Historische grammatica van het Nederlands

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: S. NED. 16 8571

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een herziene editie van Historische Grammatica van het Nederlands door Cor van Bree uit 1987, met toevoegingen en correcties van de auteur uit 2006 (zie ook p. 2: ‘Bij de digitale druk’).

 

redactionele ingrepen

p. 56-59: de aantekeningen die in het origineel onder de tekstfragmenten staan zijn hier als noten opgenomen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. ii, xiv, 4, 12, 14, 60, 62, 74, 76, 84, 150, 152, 182, 184, 206 en 290) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina ongenummerd (p. i)]

Historische Grammatica van het Nederlands

 

[pagina ongenummerd (p. iii)]

C. van Bree

 

HISTORISCHE

GRAMMATICA

van het Nederlands

 

1987

FORIS PUBLICATIONS - DORDRECHT

 

[pagina ongenummerd (p. iv)]

Uitgegeven door:

Foris Publications Holland

Postbus 509

3300 AM Dordrecht

 

CIP-GEGEVENS

 

Bree, C. van

 

Historische Grammatica van het Nederlands / C. van Bree. - Dordrecht [etc.]: Foris Met lit. opg.

ISBN 90-6765-268-7

SISO * 836.1 UDC 803.931-5

Trefw.: Nederlandse taal; Historische grammatica

 

ISBN 90 6765 268 7

 

Copyright © 1987 Foris Publications, Dordrecht.

 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

 

Druk: ICG Printing, Dordrecht.

 

[pagina ongenummerd (p. v)]

Inhoudsopgave

	Woord vooraf	1
	PRELIMINAIR	3
1.	Verantwoording	5
	1.1. Inhoud van het boek en werkwijze van behandeling	5
	1.2. Het tekengebruik	6
	1.3. Tekens en afkortingen	10
	GRAMMATICA VAN HET GOTISCH
2.	Inleiding: de Goten en hun Bijbel	15
	2.1. Historische achtergronden	15
	2.2. De gotische bijbelvertaling	16
	2.3. Onze kennis van het Gotisch	18
3.	Spelling, uitspraak en fonologie van het Gotisch	19
	3.1. Het accent	19
	3.2. De consonanten	19
	3.3. De vocalen	23
	3.4. Fonologie	26
	3.4.1. De systemen	26
	3.4.2. Neutralisatie van oppositie en alternanties	28
4.	Het gotische werkwoord	30
	4.1. Indeling van de werkwoordsvormen	30
	4.2. Klasse-indeling	30
	4.3. De sterke werkwoorden	31
	4.4. De zwakke werkwoorden met een tussenvocaal in het praeterium	35
	4.5. De zwakke werkwoorden zonder een tussenvocaal in het praeteritum	35
	4.6. De werkwoorden gaggan en wisan	38

 

 

[pagina vi]

	4.7. Werkwoordsparadigmata	38
5.	Het gotische substantief	41
	5.1. Indeling	41
	5.2. Beschouwingen	42
	5.3. Paradigmata	42
6.	De gotische pronomina	44
	6.1. Pronomina personalia	44
	6.2. Pronomina possessiva	44
	6.3. Pronomina demonstrativa	45
	6.4. Pronomina relativa	45
	6.5. Pronomina interrogativa	46
	6.6. Pronomina indefinita	46
7.	Het gotische adjectief	47
	7.1. Algemene opmerkingen	47
	7.2. Paradigmata adjectief	47
	7.3. Analyse van de uitgangen	49
	7.4. Andere woorden met adjectivische valentie	50
8.	Gotische numeralia	51
	8.1. Cardinalia	51
	8.2. Ordinalia	51
9.	Syntactisch-semantische opmerkingen bij de gotische tekstfragmenten	52
	9.1. Gebruik naamvallen	52
	9.2. Het gebruik van de vormen van het adjectief	53
	9.3. Pronomina	53
	9.4. Werkwoordsvormen	54
	Gotische tekstfragmenten	56

 

HISTORISCHE GRAMMATICA VAN HET NEDERLANDS

10.	Inleiding tot de historische grammatica van het Nederlands	63
	10.1. Het Nederlands temidden van de andere indoëuropese talen	63
	10.2. Ontstaan van het Standaardnederlands	65
	10.3. Het Ingweoons	69
	10.4. Verdere opmerkingen bij het schema Indeling van het Germaans	69
	10.4.1. Periodisering	69
	10.4.2. Stamboommodel of golfmodel	72
	10.5. Psalm 66 (67) in het Oudnederlands	73

 

 

[pagina vii]

HISTORISCHE GRAMMATICA VAN HET NEDERLANDS. KLANKLEER

11.	Het accent	77
12.	De klanken in zwak geaccentueerde syllaben	78
	12.1. De oudgermaanse wetten voor zwak geaccentueerde syllaben	78
	12.2. De syncopewet van Sievers	78
	12.3. Latere ontwikkelingen	79

 

DE KLANKEN IN GEACCENTUEERDE SYLLABEN/DE VOCALEN

13.	De vocalen van het Gemeengermaans	85
14.	GGM. ă	86
	14.1. Gemeengermaans > Nederlands	86
	14.2. Secundaire ontwikkelingen	88
	14.3. Alternanties en gelijkmakingen	88
	14.4. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	89
15.	GGM. ĭ, ĕ	90
	15.1. Gemeengermaans, Gotisch	90
	15.2. Gemeengermaans > Nederlands	91
	15.3. Secundaire ontwikkelingen	91
	15.4. Alternanties en gelijkmakingen	92
	15.5. Gemeengermaans < Oerindoëropees	92
16.	GGM. ŭ, ŏ	94
	16.1. Gotisch, Gemeengermaans	94
	16.2. Gemeengermaans > Nederlands	95
	16.3. Spontane palatalisatie en i-Umlaut	96
	16.4. Dialectische verschillen	97
	16.5. Alternanties en gelijkmakingen	97
	16.6. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	99
17.	GGM. ăĭ	100
	17.1. Gemeengermaans > Nederlands	100
	17.2. Alternanties en gelijkmakingen	101
	17.3. Dialectische verschillen	101
	17.4. Samenval van klanken	103
	17.5. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	104
18.	GGM. ăŭ	105
	18.1. Gemeengermaans > Nederlands	105
	18.2. Dialectische verschillen	106
	18.3. Samenval van klanken	106
	18.4. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	108

 

 

[pagina viii]

19.	GGM. ĕŏ, ĭŭ	110
	19.1. Gemeengermaans, Gotisch	110
	19.2. Gemeengermaans > Nederlands	111
	19.3 Alternanties en gelijkmakingen	111
	19.4. Dialectische verschillen	112
	19.5. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	112
20.	GGM. ɛ̄	114
	20.1. Gemeengermaans > Nederlands	114
	20.2. Dialectische verschillen	114
	20.3. Samenval van klanken	115
	20.4. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	117
21.	GGM. ē	118
	21.1. Gemeengermaans > Nederlands	118
	21.2. Leenwoorden uit het Latijn of het Oudfrans	118
	21.3. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	119
22.	GGM. ī	120
	22.1. Gemeengermaans > Nederlands	120
	22.2. Dialectische verschillen	121
	22.3. Samenval van klanken	121
	22.4. Relicten	123
	22.5. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	123
23.	GGM. ū	124
	23.1. Gemeengermaans > Nederlands	124
	23.2. Leenwoorden uit het Latijn	125
	23.3. Dialectische verschillen	125
	23.4. Samenval van klanken	126
	23.5. u- en y-relicten	127
	23.6. Geschiedenis van de diftongering	127
	23.7. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	128
24.	GGM. ō	129
	24.1. Gemeengermaans > Nederlands	129
	24.2. Dialectische verschillen	130
	24.3. Gemeengermaans < Oerindoëuropees	130
25.	Rondingen en ontrondingen	132
	25.1. Ronding	132
	25.2. Ontronding	133
26.	Invloed van de l op het vocalisme	135
27.	Invloed van de r op het vocalisme	137
28.	Invloed van de w op het vocalisme	140
	28.1. Inleiding	140
	28.2. w na vocaal	140
	28.3. y/ou-afwisseling	141
	28.4. ou/ooi-afwisseling	141

 

 

[pagina ix]

	28.5. Oorsprong en samenval van au en ou	142
	28.6. w na consonant	142
29.	Rekking, verkorting en samensmelting van vocalen	143
	29.1. Ersatzdehnungen	143
	29.2. Verkorting van vocalen	144
	29.3. Samensmeltingen	145
30.	Ablaut	146
	30.1. Algemeen	146
	30.2. De oerindoëuropese Ablaut	147

 

DE KLANKEN IN GEACCENTUEERDE SYLLABEN/DE CONSONANTEN

31.	De obstruenten	153
	31.1. De obstruenten in het Ggm. en Got.	153
	31.2. De owgm. geminatie	154
	31.3 De ggm. stemloze fricatieven in het Nederlands	156
	31.3.1 De labiaal	156
	31.3.2. De non-stridente dentaal	157
	31.3.3. De velair	157
	31.3.4. De labiovelair	159
	31.3.5. De stridente dentaal	159
	31.4. De ggm. stemloze occlusieven in het Nederlands	160
	31.5. De ggm. stemhebbende fricatieven en occlusieven in het Nederlands	162
	31.5.1. De labiaal	162
	31.5.2. De non-stridente dentaal	162
	31.5.3. De velair	163
	31.5.4. De labiovelair	164
	31.5.5. Stemloos worden vóór onmiddellijk volgende l, r, m, n	165
	31.5.6. De stridente dentaal	165
	31.6. Samenvatting van 31.3., 4. en 5.	165
	31.7. Velair/palataal	166
	31.8. Syncope van intervocalische d; overgang van d tot j	167
	31.8.1. d-syncope	167
	31.8.2. Overgang in j	167
	31.8.3. Afwisselingen	167
	31.8.4. Behoud van d	168
	31.8.5. d-epenthesis	168
	31.9. Overzicht obstruenten Ogm. (na Verner)- Ndl.	168
	31.10. De herkomst van de ggm. obstruenten. De Germaanse klankverschuiving	169

 

 

[pagina x]

	31.10.1. De veranderingen	169
	31.10.2. Consonantalternanties als gevolg van de Germaanse klankverschuiving	172
	31.11. De Wet van Verner	172
	31.12. De relatieve chronologie van de Germaanse klankverschuiving en de Wet van Verner	174
	31.13. De sporen van de Wet van Verner (en de Ersatzdehnung) in Mnl. en Nnl.	174
	31.13.1. De sporen van de Wet van Verner	174
	31.13.2. Sporen van de Wet van Verner en Ersatzdehnung	175
	31.14. De oudgermaanse geminaten	176
32.	De halfvocalen j en w	177
	32.1. De j	177
	32.2. De w	177
33.	De liquidae en de nasalen	178
	33.1. De r	179
	33.2. De l	179
	33.3. De m	179
	33.4. De n	179
34.	Assimilaties	180
	34.1. Assimilatie in synchronische en assimilatie in diachronische zin	180
	34.2. Assimilatie en reductie	180
	34.3. Voorbeelden van diachronische assimilatie	181
	34.4. De synchronische assimilatie	181

 

HISTORISCHE GRAMMATICA VAN HET NEDERLANDS/KLANKLEER (PERIODEN)

35.	De klankwetten per periode	185
	35.1. Inleidende opmerkingen	185
	35.2. De oerindoëuropese klanken	185
	35.3. De veranderingen in het Oergermaans	186
	35.4. De veranderingen in het Gemeengermaans	188
	35.5. De veranderingen in het Gotisch	191
	35.6. Veranderingen in het Oerwestgermaans	193
	35.7. Veranderingen in het Oudnederlands	195
	35.8. Veranderingen in het Middelnederlands	199
	35.9. Veranderingen in het Nieuwnederlands	202

 

 

[pagina xi]

HISTORISCHE GRAMMATICA VAN HET NEDERLANDS/VORMLEER

36.	De sterke werkwoorden	207
	36.1. Algemeen	207
	36.2. Het oerindoëuropese systeem	208
	36.3. De klassen van de sterke werkwoorden	209
	36.3.1. Klasse 1 (oeride. wortelvocaal vóór i + consonant)	209
	36.3.2. Klasse 2	210
	36.3.2.1. Klasse 2a (oeride. wortelvocaal vóór ǔ + consonant)	210
	36.3.2.2. Klasse 2b	210
	36.3.3. Klasse 3 (oeride. wortelvocaal vóór liquida of nasaal + consonant)	211
	36.33.1. Klasse 3(I) (wortelvocaal vóór liquida + consonant)	211
	36.33.2. Klasse 3(II) (wortelvocaal vóór nasaal + consonant)	212
	36.33.3. Biezonderheden klasse 3	212
	36.3.4. Klasse 4 (oeride. wortelvocaal vóór enkele liquida of nasaal)	213
	36.3.5. Klasse 5 (oeride. wortelvocaal vóór enkele consonant die geen nasaal of liquida is)	214
	36.3.6. Klasse 6 (oeride. wortelvocaal vóór enkele consonant)	215
	36.3.6.1. De oeride. oorsprongen	215
	36.3.6.2. Overzicht	215
	36.3.6.3. Biezonderheden klasse 6	216
	36.3.7. Klasse 7 (oeride. wortelvocaal vóór enkele consonanten of vóór vocaal)	217
	36.3.8. De reduplicerende werkwoorden	217
	36.3.8.1. Algemeen	217
	36.3.8.2. Klassen	218
37.	Het werkwoordensysteem. Algemeen	220
	37.1. Algemene opmerkingen	220
	37.2. Globale indeling van de werkwoorden	221
	37.2.1. Algemeen	221
	37.2.2. Sterke werkwoorden	221
	37.2.3. Zwakke werkwoorden	222
	37.3. Overgang van werkwoorden van de ene klasse naar de andere	223
	37.4. De nominale vormen van het werkwoord	224

 

 

[pagina xii]

	37.4.1. Infinitief	224
	37.4.2. Participium praesens	224
	37.4.3. Participium praeteritum	224
	37.5. De verbale vormen. het verschil thematisch-athematisch	224
	37.6. Nog enkele andere opmerkingen over de verbale vormen	225
	37.6.1. Praesens	225
	37.6.2. Imperatief	226
	37.6.3. Praeteritum sterk	226
	37.6.4. Praeteritum zwak	226
	37.6.5. j-loze vormen bij jan-werkwoorden	227
	37.6.6. De spelling van de werkwoordsvormen	227
	37.7. De zwakke werkwoorden zonder tussenvocaal	228
	37.7.1. Algemeen	228
	37.7.2. Overzicht van de praeterito-praesentia	229
	37.8. Nog enkele ‘onregelmatige’ werkwoorden	231
	37.8.1. 1e pers. sg. praes. indic. op n	231
	37.8.2. Het ‘verbum substantivum’	232
	37.8.3. Het werkwoord willen	232
	37.8.4. Doen, gaan, staan	232
	37.9. Slotopmerkingen	232
38.	De flexie van de substantieven	235
	38.1. Verdeling en indeling van de substantieven	235
	38.2. Geschiedenis flexie algemeen	236
	38.3. De toestand in het Mnl.	237
	38.4. De zwakke flexie. De meervouds-n	238
	38.5. De sterke flexie. De meervouds-s	239
	38.6. Neutra met pluralia = singularia	239
	38.7. Neutra met pluralisuitgang -eren	240
	38.8. De genera	241
	38.8.1. Vrouwelijke woorden van substantieven op sjwa	241
	38.8.2. Verval van de genera	241
	38.9. De numeri. De gevallen schoen en zeis	242
	38.10. Klankwetten	242
	38.11. Het moderne Nederlands	244
	38.12. Factoren in de ontwikkeling van het substantieven-systeem	244
39.	De flexie van de adjectieven	246
	39.1. Algemeen	246
	39.2. Middelnederlands en modern Nederlands	247
	39.3. De ja-stammen	249

 

 

[pagina xiii]

	39.4. De modern-nederlandse periode	250
	39.5. De trappen van vergelijking	250
40.	Pronomina	251
	40.1. Pronomina personalia 1e persoon	251
	40.2. Pronomina personalia 2e persoon	251
	40.3. Het gebruik van de aanspreekvormen	253
	40.4. Pronomina personalia 3e persoon	254
	40.5. Pronomina reflexiva	256
	40.6. Pronomina possessiva	256
	40.7. Pronomina demonstrativa	256
	40.8. Pronomina interrogativa	257
	40.9. Pronomina relativa	257
	40.10. Pronomina indefinita	258
41.	Numeralia	259

 

Bibliografische aantekeningen	260
Bibliografie	262
Lijst van kaarten	266

 

REGISTERS

Woordregisters	267
Zaakregister	268
Herkomst van de ndl.klanken	269
Gotisch	270
Grieks	278
Latijn	279
Litouws	280
Middelnederlands	280
Nederlands	280
Sanskrit	289