Historische grammatica van het Nederlands

[p. 105]

18 GGM. ăŭ

SCHEMA:

1 = vóór r, χ en dentaal

OPM. ăŭ, ŏŭ zijn als bifonematisch, au, ou als monofonematisch bedoeld. ô wordt binnen bepaalde perioden of dialecten als teken gebruikt ter onderscheiding van de door rekking ontstane ō (resp. vanouds lange en gerekte klank). ô is in dit verband een overkoepelend teken voor alle klankwaarden die niet gelijk zijn aan ō [o.].

18.1. Gemeengermaans Nederlands

De combinatie ăŭ wordt apart behandeld, omdat ze een geheel eigen reflex in het Ndl. heeft, nl. bijna altijd ō. De spelling is <o/oo>. We vergelijken een aantal got. en ndl. woorden:

1a.	got.	hláupan	-	ndl.	lopen
1b.		áugo	-		oog
2a.		áuso	-		oor
2b.		háuhs	-		hoog
2c.		stáutan	-		stoten

We kunnen ons de gang van zaken als volgt voorstellen: ggm. ăŭ wordt in de owgm. periode ô vóór r (ook r uit z), χ en dentaal en ou in de overige gevallen; in het Onl. wordt echter ook ou alsnog tot ô. In het Standaardndl. valt ô met ō in ō samen. De ou (huidige uitspraak [αu̮]) vinden we echter nog buiten de genoemde posities in het Duits terug: vgl. du. laufen, Auge; Ohr, hoch, stossen.

OPM. 1. Slechts in één positie, nl. vóór w, wist de ou zich te handhaven: schouwen (got. usskáus ‘voorzichtig’, du. schauen).

[p. 106]

OPM. 2. Hoe precies de klankwaarde van ô in vroegere fasen was, is onzeker: mogelijk uǝ of nog ɔǝ. Zie voor hedendaagse klankwaarden 18.2.

18.2. Dialectische verschillen

Opmerkelijk zijn diftongen als [ɔǝ̮], [ǫǝ] en [uǝ̮] voor ô zoals die voorkomen in zuidelijke dialecten (Vlaams en Brabants). Het Oostvlaams heeft overigens een y-klank (met palatalisatie) en in het Westvlaams vinden we weliswaar een diftong vóór dentaal maar vóór labiaal of velair een monoftong ō. Zie verder kaart 8. Ook een groot deel van het Zeeuws differentieert naar volgende consonant: uǝ vóór dentaal (groot), ɔ̄ (soms nog iets opener) vóór labiaal of velair (boom, rook). In vele hollandse dialecten, bijv. Katwijks en Schevenings, wordt ô steeds als een dergelijke open vocaal teruggevonden, dus ook in groot.

Voor oostelijke dialecten moeten we rekening houden met i-Umlaut van uit ăŭ ontstane ô: ø̄, bijv. geleuven voor geloven (got. galáubjan). (In het Du. hier geen Umlaut vóór b: glauben.) Zie kaart 8 en 18. Uit het oosten komt sneu naast zonder Umlautsvocaal snood (mnl. snode). (Wél i-Umlaut heeft het Du. in lösen (got. láusjan, mnl. losen) en gläubig (ndl. gelovig), met resp. Umlaut van ô en ou).

OPM. Een ingweoonse (maar niet angelsaksische) ontwikkeling van ăŭ tot ā vertoont het toponiem Kaag naast Koog.

18.3. Samenval van klanken

De ô uit ăŭ is in het Standaardndl. samengevallen met ō, die door rekking uit ŏ of ŭ ontstaan is (zie 16.2.). Het is dus voor het Standaardndl. synchroon niet verantwoord meer een tekenverschil te maken tussen ô en ō; om historisch-grammaticale redenen wordt dat toch wel gedaan. Het moderne sammenvallingsprodukt is [o.] of, vóór r, [ǫ:].

De samenval van ô en ō moet later plaats gevonden hebben dan die van ê en ē. Spiegel (Twespraack 1584) kent het verschil nog en wil het door middel van diacritische tekentjes in de spelling tot uitdrukking brengen: <o̒o̒> voor ô en <oo> voor ō. Zo onderscheidt hij (het lat. equivalent is van Spiegel, het du. voegen wij eraan toe):

ho̒o̒p	‘acervus’	‘Haufen’	-	hoop	‘spes’	‘Hoffnung’
ro̒o̒ck	‘fumus’	‘Rauch’	-	roock	‘odor’	‘Geruch’
ghelo̒o̒f	‘fides’	‘Glauben’	-	ick loof	‘laudo’	‘ich lobe’

(Het mod. ndl. equivalent van roock is reuk met ø̄; zie voor de afwisseling van ō en ø̄ 16.3.).

Spiegel noemt de klank die hij met <o̒o̒> aanduidt, de verlenging van de

[p. 107]

KAART 8 (Daan en Francken 1977)

klank waarvoor hij <o̒> gebruikt; de vocaal, aangeduid met <oo>, is de verlenging van de met <o> aangeduide (zie 16.4 over de zgn. scherpkorte en zachtkorte ŏ).

Ten Kate (Aenleiding 1723) signaleert het verdwijnen van het verschil tussen ô en ō in Amstelland en Rijnland, terwijl het dan in Maasland (Rotterdam) nog voorkomt.

[p. 108]

De klankwaarde van ô moet in het oude Hollands en het zich ontwikkelende Standaardndl. (zoals nu nog in sommige dialecten) tamelijk open geweest zijn, op zijn minst ɔ̄. Vgl. opm. 2 in 18.1.

Verschil tussen ô en ō bestaat nog in vele dialecten; behalve in een aantal hollandse dialecten (Katwijks, Schevenings) in het Zeeuws, Brabants, Vlaams. Voor de ô in deze dialecten zie 18.2; ō klinkt er als [o.]. Hierbij valt te bedenken dat men in plaats van ō vaak een gepalataliseerde vocaal aantreft: ø̄, bijv. in zeumer (zie 16.3).

Ook nu laat het Mnl. het verschil wel zien in spellingen en rijmen: in open lettergreep wordt ō enkel en ô dubbel gespeld en rijmen van ō op ô komen niet voor. Er zijn echter meer dan bij ē en ê uitzonderingen: woorden die tegen de verwachting in rijmen en teksten waarin dergelijke rijmen gebruikelijk zijn; ook het spellingverschil is verre van systematisch. Hoe deze uitzonderingen ook verklaard moeten worden, aangezien in het hedendaagse Vlaams en Brabants het verschil nog bestaat, moet het in die dialecten ook voor de Middeleeuwen aangenomen worden. Als klankwaarde kan voor ô een diftong uǝ gegolden hebben of nog de oudere waarde ɔǝ of ɔ̄. (Voor ô komt behalve de spelling <oo> ook <oe> voor.).

OPM. 1. In de spelling-De Vries en Te Winkel werd het verschil op etymologische gronden nog gemaakt: vgl. <hopen> du. ‘hoffen’ met <opeenhoopen> du. ‘aufeinanderhäufen’.

OPM. 2. De ô wordt wel scherpiange, de ō zachtlange oo genoemd. Deze terminologie, trouwens, ook de grote overeenkomst in gebruikte tekens: ô/ō, suggereert ten onrechte dat de bedoelde klanken nog iets gemeen (gehad) hebben, iets oo-achtigs. Ze verschilden en verschillen echter evenzeer als bijv. in het Standaardndl. de ā en de ē, d.w.z. er was en er is foneemverschil. Vgl. de uit Spiegel aangehaalde voorbeelden en voor het Zeeuws (Schouwens) boom ‘bodem’ met ō en boom ‘boom’ met ô = ɔ̄. (Hierbij valt te bedenken dat ô in het Zeeuws meer dan één klankwaarde voorstelt.) Vgl. voor dezelfde redeneringen ten aanzien van ê en ē 17.4.

18.4. Gemeengermaans < Oerindoëuropees

We vergelijken een paar got. woorden met lat. en griekse:

1.	got.	áukan	lat.	augēre	gr.	auksanein
2.		ráuþs		rūfus		-
3.		háusjan		-		(a)kouein

In geval 1 is oeride. ăŭ gereconstrueerd, in geval 2 oeride. ŏŭ. Grieks en Lat. kunnen dus alleen in het eerste geval als min of meer representatief voor het Oeride. worden beschouwd (N.B. gr. <ou> wordt als [u:] uitgesproken.) Ook nu constateren we de verandering van oeride. ŏ en ă in ogm., ggm. ă, ook

[p. 109]

dus in combinatie met ŭ. Dat betekent dat we ook nu voor de betreffende perioden combinaties van korte tautosyllabische vocalen moeten aannemen (vgl. 17.5).