De 'Tafelspelen' van Pieter Cz. Hooft

[p. XI]

Inleiding

[p. 1]

Doel en opzet van het onderzoek

Het belang van een editie

Er is tot nog toe relatief weinig aandacht besteed aan de zogenaamde tafelspelen van Hooft. De auteurs van de meeste handboeken noemen hoogstens de titels van de vier spelen en geven daarbij een korte kenschets. Slechts Worp (Geschiedenis van het drama en van het tooneel) en Knuvelder bieden wat meer, waarbij opgemerkt moet worden dat de laatstgenoemde uitsluitend eerder onderzoek van J.J. Mak samenvat. De grote verdienste van Maks artikel De tafelspelen van Hooft bestaat erin dat het, mede aan de hand van de vier ‘tafelspelen’ van Hooft, een eerste aanzet geeft tot karakterisering van het zeventiende-eeuwse tafelspel. Dat de distinctieven die er in naar voren komen, nogal vaag zijn en weinig specificiek, doet aan het belang van dit opstel weinig af: ze lenen zich uitstekend voor verder onderzoek. De dissertatie van Patricia Pikhaus heeft gezorgd voor een aanzienlijke aanvulling van de kenmerken van Mak, zij het dan dat haar bevindingen uitsluitend betrekking hebben op zestiende-eeuwse specimina van dit genre.

Ook naar de invloeden op Hooft is in verband met enkele van zijn ‘tafel-spelen’ enig voorwerk verricht: F. Veenstra bespreekt in zijn proef-schrift uitvoerig de schatplichtigheid van Hoofts De Gewonde Venus aan Montaignes Essais; C.W. de Kruyter noemt in Ontlening en vernieuwing in ‘Paris Oordeel’ het laatste ‘tafelspel’ van Hooft een ‘geslaagde imitatio’ van Loukianos’ Θεῶν Κρίσις.

Beide soorten onderzoek, zowel dat naar het genre als dat naar de bronnen, behoeven echter correctie en aanvulling. Een editie van de vier spelen gezamenlijk moet ten minste daarin voorzien. Belangrijker is echter dat sinds de editie van F.A. Stoett de teksten van de vier stukken niet opnieuw uitgegeven en van commentaar voorzien zijn. Hoe waardevol ook de inleiding van deze uitgave is in verband met de geschiedenis der handschriften of door opmerkingen aangaande de spelling van Hooft, de annotaties daarin zijn volstrekt onvolledig, onvoldoende en niet aangepast aan de behoeften van de moderne lezer. Alleen al dit laatste lijkt mij bij de grote schrijver die Hooft óók in zijn ‘tafelspelen’ is, voldoende rechtvaardiging voor een nieuwe editie.

De beperking van het onderzoek

In een onderzoek als dit zouden eigenlijk álle aspecten van de teksten aan bod moeten kunnen komen, óf in de inleidende hoofdstukken óf in de commentaar: de inhoud; de taal; de genrebepaling; de bronnen; rhetorische aspecten van de pleidooien; de handschriften; de zeventiendeeeuwse drukken met als wezenlijk onderdeel een collatie van een zo groot

[p. 2]

mogelijk aantal exemplaren van iedere druk; de plaats van de stukken in Hoofts oeuvre; de datering; stilistische kenmerken; ethische opvattingen; een nadere uitwerking van de invloed van Montaigne op De Gewonde Venus, de invloed van Ronsards Mascarades op Mommerij, van Jean Lemaire op Paris Oordeel; de relatie tussen iconologische gegevens en Hoofts laatste ‘tafelspel’ &c.

Natuurlijk moest er een keuze gemaakt worden: elke uitgave is gebonden aan materiële beperkingen en aan datgene wat de editeur vanuit zijn specifieke belangstellingssfeer en praktische mogelijkheden aan kan dragen. Twee aspecten hebben in dit onderzoek een zwaar accent gekregen; 't eerste is vooral van tekstkundig-filologische aard; het tweede heeft een meer litterair-genologisch karakter.

Voor het eerste heb ik gekozen vanuit mijn zorg over de toegankelijkheid van onze zeventiende-eeuwse litteratuur voor neerlandici, studenten en - ook! - leerlingen in het voortgezet onderwijs.

Onze grote zeventiende-eeuwse auteurs worden immers nauwelijks (meer) gelezen; en dat niet omdat hun leefwereld zo ver van de onze áf zou staan: niemand die de moeite - en 't kóst in eerste instantie ‘moeite’ - genomen heeft, niet cursorisch, zoals we gewend zijn, maar met oog en oor voor zo veel mogelijk details, bijvoorbeeld Hoofts Paris Oordeel, zijn Brief van Menelaus aen Helena of tientallen van zijn sonnetten, of Huygens' Oogentroost, Hofwijck of zijn enige spel Trijntje Cornelis te lézen en niet ‘dóór te lezen’, zal die bewering ten volle kunnen onderschrijven. Ook niet omdat ze de minderen zouden zijn van de grote buitenlandse auteurs uit dezelfde tijd. Wel echter, omdat er simpelweg te weinig moderne edities zijn waarin adequaat ingegaan wordt op de primaire behoeften van de moderne lezer die zich waagt aan een zeventiende-eeuwse tekst: woordverklaringen, ophelderingen aangaande de de zinsconstructies en opmerkingen van interpretatieve aard.

Behalve informatie die noodzakelijk is om de tekst open te leggen voor de lezer, dient ook uitvoerig aandacht besteed te worden aan wat nodig is voor een volledige, wetenschappelijk verantwoorde interpretatie: o.a. de woordvorming, syntaktische bijzonderheden, soortgelijke plaatsen in ander werk van Hooft en opmerkingen over de bronnen waaruit hij geput heeft.

Het apparaat waar al deze gegevens in te vinden zijn, de commentaar, dient de lezer bovendien informatie te bieden waaruit hij, door typografische aanwijzingen geleid, gemakkelijk een keuze kan maken. Daarnaast moet het aanknopingspunten bieden voor voortgezet, bijvoorbeeld taalkundig onderzoek. Mede daarom heb ik, met hulp van dr. Frans Schaars te Nijmegen, een aantal registers op de vier ‘tafelspelen’ samengesteld, die op een diskette, los, bij dit proefschrift gevoegd zijn: van ieder spel afzonderlijk: een alfabetische woordenlijst, een frequentiewoordenlijst en een concordantie; van de vier spelen gezamenlijk bovendien een zogenaamde eindconcordantie.

[p. 3]

Aan alle bovengenoemde eisen heb ik proberen tegemoet te komen door de hier gepresenteerde vorm en inhoud van de commentaar. Ik heb echter afgezien van het middel van de o.a. door dr. H.M. Hermkens gepropageerde ‘hertaling’. Los van problemen de metriek of het rijm betreffende die zo'n ‘hertaling’ - net als iedere gewone vertaling - met zich meebrengt, denk ik dat een dergelijke wijze van weergeven het origineel geen recht doet: de ‘hertaling’ nodigt slechts uit tot onze gebruikelijke, vluchtige wijze van lezen, terwijl een tekst van Hooft of Huygens zijn rijkdom veelal pas ontvouwt door rustige afweging van mogelijkheden, door het openstaan voor verbanden en perspectieven die in voorafgaande verzen aangereikt zijn, perspectieven die slechts ontdekt kunnen worden door hérlezing, door pas op de plaats te maken, en dikwijls zelfs door op de gezette schreden terug te keren. We kunnen nu eenmaal de paden van Hofwijck niet per fiets verkennen! Vooral om de hierboven uiteengezette reden heb ik me in de commentaar bij afzonderlijke woorden en woordgroepen beperkt tot een zo verantwoord mogelijke ‘vertaling’.

Bij de keuze van de capita in de inleiding ben ik vooral pragmatisch te werk gegaan: welke aspecten zijn noodzakelijk in een teksteditie; waar kan ik aansluiten bij bestaande litteratuur, en op welke wijze kan ik de lezer zo veel mogelijk laten profiteren van de inbreng vanuit een voor de zeventiende-eeuwse filologie onontbeerlijke discipline, die van de klassieke letteren. Voor dat laatste heb ik kunnen profiteren van de kennis van dr. Frans Slits. Zijn enthousiaste hulp bij dit onderzoek maakte het mogelijk dat ik dieper en uitgebreider dan anders in kon gaan op de rhetorische opbouw van de pleidooien in Paris Oordeel en de relatie tussen Loukianos' stuk en Hoofts laatste tafelspel. Aansluiting bij secundaire litteratuur vond ik in studies van dr. G. Kazemier en dr. J.J. Mak, van dr. C.W. de Kruyter en dr. P. Pikhaus.

Al heeft het onderzoek van Kazemier en Mak slechts onduidelijkheid opgeleverd omtrent de datering van Paris Oordeel, hun bevindingen boden me wel een dankbaar aanknopingspunt voor voortgezet onderzoek. Hetzelfde was het geval met het essay van De Kruyter over ontlening en vernieuwing in Paris Oordeel. Een schat aan gegevens bood het recente onderzoek van Pikhaus naar het tafelspel bij de rederijkers, waardoor het mogelijk was de vier stukken van Hooft te vergelijken met het zestiendeeeuwse genre. Onontbeerlijk is - tenslotte - bij iedere teksteditie een verantwoording van de wijze van commentariëren en translittereren en een beschrijving der handschriften en drukken. Dat ik bij dit laatste geen collatie heb kunnen vervaardigen van een zo groot mogelijk aantal exemplaren van de drukken van vóór 1647, heeft meer te maken met praktische onmogelijkheden en tijdsdruk dan met het ontkennen van de zinvolheid van deze bezigheid.

[p. 4]

Als resultaat van deze afwegingen omvat de Inleiding nu drie hoofdstukken over de spelen gezamenlijk en drie hoofdstukken over Paris Oordeel. De bijzondere aandacht voor deze laatste tekst kwam voort uit het feit dat enkele aspecten ervan, gegeven de eerdere studies, eenvoudig vroegen om een behandeling in dit kader, maar wordt tevens gerechtvaardigd doordat dit stuk inhoudelijk en formeel ver boven de andere drie uitsteekt.