Een weekje Dodesluis

[p. 73]

x Van Wetering

Ik heb alles aan mezelf te wijten. Ik kan niemand anders de schuld geven. Ik heb een fout gemaakt. Zelf heb ik het houten paard binnengehaald. Met hèm kwam de vreemdeling, zijn bondgenoot, en zo sluit de redenering met de konklusie: ik heb ook dièns komst aan mezelf te wijten. Wat was er in Joost Lagestein dat me deed besluiten al mijn invloed aan te wenden om hem hier te krijgen? Hij veroorzaakte mijn val. Ik moet gedacht hebben dat die kleine bleekscheet me van dienst kon zijn. Deze gedachte moet me zo sterk beheerst hebben, dat ik hem zelfs mijn dochter Magda gaf als een soort onderpand voor zijn onderdanigheid en trouw. En ik scheen gelijk te krijgen. Zo vaak ze thuiskwam, hoorde ik haar uit over het geblaat van dat schuldeloze lam en ik kreeg steeds sterker bewijzen voor zijn onderworpenheid. Magda was de vooruitgeschoven post. Lagestein vreesde me en toonde zijn afhankelijkheid door zich niet met mijn zaken te bemoeien, hoewel hij in het begin van enige ongerustheid blijk gaf.

‘Hij wantrouwt je,’ zei Magda vaak tegen me toen ze nog niet getrouwd waren, ‘hij weet niet wat je in de zin hebt. Hij durft er niet openlijk met me over te spreken, maar met anderen praat hij over jou. Hij vindt je macht te groot. Hij vraagt zich af hoe het komt dat al jouw voorstellen in de gemeenteraad worden aangenomen. Waar-

[p. 74]

om jij voor jezelf een nieuw huis hebt laten zetten, terwijl het gemeentehuis groot genoeg is. Hij heeft gehoord dat de vorige burgemeester daar met een groot gezin in woonde. Hij vraagt zich af waarom jij vestiging van nieuwe industrieën tegenhoudt. Maar hij zal zwijgen wanneer ik met hem trouw.’

Magda was nog geen twintig, hoewel ze er ouder uitzag. Ze had vrienden genoeg. Wat heeft ze in hem gezien? Hij was geen vent, dat kon iedereen zien. Te bescheten om een vrouw aan te pakken. Volgens mij was hij zo plat als een luis. Misschien was het dat hulpbehoevende in hem wat haar aantrok. Hoe dan ook, ik gaf mijn toestemming en Magda had gelijk: Lagestein ondernam niets. In het begin nog wel eens vage toespelingen in een preek - zo had hij het aanvankelijk nogal eens over rijkdom en machtsdrift die ten verderve leidden - maar later niets meer. Hij kwam weinig bij ons, keek wel schichtig naar Annie en Janine, die twee verduveld mooie dienstmeiden, maar hij zweeg. En als ik hem liet winnen met schaken, vertrok hij zelfs met iets van dankbaarheid in zijn ogen. Hij zweeg zelfs toen Annie zwanger vertrok. Toen hij er eens over wilde beginnen, vroeg ik hem wanneer Magda zover zou zijn. Hij kreeg een kleur en veranderde van onderwerp.

Nadat Magda was gestorven, bezocht hij me vrijwel nooit meer. Ik was daarom bang dat ik mijn greep op hem zou verliezen. Zo onopvallend mogelijk begon ik twijfel te zaaien omtrent de doodsoorzaak van Magda.

[p. 75]

Ik sprak niets uit. Ik stelde alleen vragen aan de mensen met wie ik het meest in aanraking kwam.

‘Wie heeft het praatje de wereld in geholpen dat mijn schoonzoon, de predikant, te besluiteloos is opgetreden bij de dood van mijn dochter?’ vroeg ik de agenten, de gemeentesekretaris, de skriba van de kerkeraad. Ik beval Bremen dit voor me uit te zoeken.

Aan de veearts vroeg ik tijdens een van onze wekelijkse schaakavondjes of hij, die toch met veel mensen in kontakt kwam, misschien wist wie de valse geruchten over Lagestein verspreidde.

De veearts is een voorzichtig man. Hij was bang. En bovendien had hij een ander beroep moeten kiezen, want hij is banger voor dieren dan wie ook. Zijn vrouw is een mager sloofje, uitgedroogd en verzuurd. Hij ontvlucht haar en zijn angst door te schilderen en gedichten te schrijven, die hij verlegen aan me voorleest.

‘Wat voor geruchten?’ vroeg hij op zijn gewone huilerige toon.

‘Je weet hoe tragisch mijn dochter is omgekomen, nietwaar?’ (Hij knikte bijna onmerkbaar.) ‘Nu heb ik vernomen dat er praatjes over Lagestein, mijn schoonzoon, worden rondgestrooid. Je weet hoe hij onder het verlies van zijn vrouw lijdt. Hij zou notabene, door beter op haar te letten, het ongeluk hebben kunnen voorkomen.’

De verhalen ontstonden. Ze werden meestal niet hardop uitgesproken, maar ze misten hun uitwerking niet. De mensen keken me op straat met een soort schuwe

[p. 76]

meewarigheid aan. De kerkdiensten werden minder druk bezocht. De bezoeken aan de pastorie werden schaarser. Lagesteins huishoudster nam ontslag. We spraken erover op de kerkeraad. De meesten bepaalden zich tot zijn preken, waarin over niets anders meer sprake was dan schuld en boete, oordeel en gericht. Het was soms huiveringwekkend om te zien hoe hij dan rolde met zijn ogen, hijgend over de kansel hing, doodsbleek, krijsend met overslaande stem. Soms voelde ik iets van medelijden.

Men keek mij aan en wachtte op mijn oordeel. Ik was echter zo verstandig om te zwijgen.

‘Mijn relatie tot onze predikant is van bizondere aard. Ik wil mij liever van een oordeel onthouden,’ antwoordde ik, toen de tweede preses, die bij afwezigheid van Lagestein de vergadering voorzat, mij om mijn mening vroeg.

Men billijkte mijn standpunt. Sommigen spraken er zelfs openlijk hun bewondering over uit.

‘Als ik hem zo hoor 's zondags, dan is het of hij het niet tegen ons heeft,’ zei kruidenier Mastenbroek.

Deze uitspraak verraste me zo, dat ik vroeg: ‘Tegen wie heeft hij het volgens u dan wel?’

Mastenbroek kuchte in zijn hand. Hij schuifelde verlegen over zijn stoel heen en weer en zei zonder iemand aan te kijken: ‘Tegen zichzelf.’

Plotseling veranderde de vergadering geheel van karakter. Korte tijd was er een gespannen stilte, daarna, als bij afspraak, nam vrijwel iedereen het woord, of

[p. 77]

knoopte een gesprek aan met degenen die het dichtst in de buurt zaten. Zelf nam ik niet deel aan de gesprekken. Ik zat roerloos. Alle kracht vloeide uit me weg. Ik hield de rand van de tafel vast. De woorden van Mastenbroek gaven antwoord op veel vragen. Vragen waarvan ik gemeend had, dat ik ze bedacht. Het werd me opeens duidelijk hoezeer die vragen uiting gaven aan diepere gevoelens en gedachten, die ik tot nu toe steeds had verdrongen. Het gezegde van de kruidenier riep tevens nieuwe vragen op. Ik durfde ze niet te formuleren. Ik durfde ze nauwelijks in mijn bewustzijn toe te laten. Ik trachtte ze opnieuw te verdrijven, maar ze waren reeds te helder aanwezig. Het was of ik bijna in slaap was gevallen en plotseling helemaal wakker schoot door een invallende gedachte aan iets dat nog verricht moest worden. Ik trachtte de slaap weer te vatten, vergeefs. De gedachten bleven aan de rand van mijn bewustzijn zonder daar ooit geheel onder te verdwijnen.

Het kostte de voorzitter moeite de vergadering weer tot de orde te roepen. Tenslotte stelde hij voor de predikant voorlopig een maand ziekteverlof te verlenen.

Na afloop liep ik met Mastenbroek op. Ik vroeg hem wat hij precies had bedoeld. Hij toonde zich weinig toeschietelijk.

‘Burgemeester zal ook wel weten van de geruchten,’ antwoordde hij ontwijkend.

‘Ik heb daar wel eens iets van vernomen, maar ik heb er nooit veel geloof aan gehecht. Een tijdje terug heb ik

[p. 78]

zelfs geprobeerd erachter te komen wie al die verhalen verzon. Zonder resultaat natuurlijk, maar nu u die opmerking maakte...’

‘U moet goed begrijpen, dat ik, eh...’

Hij begon te hakkelen. Ik trachtte hem op zijn gemak te stellen.

‘Kijk eens, Mastenbroek, ik wil open kaart met je spelen. Ik begrijp je moeilijkheid en ik waardeer je voorzichtigheid. Dominee Lagestein is mijn schoonzoon. Hij is bovendien mijn predikant en ik waardeer hem. Maar nu hij een nogal vreemde houding aanneemt de laatste tijd, wil ik hem als kerkeraadslid niet vanwege onze familiebanden de hand boven het hoofd houden. Wij hebben een kwestie op te lossen. Ook ik begrijp niet precies wat er met hem aan de hand is. Hij heeft verdriet, goed, maar je zult met me eens zijn dat zijn houding niet meer normaal is.’

Mastenbroek beaamde dit.

‘Als jij dus iets weet dat ons verder kan helpen, behoor je dat te vertellen. Nogmaals, ik waardeer je fijngevoeligheid. Zulke zaken behoeven niet direkt in de voltallige kerkeraadsvergadering op tafel gelegd te worden. Maar het lijkt me niet meer dan billijk dat je mij in ieder geval op de hoogte stelt.’

Deze opvatting leek hem redelijk.

‘Ja, burgemeester, ik heb het natuurlijk ook maar van horen zeggen, maar’ (hij aarzelde weer) ‘u weet dat de buren van de dominee familie van me zijn? Timmer-

[p. 79]

man. Zíj is een nicht van mijn vrouw. We komen daar dus wel eens. De laatste keer dat we er waren, kregen we het over de dominee, u weet hoe dat gaat, ze wonen er per slot van rekening ook vlak naast, dat scheelt.’

Zo kletste de gladde smiecht nog een tijdje door. Tenslotte kreeg ik van hem te horen, dat Joost en Magda nogal eens ruzie hadden. Ik moest moeite doen hem niet door elkaar te rammelen: dit wist ik reeds lang. Maar een paar bizonderheden die hij daarop liet volgen, waren me onbekend. De ruzies ontaardden zelfs in handgemeen en ordinaire scheldpartijen, die zó hoog liepen, dat ze voor Mastenbroeks familie soms duidelijk waren te volgen. Ik bond Mastenbroek op het hart hier vooral met niemand over te spreken.

‘Nu begrijp ik alleen niet wat dit met de preken van de dominee te maken heeft.’

Op deze vraag had hij kennelijk niet gerekend. Uit zijn opmerking tijdens de vergadering leidde ik af dat hij het antwoord wist.

‘Je zei: “Hij heeft het tegen zichzelf.” Wat bedoelde je daarmee?’

‘Het kwam zomaar in me op, burgemeester. Ik dacht: misschien heeft de dominee spijt van die ruzies.’

Meer kon ik niet uit hem krijgen. Hij bedoelde wat anders. Waarom kwam hij er niet mee voor de dag? Hij vreesde me. Ik vroeg niet verder. Hij zou er niet over kunnen zwijgen. Ik zou het van anderen horen.

De deputatie van de kerkeraad werd door Lagestein

[p. 80]

op bijna onbeschofte manier eerst af- en later de deur gewezen. Hij maakte een buitengewoon overspannen indruk, liet ons nauwelijks aan het woord komen, beklaagde zich over de laster, die aan anderen (hierbij schoot zijn blik heel even naar mij) beter besteed was. Ik wachtte me er wel voor hierop in te gaan. De anderen vermeden dit trouwens ook.

De dag daarop verscheen de vreemdeling in de stad. Weer een dag later kwam Lagestein zijn verontschuldigingen aanbieden.