hael: [op] te halen.
Opm.: een - in onze ogen - storend voorbeeld van rijmdwang.

145 Vercondich: kondig [...] aan.

145 haer: hun.

145 soo: zulke, zeer.
Opm.: soo is hier louter een versterkend woord bij volmaeckte.

146 Als: wanneer.
Opm.: de verzen 146 en 147 geven een nadere omschrijving van den tijt uit vers 145.
Als is hier geen conditioneel voegwoord: blijkens alles wat in het voorafgaande over de heusheidt van zowel bruid als bruidegom gezegd is, bezitten zij bij voortduring de eigenschappen waarvan in de verzen 146-147 sprake is.

[p. 214]

 

N

144

Ick coom hier om de bruit en bruidegoom te hael

145

Vercondich haer den tijt van soo volmaeckte vreuchden

146

Als sij haer schone siel verciert met eedel deuchden¹⁴⁶

147

En hij sijn cloecke borst met onbevleckte trouw.^147 147

148

Ick coom haer metter daet te maken man en vrouw.^{148 148 148}

149

Ick ben de duistre nacht die met soo groot verlangen

150

Van het vermoeijt geslacht der aerde word' ontfangen.^150 150

151

Ick ben des daechs verpoos die sijne commer sust^{151 151 151}

152

En levert in sijn plaets een aengenaeme rust,¹⁵²

153

Sonder de welck, den loop des levens op soud' houwen.

146 verciert: siert, tooit.
Opm.: spelling met c ter onderscheiding van versieren = verzinnen.

147 cloecke: flinke, wakkere.
Vgl. WNT, kloek (I), 4179 en 4181, sub 8 en 15.

147 borst: gemoed, hart.
Vgl. WNT, borst (II), 593, sub 4.

148 Ick coom (...) te maken: Ik kom [om] [...] te maken.
Opm.: de infinitiefconstructie zonder te en met om is in het 17de-eeuws blijkbaar frequenter dan die zonder om en met te. Weijnen (a.w., § 90, blz. 83-84) geeft alleen voorbeelden van de eerstgenoemde soort; Hermkens (a.w., § 7.2.2.1.1, blz. 207-208) noemt de constructie zonder om en met te wel, maar in een ander syntaktisch verband. Misschien heeft Hooft hier om om (!) eufonische redenen vermeden (Ick coom [om] ...), en vanwege het metrum. Ook de merkwaardige plaats van haer is wellicht verklaarbaar uit metrische overwegingen.

148 haer: hen.

148 metter daet: daadwerkelijk.
Opm.: natuurlijk speelt in déze context de letterlijke betekenis (door [middel van] de daad) ook mee, zeker als deze woorden gesproken worden door de Nacht.

150 Van het vermoeijt geslacht der aerde: door het vermoeide mensdom.
Vgl. WNT, geslacht, 1752-1753.
Opm.: in Paris Oordeel komt geslacht der aerde ook voor (vs. 233) alsmede 't geslacht van hier beneden (vs. 014).
Opm.: vermoeijt, omdat dat één van de omstandigheden is waarin de nacht met groot verlangen door de mensen ontvangen wordt.

150 word': wordt.

151 des daechs verpoos: de verpozing van de dag.
Opm.: genitivus obiectivus.

151 sijne: zijn.
Opm.: sijne kan betrekking hebben op daechs en op geslacht.

151 sust: [laat] ophouden, stilt.
WNT, sussen, 590, sub 2b, met dit citaat.

152 in sijn plaets: in plaats daarvan.
Opm.: sijn verwijst naar commer (151).

[p. 216]

152

En levert in sijn plaets een aengenaeme rust,

153

Sonder de welck, den loop des levens op soud' houwen.^153 153

154

Mijn eeren jongelinck en jong verliefde vrouwen^{154 154 154}

155

Die jonn' ick beter goet als sachte slaep oft droom.^155 155

156

Gelijck ick jonnen sal aen bruit en bruidegoom.¹⁵⁶

157

Die wensch' ick dat malcaer soo vriendelijck onthalen,^{157 157 157}

158

Dat ick de beurt des daechs wtstelle met mijn dralen^158-162 158

159

Dewijl ick mij vergaep aen de bevallicheit^159 159

160

Van haer omhelsen strack, en tedre mallicheit¹⁶⁰

161

Van sachte jockerij, met anders siel te suigen^{161 161 161 161}

162

Door vochte kuskens die den brant haers harten tuigen.

153 de welck: welke.
Opm.: betrekkelijk voornaamw. met als antecedent rust (152).

153 den loop des levens: de loop, de voortgang van het leven, de levensloop.
WNT, loop (I), 2818, met dit citaat.
Opm.: den met genus -n die niet fonetisch geconditioneerd is, d.w.z. niet voorkomt vóór klinker of h,d,t,b en r.
Opm.: het Berlijnse hanschrift heeft hier den loop des hemels.

154 Mijn: mij.
Opm.: Hollandse vorm met hiaatvulling vóór klinker.

154 jongelinck: jongeling.
Opm.: vormvariant van jongeling.

154 jong verliefde vrouwen: jonge, verliefde vrouwen.
Opm.: Hooft combineert in het subject een enkelvoudig (jongelinck) en een meervoudig (jong verliefde vrouwen) begrip; waarschijnlijk om metrische redenen.

155 jonn': gun.

155 beter goet: [iets] [nog] beters.

156 Gelijck: zoals [...] [ook].

157 Die wensch' ick dat (...): Ik wens dat zij [...]
Opm.: in dit vers is sprake van zinsvermenging: Die is een onderdeel van de bijzin die begint met dat malcaer, terwijl Die op grond van de plaats die het inneemt, tot de hoofdzin gerekend zou moeten worden.
Die is hier voorop geplaatst om het extra nadruk te geven.

157 malcaer: elkaar.
Opm.: ontstaan uit Mnl. manlijc anderen.

157 vriendelijck: liefdevol.

158-162 Deze verzen zijn een bepaling bij soo in vers 157.

158 de beurt des daechs: de opkomst, het aanbreken van de dag.
Vgl. WNT, beurt, 2289, sub B,1.
Opm.: zie ook: III, 003.

159 Dewijl: terwijl, omdat.
Opm.: beide vertalingen zijn hier m.i. mogelijk.

159 de bevallicheit: het gracieuze, de charme.

160 haer omhelsen strack: hun innig omhelzen.
WNT, strak, 2102, met dit citaat.
Opm.: strack is een adiectief in postpositie.
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft hier het bijwoord straxs.

161 jockerij: gescherts, gedartel.
WNT, jokkerij, 328, Afl., met dit citaat.

161 met: door.
Vgl. WNT, met, 617-618, sub 22.

161 anders siel: [de] ziel van de ander.

161 te suigen: [in] te zuigen.

[p. 218]

160

Van haer omhelsen strack, en tedre mallicheit

161

Van sachte jockerij, met anders siel te suigen

162

Door vochte kuskens die den brant haers harten tuigen.^162 162

163

Comt Heusheidt ende Min laet ons gaen tsamen veur,¹⁶³

164

Sij sullen volgen strax nae des bruits camerdeur,^{164 164 164}

165

Daer sullen wij te bedd' haerlieden helpen t samen.¹⁶⁵

 

H

166

Eer dat wij gaen van hier soo soudet wel betamen^166 166

167

Dat wij tot stichting hun vereerden eene gaef.^{167 167 167}

 

M

168

Voor haere sielen beijd' in deuchden rijck en braef,¹⁶⁸

169

Weet ick geen nieuwe deucht daer nodich in te drucken¹⁶⁹

 

H

170

Tis waer; nochtans op dat haer luck niet mach mislucken^{170 170 170}

171

In voor, in tegenspoet, hoe dat het hun dan gaet,

172

Wij sullen schencken haer d' afbeelding van haer staet

162 vochte: vochtige.

162 die den brant haers harten tuigen: die het bewijs zijn van het [liefde-]vuur van hun hart.
Vgl. WNT, tuigen (I), 3752-3753, sub 5.
Opm.: haers: tweede naamval enkelvoud.
De vorm harten (tweede naamval enkelvoud van het onzijdige substantief harte, correspondeert volledig met dit haers. In de vertaling is een meervoudig harten uitgesloten, omdat het bezittelijk voornaamwoord dan had moeten luiden: harer.

163 gaen (...) veur: voor[uit] gaan.
Opm.: veur: vormvariant van voor: palataliseringsvorm.
Opm.: de merkwaardige woordvolgorde zal wel ontstaan zijn onder invloed van het metrum en het rijm.

164 Sij: zij.
Opm.: bruid en bruidegom.

164 nae: naar.

164 des bruits camerdeur: de deur van de kamer van de bruid.
Opm.: des bruits: de mannelijke casusvorm is wellicht ontstaan onder invloed van Spiegels Twe-Spraack. (Zie ook vss. 127, 131 en 198.)
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft hier groepsflexie: de bruijts camerduer.

165 haerlieden: hen.
Opm.: verzwaarde vorm van haer.

166 Het woord soo is in dit vers expletief gebruikt.

166 soudet: zou het.
Opm.: ontstaan uit soude't.

167 tot stichting: tot verheffing, tot stichting.
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft hier tot stichticheijt.

167 vereerden: zouden aanbieden.
Vgl. WNT, vereeren, 1725, sub 1.
Opm.: zie ook: IV, 031.

167 eene gaef: een geschenk.

168 beijd' (...) braef: [die] beide [...] voortreffelijk [zijn].
Vgl. WNT, braaf (II), 940.

169 daer nodich in te drucken: [die] daarin gedrukt zou moeten worden.
Opm.: daer ... in: in haer sielen (168).

170 nochtans: evenwel, echter.

170 haer luck: hun fortuin, hun lot.
Vgl. WNT, luk, 3304, sub 1.

170 mislucken: wenden, keren, verkeerd aflopen.
Opm.: de eerste twee betekenissen komen niet voor in het WNT; in verband met luck lijken deze vertalingen mij echter de meest correcte.

[p. 220]

 

H

170

Tis waer; nochtans op dat haer luck niet mach mislucken

171

In voor, in tegenspoet, hoe dat het hun dan gaet,¹⁷¹

172

Wij sullen schencken haer d' afbeelding van haer staet^{172 172 172}

173

Die tegenwoordich is, op dat sij die voor oogen^173 173-174

174

Hebbende t' aller stont, daer wt niet wijcken mogen¹⁷⁴

175

Maer blijven eewelijck stantvastich bij den sin^175 175

176

Die in haer heeft gewracht de heusheit en de Min.^176 176

 

M

177

Wel schenckt wat v belieft daer ben ick gans niet tegen.¹⁷⁷

 

H

178

Dit sijn de tekens, dees, van onser beijden segen,¹⁷⁸

179

Twee harten beij gewont met eenen heusschen schicht^{179-180 179 179}

180

Vast aen malcaer gehecht, in een ┆gedraeijt wel dicht.

171 hoe dat het hun dan gaet: hoe het hun dan [ook] vergaat.
Opm.: hoe ... gaet is hier een nadere specificatie van In voor, in tegenspoet.
Opm.: dat is hier expletief gebruikt.

172 Ondanks de vooropgeplaatste bepaling heeft dit vers de rechte woordorde: Wij sullen.
(Zie voor voorbeelden van deze constructie: Hermkens, a.w., § 3.1.1.2, blz. 142)

172 haer: hun.

172 d' afbeelding van haer staet: de voorstelling van hun toestand.
Opm.: dat we bij afbeelding niet moeten denken aan een concreet soort ‘afbeelding’ maar veeleer aan een symbool wordt duidelijk in de verzen 179-180, waarin gesproken wordt van het overhandigen van twee verbonden harten die door een pijl doorboord zijn.

173 die tegenwoordig is: die actueel is, zoals die zich nu vertoont.
Opm.: deze woordgroep kan natuurlijk ook vertaald worden als een bijvoeglijke vóórbepaling: huidige, actuele.

173-174 die (...) stont: [als] [zij] die voortdurend voor ogen hebben.
Opm.: coniuncte participiumconstructie.
Opm.: die verwijst naar d' afbeelding ...//... is (172-173).

174 daer wt niet wijcken mogen: [zich] niet daar vandaan zullen verwijderen.
Opm.: daer wt verwijst naar de staet//Die (...) is (172-173).

175 Vóór blijven is mogen (174) samengetrokken.

175 sin: geneigdheid, intentie, bedoeling.

176 in haer: in hen.

176 gewracht: bewerkstelligd, te weeg gebracht.
Opm.: gewracht: metathesis met klinkerverandering ten opzichte van gewerkt.

177 gans niet: volstrekt niet, helemaal niet.

178 van onser beijden segen: van [de] zegen van ons beiden.
Opm.: beijden is hier onverbogen; onser: gen. van 't pers. vnw.
Opm.: het Berlijnse hs. heeft hier van onse beijder seeghen.

179-180 beij gewont ... schicht en Vast ... gehecht en in eengedraeijt ... dicht zijn die nevengeschikte bijvoeglijke nabepalingen bij Twee harten, telkens in de vorm van een coniuncte participiumconstructie.

179 Het Berlijnse handschrift heeft t' saem gewracht in plaats van beij gewont.

179 met eenen heusschen schicht: door één pijl [van] deugdzaamheid.
Opm.: zie ook vers 132.
Opm.: heusschen in de betekenis echte komt in het zeventiendeeeuws niet voor.
Vgl. WNT, heusch, 714, sub 3.

[p. 222]

 

H

178

Dit sijn de tekens, dees, van onser beijden segen,

179

Twee harten beij gewont met eenen heusschen schicht

180

Vast aen malcaer gehecht, in een gedraeijt wel dicht.¹⁸⁰

 

M

181

Laet dees v spiegel sijn vrouw bruit en al v dagen^181 181

182

Wilt desen staet van nu in v gedachten dragen¹⁸²

183

Blijft altijts die ghij sijt, dits d' alderhoochste wensch^183 183

184

Die daer geworden can den sterffelijcken mensch.^{184 184 184}

 

H

185

En ghij heer bruidegoom sult stadelijck gedencken^185 185

186

Den ijver die v deed de bruit v trouwe schencken.^{186 186 186}

187

Laet die geduerich sijn gelijck den eelen aert^{187 187 187 187}

188

En heusheit van de bruit sijn allen ijver waert.^188 188

 

H

189

Indien ghij dit onthout v sal van beijde sijden¹⁸⁹

190

De soete vrede met de sachte rust verblijden,

180 wel dicht: zeer dicht, zeer hecht.

181 dees: deze.
Opm.: deze twee harten.

181 en al v dagen: en heel uw leven.
Opm.: deze bijwoordelijke bepaling maakt deel uit van de volgende zin: Wilt ... dragen (182).
In het Berl. handschrift is en vervangen door in; bovendien is er achter daeghen een komma gezet, waardoor in al u daeghen onderdeel is van de constructie Laet ... daeghen (181).

182 desen staet van nu: deze huidige toestand.
Opm.: vgl. de verzen 172-173.

183 altijts: altijd.
Opm.: altijts met adverbiale s.
Opm.: het Berl. hs. heeft altijt.

183 d' alderhoochste: de allerhoogste.
Opm.: alderhoochste: met epenthesis van d.
Zie ook de vss. 018, 040, 092 en 118.

184 Die daer: die er.
Opm.: het Berlijnse handschrift heeft dier hier: die er hier.

184 geworden can: te beurt kan vallen.
Vgl. WNT, geworden, 2137, sub 1.

184 den sterffelijcken mensch: [aan] de sterfelijke mens.

185 sult drukt een vriendelijk bevel, een opdracht uit.

185 stadelijck: voortdurend.
WNT, stadelijk, 412, met dit citaat.

186 Den ijver: de liefde, het verlangen.

186 deed: liet.

186 de bruit: [aan] de bruid.

187 die: die.
Opm.: die verwijst naar ijver (186).

187 geduerich: duurzaam, standvastig.
Vgl. WNT, gedurig, 649, sub 1 en 2.

187 gelijck: omdat.
Vgl. WNT, gelijk, 1179, sub III.

187 den eelen aert: de edele geaardheid, inborst, aard.
Opm.: eelen met uitval van intervocalische d.

188 heusheit: deugdzaamheid, onbaatzuchtigheid.
Opm.: zie de annotaties bij 0.2.

188 De persoonsvorm sijn staat niet op de laatste plaats van de bijzin. Deze woordvolgorde is in het zeventiende-eeuws niet ongewoon.
(Vgl. Hermkens, a.w., § 3.3.2, blz. 150.)

189 dit: dit.
Opm.: verwijst naar de inhoud van de verzen 185-188.

[p. 224]

 

H

189

Indien ghij dit onthout v sal van beijde sijden^{189-190 189}

190

De soete vrede met de sachte rust verblijden,¹⁹⁰

191

Indien ghij stadich eert de grote Min en mijn^191 191

192

Elck sal van anders lust niet om versaden sijn^{192 192 192}

 

M

193

Een vreuchde niet bekent bij de gemene lieden^193 194

194

Sal maken dat het schijnt dat d' wren v ontvlieden¹⁹⁴

195

Voor haer gesette tijt, en d' ouderdoom bedaert^195 195

196

Sal v gerustelijck thuijs comen metter vaert. ^196 196

189-190 v sal (...)//(...) verblijden: [dan] zal [...] u // [...] verblijden.

189 van beijde sijden: van beide kanten.
Opm.: van de kant der bruid en van die van de bruidegom.

190 De soete vrede: de heerlijke (zoete) vrede.
Opm.: De soete vrede is hier subject.

191 stadich: zonder ophouden.
Vgl. WNT, stadig, 433.
Opm.: zie ook - met een enigszins andere betekenis - staedich in vs. 035.

191 mijn: mij.
Opm.: Hollandse vorm met -n.

192 Elck sal: zal ieder [van u].
Opm.: in tegenstelling tot de verzen 189-190, waarin sprake is van dezelfde constructie als in 191-192 (een vooropgeplaatste conditionele bijzin, gevolgd door de hoofdzin), heeft er hier geen inversie plaatsgevonden.

192 van anders lust: wat betreft [de] liefde tot [de] ander.
Vgl. WNT, van (I), 407, sub A, XIV, 35,b.

192 niet om versaden sijn: niet te verzadigen zijn [van].
Opm.: de infinitiefconstructie niet om versaden komt hier voor zonder het voorzetsel te. Voor een ander voorbeeld van een infinitiefconstructie met om en zonder te, als naamwoordelijk deel van het gezegde, zie Hermkens, a.w., § 7.2.2.1, blz. 206.

193 gemene lieden: gewone mensen.

194 Sal maken: zal teweegbrengen.
Vgl. WNT, maken, 123, sub 7.

194 ontvlieden: ontsnappen, ontglippen.

195 Voor haer gesette tijt: vóór [de afloop van de] [voor] hen vastgestelde tijd.
Vgl. WNT, gezet, 2195, sub 1.
Opm.: haer verwijst naar d' wren (194).
Opm.: Min bedoelt hier dat het dan zal lijken alsof de tijd sneller verloopt dan ‘normaal’.

195 d' ouderdoom bedaert: de kalme, rustige ouderdom.
Opm.: bedaert: adiectief in postpositie.

196 gerustelijck: ongemerkt.
Opm.: deze betekenis komt niet voor in het WNT, dat hier (Gerustelijk, 1699) alleen Op eene rustige, kalme wijze en Zonder bezwaar, zonder aarzelen, onbevreesd heeft. De direkte context (metter vaert (196) en dat het schijnt ... gesette tijt (194-195)) maakt echter Stoetts vertaling hier aannemelijker.

196 thuijs comen: ten deel vallen.
Vgl. WNT, thuis (I), 1817, 1, 4.
Opm.: het Berl. hs. heeft hier toecomen.

[p. 226]

196

Sal v gerustelijck thuijs comen metter vaert.¹⁹⁶

 

N

197

Dit wenschen w' alle drije en gaen v twe verbeijden,^{197 197 197}

198

In des bruits camer om v t saem te bedt te leijden,¹⁹⁸

199

Geluckich die int lest te bedde wert gebracht^{199 199 199}

200

Van Min en Heusheit, en de lang verlangde Nacht.^200 200

0.3. EINDE.^0.3 0.4.Gespeelt ter bruiloft.^{0.4-0.7 0.4-0.7} 0.5.van 0.6.Catharina Quekels. met campen. 0.7.Anna Bannings. met Mirop.

196 metter vaert: vlug.

197 w' alle drije: wij, alle drie; wij met ons drieën.
Opm.: drije is een spellingvariant van drie.
Dat drije hier éénlettergrepig is, blijkt uit het metrum.

197 Vóór gaen is - overspannen - samengetrokken w' of w' alle drije.

197 verbeijden: wachten op.
WNT, verbeiden, 401, met dit citaat.

198 des bruits camer: de kamer van de bruid.
Opm.: des bruits met mannelijke casusvorm, waarschijnlijk onder invloed van Spiegels Twe-Spraack.
Zie ook de verzen 127, 131 en 164.
Opm.: het Berl. hs. heeft dees bruijts camer.

199 die: alwie, degene die.
Opm.: de enkelvoudige (blijkens wert) vorm die, heeft betrekking op ieder die wat in 199 en 200 meegedeeld wordt, te beurt valt, en niet alleen (sylleptisch) op bruid en bruidegom.

199 int lest: ten slotte, op 't eind.
WNT, lest (I), 1625, sub IV, met dit citaat.

199 wert: wordt.
Opm.: sterk werkwoord van de IIIe klasse. De gewone vorm in de o.t.t. is wert, werd of werdt. In de o.v.t. gebruikte men meestal het Brabantse wierd, wier, wiert of wert, werd(t). De a (wart) in de o.v.t. is relatief zeldzaam in het 17de-eeuws. (Vgl. Hermkens, a.w., § 2.12.2.5, blz. 135.)
Opm.: zie ook vers 123.

200 Van: door.

200 Dit vers wordt in het Berlijnse handschrift gezegd door de drie personages:
Huesheijt. Van Huesheijt
Min.
en van Min,
Nacht
en langh verlangde Nacht.

0.3 Het Berlijnse handschrift heeft hier Finis.

0.4-0.7 Het Berl. handschrift heeft hier de kenspreuk Verandren cant.

0.4-0.7 Catharina Quekels huwde de 17de october 1602 Cornelis van Campen.
(Vgl. Stoett I, voetnoot blz. 17.)
Opm.: J. van Mi(e)rop was volgens Van Tricht (Briefwisseling I, blz. 480) ‘een oude kennis’ van Hooft, die in 1604 in het huwelijk trad (Briefwisseling I, t.a.p.).

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
003 [-ding] luck
005 Onkenne Onkunde
Onder ‘Onkenne’ staat een streep: open variant.
008 [-int gemeen mijn] mijn vergulde

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
008 [-int gemeen mijn] mijn vergulde
009 Boven de ‘e’ van journael staat eenzelfde teken als boven de ‘u’ van hetzelfde woord; het staat alleen iets hoger. Inzage in het handschrift maakt duidelijk dat het hier gaat om een modern balpeninktstreepje!
011 te [-t*.*] seer: Er zal wel ‘te’ gestaan hebben.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
011 te [-t*.*] seer: Er zal wel ‘te’ gestaan hebben.
013 Te: Boven de horizontale streep van de ‘T’ staat een krul die wellicht het resultaat is van een te ver doorschieten van de pen.
014 Want ick ben [-wt] van geen [-Pan] Veldt- [-noch] oft Bosgod wt ┆ gesproten
Het translitteratiesysteem dat twee afzonderlijke doorhalingen consequent apart vermeld wil zien, zou hier een verkeerde suggestie kunnen wekken omtrent de chronologie der doorhalingen en die der correcties. De juiste volgorde zal immers wel zijn:
[-Pan][-noch] Veldt- of

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
014 Want ick ben [-wt] van geen [-Pan] Veldt- [-noch] oft Bosgod wt ┆ gesproten
Het translitteratiesysteem dat twee afzonderlijke doorhalingen consequent apart vermeld wil zien, zou hier een verkeerde suggestie kunnen wekken omtrent de chronologie der doorhalingen en die der correcties. De juiste volgorde zal immers wel zijn:
[-Pan][-noch] Veldt- of
015 [-Ick reken mijn geslacht van Faunus noch van Pan,] Maer wt het brave saet, [-des Crijchs godts, die mij wan,] en stercke grove cloecke lendens van
De interlineaire spatie geeft aan dat 't oorspronkelijke vers 015 doorgestreept is vóórdat de versie die begint met ‘Maer ...’ geschreven werd.
cloecke: Deze variant staat boven Faunus en noch in de eerder doorgehaalde regel. Ik heb haar daar niet opgenomen, omdat het hele vers 015 in één haal doorgestreept is, en omdat cloecke beschouwd moet worden als een open variant van stercke en grove in de volgende regel.
015 cloecke: De initiale ‘c’ - gevormd uit het eerste van de diacritische tekens boven Faunus heeft een merkwaardig haaltje naar beneden:
016 Stoett heeft aan het einde van dit vers een punt die in het handschrift echter niet - meer - te zien is.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
019 Achter siet staat een haaltje dat gelezen zou kunnen worden als een komma. M.i. is het echter een onderdeel van de streep boven de ‘ij’ van mij die er staat ter vervanging van de twee puntjes.
022 [-boden] storten
Stoett heeft aan het einde van dit vers een komma.
Het rustteken dat in het handschrift te zien is, wijkt echter geenszins af van dat aan het einde van het volgende vers: een - ook voor Stoett - evidente punt.
024 Sij [-smeeckten te vergeefs] [-sonden] loosden sucht op sucht
025 L/las!
wegen: Op de eerste ‘e’ een inktvlek van een andere kleur.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
025 L/las!
wegen: Op de eerste ‘e’ een inktvlek van een andere kleur.
026 Stoett heeft aan het einde van dit vers geen komma.
027 la[*.*+]: Wilde Hooft eerst lasser schrijven?
027 D/doen
029 T ┆ gedenckt de gene wel
030 Het rustteken aan het einde van dit vers lijkt meer op een komma dan op een punt. Stoett heeft hier een punt.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
030 Het rustteken aan het einde van dit vers lijkt meer op een komma dan op een punt. Stoett heeft hier een punt.
031 T/gedenckt
032 sijn liefs [-hant] mont
033 Ik ben niet erg zeker van de komma aan het einde van dit vers.
034 dat┆ser
Ik kan de krul bovenaan de ‘s’ niet lezen als een apostrof, zoals Stoett doet.
M.i. is ze louter een versierend elementje van de ‘s’: .
Zie ook de ‘s’ in Ambrosia (vers 053).

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
Over deze verzen is in het handschrift niets opmerkelijks te vermelden.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
040 heimelijck: de bovenste haal van de eerste ‘e’ strekt zich op merkwaardige wijze ver uit: tussen de ‘e’ en de ‘i’ tot direct achter de ‘m’.
041 [*m*⁺]in
vrooge: Stoett heeft: ‘vroege’; het Berlijnse hs.: vroeghe
042 In het handschrift is het niet duidelijk of er een dubbelpunt of slechts een punt aan het einde van dit vers staat. Stoett heeft een punt.
043 [m⁺]in [-t secreet]
044 Werdens[e⁺]
045 T/schijnt

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
046 Wa[-*w*]t ijver
047 [-Ter bruiloft hier] [-Alhier] Hier in v [-aertsche] bruiloftsael
De translitteratie laat de volgende fasen in de genese van dit versdeel veronderstellen:
- Ter bruiloft hier
- Alhier ter bruiloft
- Hier in v aertsche sael
- Hier in v bruiloftsael
048 [-oft ander een][-wel]acht ick oft leck[er⁺] beet
Ook hier kunnen de fasen in het ontstaan van het versdeel gereconstrueerd worden:
- oft ander een leckerbeet
- oft wel een leckerbeet
- acht ick oft leckre beet
Natuurlijk is het ook mogelijk dat de wijziging leckerbeet in leckre beet al in fase twee plaatsvond.
De eerste versie zal wel verworpen zijn omdat ze een lettergreep te veel opleverde.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
050 seker <,>
051 [-eet]gaen
[-aen] ter

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
055 beneên: De circumflex staat niet alleen boven de laatste ‘e’, maar strekt zich uit van de tweede ‘e’ tot aan het einde van de slot-‘n’.
Deze circumflex komt niet terug in het woord dat toch paarsgewijs rijmt op beneên: betreen (vs. 056).
059 [-60]
ges[*..*+]schap

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
062 [z⁺]ijn
s[ij⁺]er
be*v*onden

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
065 daer: De ‘a’ is met een bredere pen duidelijker gemaakt.
067 maeck: De ‘ae’ is met een bredere pen duidelijker gemaakt.
068 dickwils: De ‘c’ en de ‘w’ zijn met een bredere pen duidelijker gemaakt.
069 Des werelts princen trots *.e* princen aertsche goon Des werelts princen trots is onderstreept: open variant. *.e*: Er zal wel ‘D/de’ gestaan hebben.
goon: De slot-‘n’ is sterker vervaagd dan de rest van het woord.
prachtich: Het is onzeker of de ‘ch’ weergegeven wordt met het tekentje (een schuin streepje) onder de ‘ti’, of dat de laatste twee letters weggevallen zijn.
De eerste mogelijkheid lijkt mij de meest waarschijnlijke vanwege de vorm van het ondergeschreven teken.
al┆machtich

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
069 Des werelts princen trots *.e* princen aertsche goon Des werelts princen trots is onderstreept: open variant. *.e*: Er zal wel ‘D/de’ gestaan hebben.
goon: De slot-‘n’ is sterker vervaagd dan de rest van het woord.
prachtich: Het is onzeker of de ‘ch’ weergegeven wordt met het tekentje (een schuin streepje) onder de ‘ti’, of dat de laatste twee letters weggevallen zijn.
De eerste mogelijkheid lijkt mij de meest waarschijnlijke vanwege de vorm van het ondergeschreven teken.
al/machtich
071 mij: De pen heeft enigszins gevlekt bij de laatste verticale haal van de ‘ij’.
072 hof: Op de ‘o’ staat een diacritisch tekentje: hòf. Waarschijnlijk duidde Hooft hiermee de zgn. holachtige uitspraak aan.
073 Vóór vers 073 is een inktvlek te zien van een andere kleur dan die van het handschrift.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
073 Vóór vers 073 is een inktvlek te zien van een andere kleur dan die van het handschrift.
074 winst: Het puntje op de “i” ontbreekt.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
078 schrijven: De “v” is vetter geschreven dan de rest van het woord.
080 Het vraagteken aan het einde van dit vers zou ook een uitroepteken kunnen zijn.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
086 De laatste komma is vetter geschreven dan de andere in dit vers.
087 Den [-waeren] rechten edeldoom
hoewel het maer menich: ‘hoewel het’ is ónderstreept, niet dóórgestreept: open variant.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
091 Want [-geen dinck]niet en
093 Want dees hem [-deed*.*] nae [-die]den algemenen
algemenen: Gelet op de spatie tussen algemenen en welvaert zou de laatste ‘n’ van algemenen later op de regel toegevoegd kunnen zijn.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
093 Want dees hem [-deed*.*] nae [-die]den algemenen
algemenen: Gelet op de spatie tussen algemenen en welvaert zou de laatste ‘n’ van algemenen later op de regel toegevoegd kunnen zijn.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
097 [-Ick deed hem maken in [de⁺]En scheppen tot cieraet vanhemels [-des]: De finale ‘s’ is op de regel veranderd in 'n initiale ‘s’: wordt: .
098 hij: Boven de ‘ij’ staat een circumflex.
098 [C⁺]oning
Het is echter moeilijk om te bepalen of de minuskel over de majuskel heen geschreven is, of andersom.
Omdat de bovenste ronding van de minuskel vetter is dan die van de majuskel, kies ik voor de hier getranslittereerde lezing.
099 had: De ‘h’ is enigszins afwijkend van de gewone vorm.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
099 had: De ‘h’ is enigszins afwijkend van de gewone vorm.
101 s' hemels: Stoett heeft: ‘'s hemels’.
De slot ‘s’ zou blijkens de geringe spatie en de afwijkende aansluiting met de voorafgaande ‘l’, op de regel toegevoegd kunnen zijn.
102 [-daer heb ick niet veel]die spreeck ick geensins tegen geensins: De ‘i’ heeft geen puntje.
Stoett heeft aan het einde van dit vers een komma.
103 Geniet: De pen heeft enigszins gevlekt bij de finale ‘et’-combinatie.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
106 koker: De eerste ‘k’ is enigszins afwijkend van de gewone vorm.
maer als ghij
107 Besaechdij [-sijne punt]wel sijn sch[e⁺]rp
Stoett heeft aan het einde van dit vers een punt.
108 En d[*a*⁺]t, of omgekeerd.
[-voor]tot

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
108 En d[*a*⁺]t, of omgekeerd.
[-voor]tot
109 verstalen: De laatste ‘e’ is weggevallen; de haal van de n is echter wel zichtbaar.
110 [-Ghij cont]Als die
Boven de ‘m’ van temper een kleine inktvlek.
Stoett heeft aan het einde van dit vers een punt.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
112 [-Opt welcke]En dat de pijl opt hart
113 en wert
Tussen besprengt en ras staat een schuin streepje ter markering van het dubbelrijm.
114 Tussen gemengt en was staat een schuin streepje ter markering van het dubbelrijm.
Stoett heeft aan het einde van dit vers een punt.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
114 Tussen gemengt en was staat een schuin streepje ter markering van het dubbelrijm.
Stoett heeft aan het einde van dit vers een punt.
115 [-eer]lof
den: De slot ‘n’ is kleiner dan normaal. Waarschijnlijk omdat pas toegevoegd is bij de verandering van eer (vr.) in lof (m.).
116 [T'is⁺]
116 tegen ┆ staet
117 [-eer]lof
121 ha[t⁺]te

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
121 ha[t⁺]te
124 [-Maer als][v⁺] schichte
sijn [-keer][-ganck]keer
dwer[t⁺] deur des bruigoms hart
Boven hart staat een haaltje dat aangeeft dat dit woord bij dit vers hoort.
125 [D⁺]aers'
gecregen: De laatste ‘g’ lijkt verduidelijkt te zijn door hem wat groter dan de rest van het woord te schrijven.
127 int*'* hart

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
128 beij[-d] d'harten
Stoett heeft aan het einde van dit vers een komma.
129 vast: de ‘s’ is verduidelijkt.
131 [-Dus bruigooms overwin wt bruits beleeftheit] wt de Bruits [-bele][-*hete* wond] heusheidt dus des bruigooms wonde spruit,
De doorhalingen maken het hier weer mogelijk de genese van dit vers te volgen:
- Dus bruigooms overwin wt bruits beleeftheit spruit,
- Dus bruigooms *hete* wond wt bruits beleeftheit spruit,
- Wt Bruits [-bele] heusheidt dus des bruigooms wonde spruit,
- Wt de Bruits heusheidt dus des bruigooms wonde spruit,
De komma aan het einde van dit vers is onzeker; Stoett heeft hier geen interpunctieteken.
132 Boven de ‘E’ van En een inktvlek.
133 van ons wie hoortmen
Van het vraagteken aan het einde van het vers is alleen een aantal stippeltjes te zien in het handschrift, omdat het in de vouw van het blad geschreven is.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
133 van ons wie hoortmen
Van het vraagteken aan het einde van het vers is alleen een aantal stippeltjes te zien in het handschrift, omdat het in de vouw van het blad geschreven is.
136 [n⁺]acht
138 vertrecken: De slot “en” is weggevallen.
140 nae[-r][-dat]het waertgewenschte bedt
141 hooch ┆ begeerde
141 Van het vraagteken aan het einde van de regel is alleen de punt en de bovenste ronding te herkennen.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
141 hooch/begeerde
Stoett heeft aan het einde van dit vers een uitroepteken. In het handschrift is een punt te zien met daarboven een half rondje:
Dit doet mij eerder aan een vervaagd vraagteken dan aan eer uitroepteken denken, ook al is volgens hedendaagse begripper aan het einde van dit vers een uitroepteken meer op z'n plaats dan 'n vraagteken.
142 [-*d*ij]
De punt aan het einde van dit vers zal wel een vergissing zijn. Stoett heeft hier geen interpunctieteken.
143 Vóór de regel: [-H]
[-Maer][s⁺]iet waer hij [-sich]dat vertoo[n⁺]t
De eerste redactie van dit vers zal wel geweest zijn:
- Maer siet waer hij sich vertoont ten eijnde vande sael.
De wijziging van vertoont in vertoocht hangt m.i. samen met de vervanging van het reflexieve sich door het demonstratieve dat.
145 [-haer]soo volmaeckte vreuchden
tijt: Bij de eerste ‘t’ heeft de pen gevlekt; bovendien is die ‘t’ ook enigszins afwijkend van de gewone vorm.
146 Als sij haer schone siel
eedel deuch[t⁺]en

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
146 Als sij haer schone siel
eedel deuch[t⁺]en
148 maken: De ‘k’ is verduidelijkt.
149 die: De ‘e’ is afwijkend van de gewone vorm.
150 aerde: Door een klein horizontaal streepje door de laatste haal van de slot ‘n’, heeft Hooft deze letter weg laten vallen.
151 verpoos [-als] die
sijne: De ‘e’ lijkt tegelijk met het schrappen van als op de regel tussengevoegd te zijn.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
154 en [-teeder ionge]jong verliefde vrouwen [-teeder]
Het is niet meer te achterhalen of er nog een ‘e’ achter de ‘r’ gestaan heeft. Het lijkt mij echter weinig waarschijnlijk omdat:
- de spatie tussen teeder en ionge daarvoor wat krap is;
- een extra ‘e’ een vers van 14 syllaben op zou leveren.
156 Gelijck ick jonnen sal
jonnen: De ‘j’ is bovenaan gevlekt en enigszins verdikt.
158 des daech[t⁺] [-te cort doe]wtstelle
160 te[*e*⁺]re

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
162 die de[*.*⁺] brant haers har[*.s.n*⁺] tuigen
163 [h⁺]eusheidt
163 tsamen: de t lijkt later toegevoegd te zijn.
164 Sij sullen volgen [-ons]strax
165 De hele regel is interlineair toegevoegd.
166 souet: Het diacritisch teken boven de ‘u’ is - zoals op wel meer plaatsen in dit handschrift in één haal verbonden met de ‘u’:
169 Stoett heeft aan het einde van dit vers een komma.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
172 d'afbeeldin[h⁺]
Ook de ‘f’ lijkt over een andere letter - een ‘l’? - heen geschreven te zijn.
173 is
die: Op de plaats van het puntje van de ‘i’ is een ronde inktvlek te zien die een veeg veroorzaakt heeft over de rest van de letter.
175 bij: De ‘b’ heeft een afwijkende vorm.
175 den: de n is verduidelijkt.
176 heusheit: Het is opmerkelijk dat heusheit met minuskel en Min met majuskel geschreven is.
178 d[*..*⁺]
dees: De dubbel ‘ee’ en de ‘s’ zijn wat vetter dan de ‘d’. Bovendien zijn er nog enkele sporen te zien van een paar lettertekens die onder de vettere letters schuilgaan.
179 beij [d⁺]ewont
Dat er aan het begin van het tweede woord eerst een ‘d’ gestaan heeft, blijkt, nog afgezien van de kenmerkende haal naar linksboven, ook uit het gesloten zijn van de bovenste ronding van de ‘g’:
normaliter immers is zij open: (zie bv. mogen vs.174).
schicht: De pen heeft gevlekt bij de ‘t’.
180 in een/gedraeijt

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
179 beij [d⁺]ewont
Dat er aan het begin van het tweede woord eerst een ‘d’ gestaan heeft, blijkt, nog afgezien van de kenmerkende haal naar linksboven, ook uit het gesloten zijn van de bovenste ronding van de ‘g’:
normaliter immers is zij open: (zie bv. mogen vs. 174).
schicht: De pen heeft gevlekt bij de ‘t’.
187 aert: De aanzet van de ‘e’ is vetter dan de rest van het woord.
189 H
Er zijn pogingen gedaan deze ‘H’ te veranderen in een ‘N’; pogingen die daarna weer ongedaan zijn gemaakt.
Op grond van alléén het letterteken is het nu onduidelijk of er een kapitale ‘H’ of ‘N’ staat.
Op grond van vers 191, kies ik uiteraard voor een ‘H’.

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
189 H
Er zijn pogingen gedaan deze ‘H’ te veranderen in een ‘N’; pogingen die daarna weer ongedaan zijn gemaakt.
Op grond van alléén het letterteken is het nu onduidelijk of er een kapitale ‘H’ of ‘N’ staat.
Op grond van vers 191, kies ik uiteraard voor een ‘H’.
192 Stoett heeft aan het einde van dit vers een punt.
195 Voor haer [-*be.*] gesette tijt

MANUSCRIPTOLOGISCHE AANTEKENINGEN
197 w' alle: Tussen de ‘w’ en de ‘a’ staat een omgekeerd invoegteken: v.
198 t┆saem
200 Van [m⁺]in
0.7. Anna [b⁺]annings.
0.4-0.7. De aantekenig onder EINDE van het spel zou - gelet op de hand en de penvoering - van Hooft zelf kunnen zijn en - zoals Stoett beweert - ‘er later onder geschreven’ kunnen zijn vanwege de volgende zaken:
- de kapitale ‘G’ van Gespeelt komt in deze vorm in de res van dit handschrift niet voor;
- de ‘f’ wijkt enigszins af van de normale ‘f’ in dit handschrift.