De 'Tafelspelen' van Pieter Cz. Hooft

[p. 5]

De handschriften en drukken van Hoofts ‘tafelspelen’

De handschriften

Inleiding

Drie van de vier zogenaamde tafelspelen zijn ook overgeleverd in handschriftelijke versies. Er bestaat enige twijfel over de vraag of de drie manuscripten van Hoofts ‘tafelspelen’ die onder signatuur II C 14 in de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam berusten, allemaal wel Hooft-autografen zijn: de eerste recto-zijde van De Gewonde Venus, het titelblad, heeft in de linker bovenhoek, met inkt geschreven, de aanduiding ‘Dub.’, oftewel ‘Dubieus’. Stoett^1. schrijft deze opmerking toe aan Hoofts zoon, Arnout Hellemans Hooft, die samen met Geraardt Brandt in 1671, te Amsterdam, bij Jacob Lescailje, P.C. Hoofts Werken uitgaf.

Het is mij echter niet duidelijk waarom Arnout Hellemans Hooft twijfels had over waarschijnlijk de authenticiteit van dit handschrift: de hand wijkt niet wezenlijk af van die in contemporaine stukken als de gedeelten uit Claech-Leidt die nog uit 1607 stammen, of Deuntien van 21 november 1607, althans niet voor een relatief ongeoefend oog als 't mijne. Bovendien is het manuscript van De Gewonde Venus ondertekend met P C Hooft. 28 Octobre. 1607. Al bewijst de ondertekening op zich natuurlijk niet het autografische karakter van het handschrift, de exactheid van de datering pleit toch ook niet voor het tegendeel: een kopiist zal zich immers minder dan de auteur zelf bekommerd hebben om de precieze datum waarop het spel gereed gekomen is.

Al is er dan enige twijfel mogelijk, toch meen ik dat we uit mogen gaan van de veronderstelling dat de drie handschriften die zich in de Amsterdamse bibliotheek bevinden wel degelijk Hooft-autografen zijn.

1. F.A. Stoett, I, blz. XXXIII.

Mommerij

Het manuscript van Mommerij is een deel van het zogenaamde Eerste Rijmkladboek.^2. Dit Rijmkladboek, dat gedichten uit de periode van 1601-1609 bevat, bestaat, afgezien van het dubbelblad waarop de tekst van Mommerij te vinden is, uit 18 in elkaar gelegde diplomata die, nadat Hoofts eerste ‘tafelspel’ toegevoegd was, met potlood, rechts onder aan de bladzijden, genummerd zijn, beginnend met 249 en eindigend met 330. De twee buitenste diplomata, met de pagina's die de nummers 249-252 en 327-330 dragen, zijn los geraakt van de rest.

Mommerij zelf bestaat uit een apart diploma dat ongeveer 410mm bij 320mm meet, en dat door middel van een plakstrook aan de linkerkant vastgelijmd is aan het op twee na laatste folium, dat in potlood

2. In het tweede deel van de Catalogus der handschriften [van de] Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam wordt onder nummer 279 de voormalige codex beschreven waarvan het Eerste Rijmkladboek deel uitmaakte. Mommerij is in deze catalogus vermeld sub 279 e.

[p. 6]

genummerd is met 325 in de marge rechts onderaan. Dit bevat een tweetal sonnetten van november en december 1606: Wat storm heeft u vlam (mijn Leven) wtgeblasen? en Sijdij van minnaers smart een onversaedlijck vraetjen.

Chronologisch gezien neemt Mommerij een merkwaardige plaats in binnen het Eerste Rijmkladboek: het staat nu ná fol. 252, met als laatste gedicht: Vijf zoons had 's Coninx kaer, en bad om d' oudst alleen // Te houden wt den crijch van 1 mei 1608, en vóór Claech-Leidt van 1607-1608. Stoett^3. heeft echter al laten zien dat dit in het Eerste Rijmkladboek niets uitzonderlijks is.

Het diploma waar Mommerij op staat, onderscheidt zich in formaat niet wezenlijk van dat in de rest van het Eerste Rijmkladboek; als er al een onderscheid in formaat is geweest, is dat nu moeilijk meer te zien doordat sommige bladen aan de randen sterk afgebrokkeld zijn. Het dubbelblad van Mommerij heeft - op fol. 253 - daarentegen wel een ander watermerk dan de omgevende diplomata, een enkelkoppige adelaar met uitgespreide vleugels en klauwen, een type dat uitgebreid aan bod komt in Briquet^4. maar bij hem in dit formaat en met deze tekening niet voorkomt. De folia van Mommerij zijn ook wat smoezeliger dan de rest van het Eerste Rijmkladboek; bovendien hebben ze drie horizontale vouwen en een verticale, in het midden van het blad.

Tenslotte resteert te vermelden dat er zich in de linker bovenhoek van het eerste folium een opvallend (modern) balpenkruisje bevindt.

3. F.A. Stoett, I, blz. IX.

4. C.M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier dès leur apparition vers 1282 jusq'en 1600. Amsterdam, 1968.

Bruiloft-spel

Van dit tafelspel kennen we twee manuscripten: een ervan bevindt zich momenteel in de Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz te Berlijn, onder signatuur: Ms. germ. 4^o 154, en mag op grond van paleografische kenmerken zeker geen Hooft-autograaf genoemd worden^5.; het andere bevindt zich in de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam, onder signatuur II C 14, sub i.

Voor een beschrijving van het Berlijnse handschrift verwijs ik gaarne naar het onder noot 5 genoemde artikel van G. Kalff en naar bijlage 1 van dit boek, waar dit manuscript integraal gereproduceerd is. Het handschrift van Bruiloft-spel, dat zich bevindt in de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam, bestaat uit drie in elkaar gelegde diplomata die oorspronkelijk door middel van een touwtje - de restanten daarvan zijn nog zichtbaar - met elkaar verbonden waren. De diplomata hebben de volgende afmetingen: ca. 420mm bij ca. 320mm. Ook hier is het moeilijk de precieze breedte en lengte vast te stellen, doordat de randen sterk afgebrokkeld zijn. Op het eerste folium staat in het midden van het blad in majuskels met pen geschreven: BRUJLOFTSPEL. De rest van dit folium is leeg, op de paginanummering rechts onderaan na. Alle folia hebben in potlood deze aanduiding, die loopt van 493-504. De folia 494

5. Zie het artikel van G. Kalff, Een nieuw handschrift van Hooft en een onuitgegeven tooneelstuk van Spieghel, in: TNTL, XIe deel, nieuwe reeks, IIIe deel, 1892, blz. 261-276.

[p. 7]

en 501-504 zijn onbeschreven. Alle folia hebben een verticale vouw en een horizontale vouw in het midden van het blad. Op folium 493, 497 en 501 komt hetzelfde watermerk voor als op het diploma van Mommerij: een eenkoppige adelaar. Het laatste folium, 504, is zeer smoezelig.

De Gewonde Venus

Het handschrift van De Gewonde Venus bevindt zich eveneens in de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam, onder signatuur II C 14, sub h. Het bestaat uit zes aan elkaar gelijmde folia. Op de eerste rectozijde is met pen en in majuskels, midden bovenaan het blad, geschreven: TAFELSPEL. In de linker bovenhoek staat de hierboven vermelde aanduiding Dub. Alle folia zijn, net als bij Bruiloft-spel en Mommerij met potlood in de rechter benedenhoek genummerd. Bij De Gewonde Venus loopt deze nummering van 481-492. De bladen met de nummers 488-492 zijn onbeschreven.

De afmetingen van de folia zijn ongeveer 193mm bij 320mm. Ook dit handschrift is gevouwen geweest: er zijn nog duidelijk drie horizontale vouwen te zien en drie vage verticale vouwen, die echter ook gesuggereerd kunnen zijn door de structuur van het papier. De bovenste helft van folium 492 is zeer smoezelig, wat erop zou kunnen duiden dat de folia tweemaal doormidden gevouwen zijn, zodat folium 492 de voor- en achterkant geweest is van een gemakkelijk mee te nemen pakketje.

De watermerken die we aantreffen in de folia 483, 487 en 491, behoren tot het type van de zogenaamde ‘Straatsburgse lelie’; het is - zoals Grootes ook al opgemerkt heeft^6. - echter niet hetzelfde type als dat in het handschrift van Hoofts Schijnheiligh, maar een variant daarvan: een gekroond wapenschild dat gevuld is met drie kleine lelies; onder het wapenschild eerst een gestileerde 4, en daaronder het monogram WR van de Straatsburgse koopman Wendelin Riehel^7..

6. E.K. Grootes, Dramatische struktuur in tweevoud, blz. 60-61.

7. E.K. Grootes, Dramatische struktuur in tweevoud, blz. 59.

De drukken

Bij de opsomming van de diverse drukken ben ik uitgegaan van de Bibliographie der werken van P.C. Hooft door P. Leendertz Jr. Uiteraard heb ik zijn gegevens vergeleken met die van F. Stoett in de Gedichten van P.C. Hooft, II, vóór het begin van elk van de vier spelen. Alleen voor de edities die tijdens Hoofts leven uitgekomen zijn, heb ik een beperkt onderzoek gedaan naar de eventuele varianten. Dit betreft dus alleen Mommerij en Paris Oordeel. Van de twee andere stukken kennen we immers geen gedrukte editie die dateert van vóór 21 mei 1647.

[p. 8]

Mommerij

Mommerij is tot heden toe vijfmaal uitgegeven, en wel in de volgende edities:

-	Emblemata Afbeeldinghen // Amatoria. Van Minne. // Emblemes d'Amovr. // Ghedruckt t' Amsterdam by Willem Ianszoon inde vergulde Zonnewÿser 1611. In deze editie treffen we Mommerij aan op de bladzijden 137-140. Emblemata Afbeeldinghen // Amatoria. Van Minne. // Emblemes d'Amovr. // Ghedruckt t' Amsterdam by Willem Ianszoon inde vergulde Zonnewyser 1618. Het spel staat in deze uitgave op de bladzijden 138-141. Binnen dezelfde druk heb ik telkens twee verschillende exemplaren met elkaar vergeleken. Voor de editie van 1611 waren dat het exemplaar dat zich bevindt in de bibliotheek van de U.v.A. onder signatuur 976 C 29 en dat in de bibliotheek van de R.U.L. met als signatuur 1192 H 23. Voor de uitgave van 1618: het exemplaar van de bibliotheek der R.U.U. en dat van de U.v.A. onder signatuur 976 C 30. In beide gevallen moest ik concluderen tot volkomen identieke drukken. Natuurlijk heb ik ook de editie van 1611 vergeleken met die van 1618, en wel door middel van twee exemplaren die zich in de bibliotheek van de U.v.A. bevinden: 1611, met als signatuur 976 C 29, en 1618, met als signatuur 976 C 30. Deze vergelijking liet al direct zien dat er sprake is van twee verschillende drukken: de verdeling van de tekst over de bladspiegel verschilt; ze bevatten verschillende katernsignaturen; de druk van 1618 heeft ten opzichte van die van 1611 enkele spellingvarianten: vers 002 niemant - niemandt; vers 018 vraghen - vragen vers 026 koocker - Koocker vers 115 Zoo - Soo vers 120 haere - hare.
-	P.C. Hoofts // Brieven; // nieuwe, vermeerderde en naar den oorspronke- // lijken text herziene uitgave; // met // toelichting, aanteekeningen, en bijlagen. // I. // 1600-1629. // Te Leiden, bij // E.J. Brill. // 1855. Dit is de uitgave van J. van Vloten; Mommerij staat op de bladzijden 379-382.
-	Gedichten // van // P.Cz. Hooft. // Eerste volledige uitgave, // gedeeltelijk naar des dichters eigen handschrift, // met

[p. 9]

	aanteekeningen van // P. Leendertz. Wz. // Tweede Deel, // Amsterdam, // P.N. van Kampen, // 1875. Mommerij: bladzijden 3-7.
-	Gedichten // van // P.C. Hooft // Volledige Uitgave // door // Dr. F.A. Stoett // Tweede geheel herziene, opnieuw bewerkte // en vermeerderde druk van de uitgave // van P. Leendertz Wz. // Tweede Deel // Amsterdam // P.N. van Kampen & Zoon // 1900. Mommerij staat op de bladzijden 3-7.

Bruiloft-spel

Van dit tafelspel kennen we alleen de uitgave in de hierboven genoemde editie van J. van Vloten, blz. 389-395; die in de hierboven genoemde uitgave van P. Leendertz, II, blz. 8-13 en de editie van F.A. Stoett, II, blz. 8-17.

De Gewonde Venus

Ook dit spel komt alleen in de drie hierboven genoemde edities voor, respectievelijk op de bladzijden 382-388, 14-20 en 18-28.

Paris Oordeel

Van dit spel kennen we, nog afgezien van de editie van P. Leendertz Wz. (zie hierboven; Paris Oordeel is te vinden op de bladzijden 21-33) en die van F.A. Stoett (zie hierboven; het spel staat op de bladzijden 29-43), maar liefst negen uitgaven. Dat zijn, in chronologische volgorde:

-

Gedichten // van den Heere // Pieter C. Hooft, // Drost te Muyden, // Baljuw van Goeylandt, &c. // Verzaemelt en uytgegeven // door // Iacob vander Bvrgh, // Raedt des Heeren van Brederode. // [Vignet] // t'Amsterdam, // By Iohan Blaev, // ƆIɔIɔƆXXXVI. Paris Oordeel: blz. 171-181. Van deze druk heb ik vijf exemplaren onderzocht op eventuele varianten en verschillen in katernsignatuurposities^8.. Dat waren de volgende exemplaren: - U.B. Leiden, signatuur 1192 A 33; - Bibliotheek Instituut De Vooys (geen signatuuropgave ontvangen) - Koninklijke Bibliotheek, signatuur 758 B 27; - U.B. U.v.A., signatuur XX A 2; - British Library, signatuur c 131 g 14. Ik heb tussen deze exemplaren geen enkel verschil kunnen ontdekken. Wel is mij één minuscuul verschil opgevallen tussen de vijf hierboven genoemde exemplaren en het werk dat gebruikt is voor de reprint in Alle de gedrukte werken^9. op de bladzijden 171-181 (deel

8. Ook conform de methode van de partiële interne collatie die P.J. Verkruijsse daarvoor aanbeveelt in: Mattheus Smallegange (1624-1710): Zeeuws historicus, genealoog en vertaler. Descriptieve persoonsbibliografie met een verantwoording van de gevolgde methode van partiële interne collatie (diss. U.v.A., Amsterdam, 1983, blz. 19-51.).

9. W. Hellinga en P. Tuynman, Pieter Corneliszoon Hooft, Alle de gedrukte werken 1611-1738, deel 3, Gedichten 1636.

[p. 10]

	3): in de laatstgenoemde editie ontbreekt op bladzijde 181, rechts naast de katernsignatuur Z 3, de aanduiding P.C. die wel in alle hierboven genoemde exemplaren voorkomt.
-	Gedichten // van den Heere // Pieter C. Hooft, // Ridder van St. Michiel, // Drost te Muiden, Baljuw van Goeilant, &c. // Verzamelt en uitgegeven // door // Iacob vander Bvrgh, // Agent van hare Hooghmogentheden te Luik. // [Vignet] // t'Aemsteldam, Gedrukt by Iacob Lescaille. // Voor Ioost Hartgers, Boekverkooper in de // Gasthuissteeg, in de Boekwinkel, in 't jaar // ƆIɔIɔƆXLIV. Paris Oordeel: blz. 49-58. Deze druk verschilt duidelijk van die van 1636; zowel wat verdeling van de tekst over de bladzijden betreft als wat betreft katernsignaturen en - vooral - spelling. Van dit laatste verschil geef ik enkele voorbeelden: vers 1636 1644 017 houwe' houwe 039 Een' Een 043 een' flukzen standt een fluksen stant 046 zijn' sijn 107 Hoewel Hoe wel 114 wordt wort 162 jaeren jaren 242 draedt draet 274 Indien Indien 311 uyt uit 337 uw waeken u waken. Woordvarianten heb ik bij de vergelijking van de druk van 1644 (exemplaar K.B.) en die van 1636 (U.B. U.v.A., signatuur XX A 2) niet aangetroffen.
-	Dichtkunstige // Werken, // Van wijlen den Heer // Pieter C. Hooft, // Ridder van St. Michiel, // Drost te Muyden, Baljuw van Goeilandt, &c. // Eerst verzaamelt en uytgegeven // Door // Jacob vander Burgh; // En nu, in deezen druk, met verscheyde stuk- // ken verrijkt, en naaukeurig overzien. // [Vignet] // T'Amsterdam, // Uyt de Boekwinkkel van Jan van Duisberg, // op de hoek van de Stil-steeg, achter 't Stadthuys. // In 't Jaar ƆIɔIɔƆLVII Paris Oordeel: blz. 158-167.
-	Dichtkunstige // Werken, // Van wijlen den Heer // Pieter C. Hooft, // Ridder van St. Michiel, Drost te Muyden, Baljuw // van Goeilandt, &c. // Eerst verzaamelt en uytgegeven // Door // Jacob van der Burgh; // En nu met verscheyde stukken verrijkt, nooyt // voor deezen zoo gedrukt. // [vignet] // t'Amsterdam, // Voor Arent van den Heuvel, Boekverkooper in // de Kolksteeg. Anno 1668. Paris Oordeel: blz. 148-157.

[p. 11]

-	P.C. Hoofts // Werken. // T'Amsterdam, // By Jacob Lescailje, Boekverkoper op den Middeldam 1671. Paris Oordeel: blz. 114-120.
-	P.C. Hoofts // Mengel- // werken, // Ten deele nooit te vooren gedrukt. // Nu op veele plaatsen verbetert en vermeerdert. // [ gravure] // Tot Amsterdam, // By Henrik Wetstein, // en // Pieter Scépérus. // [Daarnaast:] Tot Leiden, // By Daniel van den Dalen. // Tot Utrecht, // By Willem van de Water. // 1704 Paris Oordeel: blz. 586-592.
-	P.C. Hoofts // Gedichten, // met ophelderende aanteekeningen // van // Mr W. Bilderdijk. // Eerste deel. // Te Leyden, bij // L. Herdingh en Zoon, // MDCCCXXIII. Paris Oordeel: blz. 259-274.
-	Gedichten // van den Heere // Pieter C. Hooft, // Drost te Muyden, Baljuw van Goeylandt, etc. // Verzaemelt en uytgegeven // door // Iacob vander Burgh, // Raedt des Heeren van Brederode. // Tweede Deel. // Schiedam, // H.A.M. Roelants. // 1853. Paris Oordeel: blz. 43-50.
-	Gedichten // van // P.Cz. Hooft. // Opnieuw uitgegeven en met // aanteekeningen voorzien // door // A.W. Stellwagen, // Leeraar aan 't Gymnasium te 's-Gravenhage. // Tweede deel. // Afbeeldinghen van Minne en Toonneelspelen. // Schiedam, // H.A.M. Roelants, // 1886. Paris Oordeel: blz. 65-75.

Aantekeningen in exemplaren van de editie van 1636

Twee exemplaren van de Gedichten van 1636 hebben in de kantlijn enkele zeventiende-eeuwse (?) aantekeningen bij de tekst. Het ene bevindt zich in The British Library te Londen (onder de hierboven genoemde signatuur); het andere in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam onder signatuur: XX A 2.

Het Londense exemplaar

J.C. Arens heeft in De Nieuwe Taalgids een korte bespreking gewijd aan deze band waarin bijeengebracht zijn: Henrik de Gróte, 1638 en Gedichten, 1636.^10. Het volgnummer dat Arens in dit artikel geeft (10663.f.1) is intussen veranderd in c.131.g.14. Het boek draagt het exlibris Ploos van Aemstel, en is blijkens aantekeningen op het titelblad van het eerste werk achtereenvolgens in het bezit geweest van Jan van Broekhuizen (1649-1707), D. van Hoogstraten (1658-1724), P. Vlaming

10. Ntg. 56 (1963), blz. 185.

[p. 12]

(1686-1733) en B. Huydecoper (1695-1778). De aantekeningen in de kantlijn zijn volgens Arens echter steeds afkomstig van Jan van Broekhuizen. Ook bij de tekst van Paris Oordeel treffen we ze aan. Ik neem ze hieronder zonder commentaar over.

blz. 171:	in de linkermarge, naast de vermelding der Personaadien, een opmerking in het Latijn die op mijn foto slecht leesbaar is omdat ze voor een deel helemaal aan de linkerkant geschreven is en daardoor een sterke vertekening vertoont op de foto. Wat ik eruit af kan leiden, is dat ze een verwijzing inhoudt naar boek 11 van de Metamorphoses van Ovidius, én de opmerking dat het oordeel van Paris daar niet in voorkomt: ubi hoc judicium non describitur. Daarnaast een verwijzing naar Statius: brevius autem Papinius // *Ach. 2* V. 335.
blz. 171:	in de rechtermarge, naast de verzen 004-007: Num in Antandra, an in // Ida? vide Delrium ad Se- // necae Troad. V. 66. et ad // eundem locum Com. p. 423. // unde multa haurire est // ad hoc Paridis Judicium // spectantia. Zie hiervoor de commentaar bij deze verzen.
blz. 178:	in de linkermarge, naast vers 233: Seneca Hippol. V // 463.
blz. 178:	in de rechtermarge, naast vers 237: eveneens een verwijzing naar een werk van Seneca die echter door de vertekening van de foto niet helemaal leesbaar is; waarschijnlijk staat er Senec. *..* // V. 473.
blz. 178:	in de linkermarge, naast vers 243: Lucretius I. ipso initio.
blz. 178:	in de linkermarge, naast vers 258: Senec. Hippol. V. 654.

Het Amsterdamse exemplaar

De geschiedenis van dit boek heb ik niet kunnen achterhalen. De aantekeningen zijn:

blz. 173:	in de rechtermarge, naast vers 059: het rijmwoord es is in de tekst onderstreept, en daarnaast, met pen: est, εςτι, hinc nostru[m] es, is: een verklaring van de vorm es door verwijzing naar de Griekse en de Latijnse vorm.
blz. 176:	onderaan de bladzijde: bleek in vers 189 is in de tekst onderstreept; onder vers 190, de laatste regel van het blad, staat dan: *...* is blank. Daaronder: het oogh en lieght niet, al lieght de mont. // het heilige oogh en lieght niet, maer faeljeert wel.
blz. 177:	de verzen 193-196 zijn onderstreept; in de rechtermarge een tweetal aantekeningen waarvan de eerste doorgestreept is en de tweede - door te kort afsnijden van de bladzijde - vrijwel niet meer leesbaar is. Het eerste woord daarvan is waarschijnlijk tortúlado of tortulando. Misschien had deze aantekening betrekking op swindlen om end' om in vers 198.