Spaanschen Brabander

Regelnummers proza verbergen

[p. 226]

Derde deel

Eerste uytkomen

robbeknol

 

Men seyt, die wel drinckt, slaept wel, en die wel slaapt, en doet gheen sonden,⁹⁵⁶

 

En die geen sonden doet, die wort sluytelick salich gevonden,⁹⁵⁷

 

Maer ick heb wel gheslapen, en eens ghenoech gebanckt,⁹⁵⁸

 

Dan ick heb mijn gelucksalicheyt noyt noch seer bedanckt.⁹⁵⁹

960

Wat loopt een mensch op aarde verscheyden avontueren?⁹⁶⁰

 

Wat moetmen al kommerkans en ongemacks besueren?⁹⁶¹

 

Weet dit niemant niet? Die vraechtet, die vraechtet mijn,⁹⁶²

 

Die alleen weet en proef wat wy onderworpen zijn,⁹⁶³

 

Door de versochtheyt van de ramp by my gheleden,⁹⁶⁴

965

Van hongher en van dorst, en meer ellendicheden,

 

Van swerven gints en weer by vyant en by vrient,⁹⁶⁶

956 Men seyt: citaat uit Spiegelaant..

957 sluytelick: ten slotte; gevonden: bevonden; wort salich gevonden: wordt het eeuwige heil deelachtig.

958 Maer: wel; wel: goed; eens ghenoech: helemaal genoegaant.; gebanckt: geschranst (vgl. vs. 874, 1415).

959 Dan: maar; gelucksalicheyt: geluk (op aarde), woordspeling; ick heb enz.: ik heb er nog nooit erg dankbaar voor kunnen zijn, er nog nooit iets van gemerkt.

960 loopt ... avontueren: loopt gevaren.

961 kommerkans: tegenspoed, ongeluk; besueren: doorstaan, doorlijden.

962 dit niemant niet: men dit niet; Die: nl. wie het niet weet; vraechtet: vrage het.

963 alleen: op mijn eentje (?)aant.; weet en proef: proefondervindelijk weet, ervaart en daardoor weet; wat: waaraan.

964 versochtheyt: ondervinding; ramp: rampspoed; by: door.

966 gints en weer: nu weer hier, dan weer daar.

[p. 227]

 

Wat sonderlingher volck soo heb ick oock ghedient?⁹⁶⁷

 

Wat Meester dat ick kreegh, hy was suynich en spaarich,⁹⁶⁸

 

En d'een was altijdt meer als d'ander vreck en kaarich,⁹⁶⁹

970

En nu heb icker een die gheeft-men spijs noch broot,⁹⁷⁰

 

^* Maer die ick self de kost te gheven ben van noot,⁹⁷¹

 

Nochtans heb ick hem lief, want siet daar staat geschreven,⁹⁷²

 

De geen die niet en heeft, die kan oock niemant geven,⁹⁷³

 

En of ick schóón ghebreck op 't alderhóóchste lee,⁹⁷⁴

975

So had ick steets met hem noch medelijden mee.⁹⁷⁵

 

Daer is den armen bloet stracx in zijn hempt ghelóópen⁹⁷⁶

 

Hier achter op 'tghemack. Ick moet zijn Buyl eens stróópen,⁹⁷⁷

 

En snoff'len die eens deur, so raeck ick uyt 'tvermoen.⁹⁷⁸

 

Holla! ick most in zijn broeck eens gauw huyssoeckingh doen.

980

Nu in zijn wambesje, en nu eens in zijn mouwen,⁹⁸⁰

 

Gants doot! ick heb de beurs, zy heeft wel duysent vouwen,⁹⁸¹

 

Dits niet, niet, niet, niet, niet, niet, niet, nichil is hier meest,⁹⁸²

 

Het schijnt datter geen gelt in lang in is gheweest.⁹⁸³

 

Och dits een armen droes! Voorwaar hy is rechtvaerdich,⁹⁸⁴

985

Om zijn armoede, mijn meedooghentheyt wel waerdich,⁹⁸⁵

 

Maar ick haat wel met recht mijn blinde gierighe Miester,⁹⁸⁶

 

En die ongheluckighe en nauw ghesette Priester.⁹⁸⁷

967 sonderlingher: zonderling; volck: meesters.

968 Wat Meester: wat voor een meester ook.

969 vreck: vrekkig.

970 men: me.

* D 1 r^o

971 te gheven ben van noot: moet geven.

972 daar staat geschreven: het is een bekend gezegde (vgl. vs. 1739).

973 niet en: nietsaant..

974 of ick schóón: ofschoon ik; op 't alderhóóchste: in de allerhoogste mate; lee: leed.

975 So: toch; met hem enz.: ook met hem nog medelijden.

976 stracx: zoëven.

977 'tghemack: de plee; Buyl: geldbuidel, beurs; stroopen: ‘stelen’, d.w.z. stilletjes uit zijn zak halenaant..

978 snoff'len deur: doorsnuffelen; 'tvermoen: het vermoeden, d.i. de onzekerheid.

980 wambesje: wambuisje (vgl. vs. 489); mouwen: in de mouwen had men wel eens geheime zakkenaant..

981 Gans doot: bastaardvloek, (bij) Gods (Christus') dood.

982 nichil: nihil, nietsaant.; meest: het meeste.

983 in lang: in lange tijd.

984 droes: duivel; rechtvaerdich: met recht.

985 meedooghentheyt: medelijden; waerdich: waard.

986 blinde Miester: vgl. vs. 166 vlg.

987 ongheluckighe: ellendige; nauw ghesette: gierige; Priester: de tweede meester van Lazarus en (dus) van R. (vgl. aant. bij vs. 47).

[p. 228]

 

Den een die kreegh de kost waer dat ick hem voor gongh,⁹⁸⁸

 

En d'ander kreegh de winst van mijn gheleerde tongh,⁹⁸⁹

990

En lieten my daar toe van scharpen hongher sterven.⁹⁹⁰

 

Ick sal (dat kenne Godt) gheen Hof-jancker sien swerven,⁹⁹¹

 

Of ick sal dencken stracx, wanneer hy mijn ontmoet⁹⁹²

 

Het gaat de kalis alst myn arme meester doet,⁹⁹³

 

Die ick doch liever dien met zijn behoefticheden⁹⁹⁴

995

Als d'andere, en dat om mijn voorgaande reden.⁹⁹⁵

 

Maar een dingh wild' ick wel, dat hy kende sijn staat,⁹⁹⁶

 

En dat hy niet en gingh so trotsch ghelijck hy gaat.

 

Dan 'tschijnt wel 'tis een wet die stip werdt onderhouwen⁹⁹⁸

 

By het Brabantsche Volck, so Mannen oock als Vrouwen.⁹⁹⁹

1000

Al dat verlóópen goet sijn al Joffers en Monseurs,¹⁰⁰⁰

 

Al hebben sy (als ick) gheen penningh inde beurs.

 

De Heer die wilt versien, eer sy ons oock verderven;¹⁰⁰²

 

Of sy sullen, soo 'k vrees, noch in die sonden sterven.¹⁰⁰³

 

Nu ick wil binnen gaen, eer dat hier komt mijn Heer,¹⁰⁰⁴

1005

En vouwen daer de beurs in duysent ployen weer.

988 waer dat enz.: overal waar ik hem heenleidde.

989 kreegh de winst van: profiteerde van; mijn gheleerde tongh: R. was misdienaar en kon in die functie wat in het Latijn zeggenaant..

990 daar toe: bovendien; scharpen: hevige.

991 kenne: wete; Hof-jancker: geen drukfout voor Hof- jonckeraant..

992 stracx: dadelijk.

993 kalis: kale jonker; doet: gaat (vgl. vs. 911, 935).

994 behoefticheden: armoede.

995 om mijn voorgaande reden: om wat ik zo juist heb gezegd.

996 een: één; kende: besefte en er voor uitkwam; sijn staat: zijn (eigenlijke) stand.

998 Dan: maar; stip: stipt; werdt: wordt.

999 By: door; so Mannen oock als: zowel mannen als.

1000 Joffers en Monseurs: titels voor personen uit de deftige stand (vgl. vs. 674).

1002 De Heer die wilt versien: God moge erin voorzien, dit verbeteren; verderven: in het verderf storten (doordat wij hun voorbeeld volgen).

1003 Of sy sullen enz.: sluit alleen bij de eerste helft van vs. 1002 aan; in die sonden sterven: dus in de hel komen.

1004 binnen: zie Inl. blz. 12.

[p. 229]

Derde Bedrijf. Tvveede uytkomen.

Jan. Andries, en Harmen.

jan

 

Bon'sjours, wat roester? wat nieuws Andries en Harmen?¹⁰⁰⁶

andries

 

'tGaet so wat heen, maer niet alst hoort, het Lant is vol allarmen,¹⁰⁰⁷

 

De een wil ons hier, en d'ander daer op 'tlijf. ó dit is quaat werck,¹⁰⁰⁸

 

^* Daar toe inlandtsche twist, en scheuringh van de kerck.¹⁰⁰⁹

1010

Als de Kickvors ende Muys dus t'samen hassebassen,¹⁰¹⁰

 

So mocht de kuycken-dief wel schielijck haar verrassen.¹⁰¹¹

harmen

 

De saacken vande werelt die gaan wat wispeltuur.¹⁰¹²

jan

 

Wat schaat dat Harmen voor u? 'tghelt u de Waghen-huur,¹⁰¹³

 

Jy bint van Twent en Drent op een stroowis komen dryven.¹⁰¹⁴

1006 Bon'sjours: het zal wel de bedoeling zijn, dat de laatste s wordt uitgesproken; wat roester?: wat is er gaande, wat gebeurt er allemaal? (roezen: levendig, druk bezig zijn).

1007 Voor de vzn. 1007-1011 zie Inl. blz. 140 v.

1008 De een, d'ander: doelt op buitenlandse machten.

* D 1 v^o

1009 inlandtsche: binnenlandse; scheuringh van de Kerck: verdeeldheid op kerkelijk gebied.

1010 dus hassebassen: zo kibbelenaant..

1011 mocht: zou kunnen; haar: hun.

1012 gaan wispeltuur: zijn wisselvallig (vgl. vs. 46).

1013 'tghelt u de Waghen-huur: het kan je niets schelen, als jij er maar voordeel van hebtaant..

1014 Jy bint enz.: je bent uit Twente en Drente (armelijke streken) op een strowis komen aandrijven (in berooide toestand hier gekomen)aant..

[p. 230]

harmen

1015

Maar dat is niemendal, ick ben so goet als jy met u vyven,¹⁰¹⁵

 

Ick heb hier meer ghebrocht als jy, verstaeje dat Jan?

 

Ghy quaamter met u kaale gat, en ick hadt mijn klieren an.¹⁰¹⁷

andries

 

Dats waar, al wel betaalt, wil jy met de vreemde gecken,¹⁰¹⁸

 

Dat sou ick en sommighe mijn wel dapper antrecken.¹⁰¹⁹

1020

O lieve Ian hadden wy't en een ander niet ghedaan,¹⁰²⁰

 

Het sou hier moghelijck nerghens na so wel niet gaan.¹⁰²¹

jan

 

So qualijck niet, seght so, want met de waar van buyten¹⁰²²

 

So kreghen wy int Landt veel afgherechte guyten,¹⁰²³

 

Want dat ons is ghebrocht, of datter is gehaalt,¹⁰²⁴

1025

Dat is (God betert) hier te kostelijck betaalt:¹⁰²⁵

 

D'ouwde eenvoudicheyt daar wy soo veel van spreecken¹⁰²⁶

 

Quam door het nieuw bedroch wel haest den hals te breecken,¹⁰²⁷

 

Waar is nu dat ghelóóf en die Hollandtsche trouw?¹⁰²⁸

 

Die is soo ver van honck voor diese soecken souw.¹⁰²⁹

1015 Maar dat is niemendal: wel, dat doet er niets toe; jy met u vyven: vijf (kerels) als jij.

1017 met u kaale gat: helemaal naakt (Jan is in Amsterdam geboren).

1018 al wel betaalt: heel goed geantwoord (betaald gezet); vreemde: vreemdelingen; gecken: spotten.

1019 sommighe: ettelijke anderen; dapper: flink, erg.

1020 wy't en een ander: wij en anderen 't.

1021 nerghens na: op geen stukken na; so wel: zo goed, zo voorspoedig.

1022 seght so: zeg dát liever.

1023 int Landt: in Holland; afgherechte guyten: doortrapte schurken.

1024 dat: wat; dat ons enz.: wat wij kochten of verkochten; bedoeling: die hele handel (met vreemdelingen).

1025 Dat is ... hier enz.: daarvan hebben we hier grote schade geleden (in morele zin); kostelijck: duur.

1026 eenvoudicheyt: degelijkheid, eerlijkheid; daar wy enz.: waar wij zo hoog van opgeven.

1027 Quam ... den hals te breecken: is te gronde gegaan; wel haest: heel gauw.

1028 ghelóóf: vertrouwen (t.o.v. elkaar bij het zaken doen).

1029 soo ver van honck: heel ver te zoeken.

[p. 231]

1030

Doen was een wóórt, een wóórt, nu moetmen listich schryven,¹⁰³⁰

 

In dien men wil bewaert voor lóóse lidsers blyven.¹⁰³¹

andries

 

Wie brocht hier de neeringh en kóóphandel als wy?

jan

 

Wie brocht hier de valscheyt en boevery als ghy?

harmen

 

Wie brocht hier de scherpheyt in u onbeslepen sinnen?¹⁰³⁴

jan

1035

Wie brocht hier de bóósheyt om onse deucht te winnen?¹⁰³⁵

 

Wanneer ick dit gedenck in waarheyt, soo dunckt mijn¹⁰³⁶

 

Dat wy noch verre an de quaatste kóóp noch zijn.¹⁰³⁷

 

En wat Wissel dat wy met vreemdelinghen sluyten¹⁰³⁸

 

Soo weten sy altijdt de Burgers wel te snuyten.¹⁰³⁹

harmen

1040

Het spul dat heet siet toe, maar alsment wel besiet,¹⁰⁴⁰

 

De Hollanders en zijn op var de beste niet.¹⁰⁴¹

1030 Doen: toen; listich: met (slim) overlegaant.; schryven: schriftelijk vastleggen.

1031 lidsers: schavuiten (vgl. vs. 440).

1034 scherpheyt: scherpzinnigheid, subtielheidaant.; onbeslepen zinnen: botte geest.

1035 bóósheyt: slechtheid; winnen: overwinnen.

1036 dit gedenck: hierover nadenk; in waarheyt is een uitroep (‘waarachtig!’) en behoort niet bij gedenckt, maar bij het volgende.

1037 noch ... noch: toch nog; an de quaatste kóóp zijn: er het slechtst aan toe zijn; verre: verreweg.

1038 Wissel: (schriftelijk vastgelegde) handelsovereenkomst.

1039 de Burgers: poorters, inwoners van een stad (hier: Amsterdam), die de burgerrechten bezitten; wel te snuyten: flink af te zetten.

1040 Het spul enz.: het is zaak goed op te letten (wie bedrogen wordt heeft niet opgelet en heeft het dus aan zichzelf te wijten); bekende zegswijzeaant..

1041 op var ... niet: lang niet.

[p. 232]

andries

 

Het moet al duyster zijn daar dat volckje sal dwalen.¹⁰⁴²

 

Gants lichters dat ick mocht, ick souwje wat verhalen.¹⁰⁴³

jan

 

andries praat soo gaarn van alle menschen quaat.

andries

1045

En om een loghen Ian soo weetje lydich raat.¹⁰⁴⁵

harmen

 

Wel ick bedingh dat wy onder ons drien spreken¹⁰⁴⁶

 

Eerbare wóórden, en van allemans ghebreken,^1046-1047

 

Doch of ick wat vertrock, niemant en treckt hem an,¹⁰⁴⁸

 

Maar lacht, en denckt hy mient voor my een ander man.¹⁰⁴⁹

jan

1050

Wel sullen wy dan quaat van al de luy versinnen,¹⁰⁵⁰

 

Soo isset best dat wy van ons selven eerst beginnen.¹⁰⁵¹

1042 al: helemaal; daar: waar; Het moet enz.: de Hollanders zijn (als ze zaken doen) uiterst sluw; zegswijze.

1043 Gants lichters: bastaardvloek (vgl. vs. 294); dat ick mocht: als ik mocht.

1045 om een loghen: met een leugen; lydich: voortreffelijk, vrij behoorlijk (litotes).

1046 bedingh: stel voor.

1046-1047 dat wy enz.: dat wij van elkaar niets ongepasts zeggen en (maar) spreken over algemeen-menselijke gebreken.

1048 vertrock: (daarover) zou vertellen; of: als; treckt hem an: trekt het zich aan.

1049 mient: bedoelt; voor: in plaats van.

1050 versinnen: overwegen, nadenken (en spreken) over.

1051 van: over.

[p. 233]

harmen

 

Dats waar, dats recht, maar Ian 'tis yegelijck bekent,¹⁰⁵²

 

Dat ghy een snuyver en een groote dronckert bent.¹⁰⁵³

jan

 

Dat lieghje niet Harmen, maar ick en smijt gheen vrouwen,¹⁰⁵⁴

1055

^* Men weet wel wat voor huys dat ghy hier plech te houwen,¹⁰⁵⁵

 

En is hier een hylick te roffen in de Stadt,¹⁰⁵⁶

 

Daar heb ghy andries het makelgelt of gehadt,¹⁰⁵⁷

 

En wasser een banckeroet dat wist ghy juyst te maken,¹⁰⁵⁸

 

Maar daarom hiet ghy oock de voorspraack van qua saken.¹⁰⁵⁹

andries

1060

Also; laat ommegaan, soo krijcht mijn vaar oock wat,¹⁰⁶⁰

 

Hoe langh ist wel gheleen dat ghy de pocken hadt?¹⁰⁶¹

 

Dats nou al eveliens, doen ghy soo slinger-biende.¹⁰⁶²

1052 maar: wel; yegelijck: iedereen.

1053 snuyver: vrouwenloper.

1054 smijt: sla, ransel (vgl. vs. 477); ick en smijt gheen vrouwen: ik ben geen souteneur (zoals jij)aant..

* D 2 r^o

1055 wat voor huys: nl. een hoerhuis, een bordeel; plech te houwen: placht te houden, d.i. hieldaant..

1056 hylick: huwelijk, hier in verband gedacht met ‘huwen’ in de betekenis, die het in vs. 1523 heeft; roffen: koppelen.

1057 makelgelt: loon van de bemiddelaar (makelaar); Daar enz.: daar ben jij de tussenpersoon van geweest.

1058 juyst te maken: (wettelijk) in orde te maken; bedoeld is dus het buiten de justitie houden van een frauduleus bankroet.

1059 voorspraack: advocaat.

1060 Also: zo is het! goed zo!; laat ommegaan: laat (de beker) rond gaan, geef ieder zijn beurt; soo krijcht enz.: zo krijgt ieder wataant..

1061 pocken: Spaanse pokken, syfilis.

1062 Dats nou al eveliens: het doet er niet toe, nl. hoe ik het zeg; ik kan ook zeggen: enz.; doen: toen; slinger-biende: met de benen slingerde tijdens het lopen (symptoom van syfilis).

[p. 234]

harmen

 

Met die kaars ist achthien. Elck bidt hier voor sijn vrienden,¹⁰⁶³

 

Waar bleef het kleyne kijnt van u Suster de Non,¹⁰⁶⁴

1065

Die by nacht soo fijntjes by Heeróóm lóópen kon?¹⁰⁶⁵

jan

 

Verklaart hier eens Harmen voor dese goede mannen,¹⁰⁶⁶

 

Waarom datje bent te Ditmars uytghebannen,¹⁰⁶⁷

 

Dat was niet om u deucht?¹⁰⁶⁸

harmen

 

Hola Ian dat is te hóóch,

 

Hoe na mienje begut dat ick dan niet en dóóch?¹⁰⁶⁹

1070

Neen bylo praat soo niet, want ick ben vanden vroomen.¹⁰⁷⁰

andries

 

Vroomen? ghy slacht de stronckt ghy benter af ghekomen.¹⁰⁷¹

 

O lieve man men kan jou wel, en jou gheslacht,

 

Wie isser toch die jou of die de jouwen acht?

1063 Met die kaars ist achthien: die is raak! daar hoeft niets meer bij!aant.; Elck bidt hier enz.: ironisch bedoeld, vgl. van je vrienden moet je het maar hebbenaant..

1064 Waar bleef enz.: insinuatie: je hebt het uit de weg geruimd.

1065 fijntjes: heimelijk; Heeróóm: de pastoor.

1066 dese goede mannen: vgl. vs. 81; Jan betrekt het publiek erbij om over H. te oordelenaant..

1067 Ditmars: Dithmarschen, westelijk deel van het hertogdom Holstein; te: vgl. te Esthen (Opdracht); uytghebannen: het wordt niet duidelijk, wat H. op zijn geweten heeftaant..

1068 dat is te hóóch: dat gaat te ver (vgl. vs. 347, 1247).

1069 Hoe na mienje: meen je misschien (vgl. vs. 1163, 1820); begut: bij God; dóóch: deug.

1070 bylo: bastaardvloek (vgl. vs. 212); ben van: behoor tot.

1071 slacht: lijkt op; ghy slacht enz.: je bent van de vromen gekomen, evenals hun stront; bekende uitdrukking, woordspelingaant..

[p. 235]

harmen

 

Ja, acht oft niet gheacht, daer leyt niet an bedreven,¹⁰⁷⁴

1075

Mocht ick met elcken kint een tonne Gouts maar gheven,¹⁰⁷⁵

 

Ick wed dat ick eer langh oock op het kussen sat,¹⁰⁷⁶

 

En dat de best van al my om mijn dochter badt,¹⁰⁷⁷

 

Men weet het hedensdaags soo abel te besteken,¹⁰⁷⁸

 

Elck soeckt de slechte luy soo deg'lijck te bepreken,¹⁰⁷⁹

1080

En al waren d'Amsterdammers niemendal graagh,¹⁰⁸⁰

 

Soo souwer wel een Zeeuw, of een van 'sGraven-haagh,

 

Hoe wel dat sy niet veel van de Koeckeeters houwen,¹⁰⁸²

 

Alsoo een macke moer minnelijck garen trouwen,¹⁰⁸³

 

Alsser maar gelt en was, 'tis nu een ander tijdt,¹⁰⁸⁴

1085

Al waar ick Turck of Jood ick worde wel ghevrijdt.¹⁰⁸⁵

jan

 

Ghy secht de waarheyt, maar men macht somtijts niet seggen,

 

Want daar is een volckje die wetent so uyt te legghen,¹⁰⁸⁷

 

Dattet sondt en schandt is, ick hebbet self besocht¹⁰⁸⁸

 

Aan dinghen, die ick van mijn leven niet en docht,¹⁰⁸⁹

1090

Lijdt en mijdt, swygen best, soo hoeftmen niet te sorgen.¹⁰⁹⁰

1074 gheacht: acht (van geachten); daer leyt niet an bedreven: dat doet er niets toe.

1075 Mocht: kon; een tonne Gouts: honderdduizend gulden; gheven: nl. als huwelijksgift.

1076 eer langh: spoedig; op het kussen: in het stadsbestuur.

1077 de best van al: de aanzienlijksten van allen.

1078 abel: handig (vgl. vs. 1507); te besteken: aan te leggen.

1079 de slechte luy: de eenvoudige, d.w.z. de argeloze, mensen; deg'lijck: goed; bepreken: bepraten.

1080 graagh: happig.

1082 Koeckeeters: scheldnaam voor Amsterdammers; niet veel houwen van: niet hoog aanslaan.

1083 Alsoo een: zo'n; macke moer: (in weelde opgevoede) vrouw, die nooit heeft hoeven te werken en dit ook niet wilaant.; minnelijck garen: wat graag (vgl. vs. 2185).

1084 maar ... en: maar, slechts; 'tis nu een ander tijdt: het is nu anders, d.w.z. slechter dan vroeger (?)aant.

1085 Turk of Jood: aant.; worde: werd, zou worden; ick worde ghevrijdt: men zou naar mijn gunst dingen.

1087 een volckje die enz.: constructio ad sensum.

1088 besocht: ondervonden.

1089 niet en docht: niet vermoedde (dat bestonden).

1090 Lijdt en mijdt: duld en tracht (het) te ontwijken; bekend gezegdeaant.; swygen best: bekend gezegdeaant.; niet te sorgen: niets te vrezen.

[p. 236]

harmen

 

Secht ons Andries wat nieuws hebben wy van den morgen?

 

Wat isser ommegaen, gisteren of te nacht?¹⁰⁹²

 

Isser niemant ghequetst, gevangen of verkracht?

 

Geroesmoest, geranckoolt, noch glasen uytgesmeten?¹⁰⁹⁴

1095

Ghy bent een man die alle dingh eerst pleech te weten,¹⁰⁹⁵

 

Ghy bent des morgens vroech voor dach al op de brugh,¹⁰⁹⁶

 

Daar neem jy de tijngjes uyt de nest eer sy zijn vlugh.¹⁰⁹⁷

andries

 

Maer Ian, ick heb ghehóórt en oock van daagh vernomen,¹⁰⁹⁸

 

Datter goet excellent Engels Bier is ghekomen:

1100

En gister avondt laet isser een jonghe meyt,

 

Op de Haerlemmer dijck van een knoet neereleyt.¹¹⁰¹

jan

 

^* Knoet? van een Westfaeling, zoo heb ick hóóren spreken.¹¹⁰²

andries

 

O bloedt krijcht hem de Schouwt, dat wil hem suur opbreken.¹¹⁰³

harmen

 

Al kreegh de Schouwt hem al, hy maackten dat wel of.¹¹⁰⁴

1092 ommegaen: gebeurd.

1094 Geroesmoest: (is er niet) herrie gemaakt; geranckoolt: straatschenderij gepleegd; glasen: ruiten (vgl. vs. 567); uytgesmeten: ingegooid.

1095 eerst: het eerst.

1096 de brugh: de Oude Brug (over het Damrak) in tegenstelling tot de Nieuwe Brug (vgl. vs. 363).

1097 tijngjes: nieuwtjes (vgl. vs. 451, 820); zijn vlugh: kunnen vliegen, uitgevlogen zijn (als vogels).

1098 Maer Ian: waarom hij zich tot Jan richt en niet tot Harmen, is niet duidelijkaant.; vernomen: zelf vastgesteldaant..

1101 van een knoet: door een Mof; neereleyt: vermoord, ook: verkracht (vgl. vs. 1295); het tweede is bedoeld blijkens vs. 1106 v.

* D 2 v^o

1102 spreken: zeggen.

1103 wil: zal.

1104 of: af; hy maackten enz.: hij (de schelm) zou de zaak wel met hem afhandelen, nl. door hem om te kopen.

[p. 237]

jan

1105

Het Hof Provinciaal krijght selden daar yet of.¹¹⁰⁵

andries

 

Een Meyt neergheleyt? foey! dat hoorden ick noyt segghen.

 

De droes, wat schelm is dat? een Meyt neer te legghen?¹¹⁰⁷

harmen

 

Och lieve Andries Oom dat gheschiet nu zoo veul.¹¹⁰⁸

jan

 

't Is ghebeurt van een hals-Heer van Haarlem, de Beul,¹¹⁰⁹

1110

Schoppen ien oogh: op een rat moet hy rusten.¹¹¹⁰

andries

 

Of an een diefsche gallich, na zijn eyghen lusten.¹¹¹¹

 

Melis mal-mongt het gisteren een kóóntjen e hadt.¹¹¹²

 

En ongse Jan die kreegh het luyer an zijn gat.¹¹¹³

 

Dirck het Elsje sulcke ontyghe stucken verweten,¹¹¹⁴

1115

Ick segje dat, een honght en souwer niet of eten:¹¹¹⁵

1105 Hof Provinciaal: Provinciaal Gerechtshof; yet: iets; of: van; krijght selden daar yet of: krijgt daar zelden wat mee te doen (daar de omgekochte schout het niet aangaf).aant.

1107 De droes: voor de duivel.

1108 Oom: gemoedelijke aanspreekvorm (vgl. vaar, buur).

1109 ghebeurt van: gedaan door; hals-Heer: beul.

1110 Schoppen ien oogh: bepaling bij de Beul; ien: één; moet: moge; op een rat enz.: hij moest geradbraakt worden.

1111 diefsche gallich: dievengalg; na zijn eyghen lusten: naar eigen keuze.

1112 een kóóntjen: d.i. een rood koontje, een snee in zijn wang bij een vechtpartijaant..

1113 kreegh het luyer an zijn gat: kreeg een pak slaag, een pak voor zijn broek (?)aant..

1114 ontyghe: schandelijke; stucken: daden, ‘dingen’ (vgl. vs. 428).

1115 Ick segje dat enz.: vgl. vs. 579; of: van.

[p. 238]

 

En sy sprack hem weer toe, aars noch aars ofs'em vong.¹¹¹⁶

 

Dat Wijf het de nicker of zijn speulnoot in heur tong.¹¹¹⁷

 

Joost Dircksz is van daagh na Vlaand'ren ghevaren,¹¹¹⁸

 

En zijn buyr-vryer Klaas die sal zijn Wijf bewaren,¹¹¹⁹

1120

En sluyten het voorhuys te deghen na sijn sin,

 

So komter niemandt vreemts by nacht of onty in.

 

O 'tis een veersient man, hy weet dat wel van buyten,¹¹²²

 

Datter niemandt in en mach als Klaas de Poort wil sluyten.¹¹²³

 

Och de voorsichticheyt is wel een gróóte deucht,¹¹²⁴

1125

Sulcken wijsheyt was hy al in syn jonghe jeucht.¹¹²⁵

 

Warenar het syn pleyt en 'tgroote recht verlooren.¹¹²⁶

 

En met Gran marchand daer staetet qualijck gheschoren;¹¹²⁷

 

En Hillebrant Droochnap die het een sulvere schaal¹¹²⁸

 

Van dese nacht versoent an Elsgen en Pruys-aal.¹¹²⁹

1130

Dorst'ghe Dirckje die wil sijn ghelt niet verspeulen,¹¹³⁰

 

Maar wel verquans'len hier aan een malle meulen.¹¹³¹

 

Dat kleyne Mannetgen dat op d'execusy lóópt,¹¹³²

1116 sprack hem weer toe: antwoordde hem, diende hem van repliek; aars noch aars: niet anders dan (vgl. vs. 389, 448); hem vong: de haar toegekaatste bal ving; ze betaalde hem met gelijke munt.

1117 nicker: duivel; speulnoot: vriend (vgl. vs. 794).

1118 ghevaren: gegaan.

1119 bewaren: behoeden.

1122 veersient: vooruitziend, voorzichtig; wel van buyten: heel erg goed.

1123 mach: kan; in ... mach ... Poort ... sluyten: obscene dubbelzinnigheid, zoals misschien ook al in vs. 1120.

1124 voorsichticheyt: voorzorg.

1125 Sulcken wijsheyt: zo'n verstandig man, zo verstandig.

1126 Warenar: variant van Warner, Werner; tevens als bijnaam bedoelde woordgroep: (een) ware (echte) nar; pleyt: pleidooi, rechtzaak; 'tgroote recht: het hoger beroep.

1127 Gran marchand: woordgroep (grote koopman) als naam voor een koopman; dezelfde naam in Hoofts Warenar (vs. 738, 1031)aant.; staetet geschoren: is gesteld.

1128 Droochnap: bijnaam voor een droge saaie vent (hier ironisch bedoeld?); sulvere schaal: een munt?aant.

1129 versoent: met ‘zoenen’ verdaan (vgl. de werkwoorden in vs. 1183, 1185, 1654)aant.; Pruys-aal: Pruisische (Duitse) Aal en/of (ironisch) preutse Aal.

1130 Dorst'ghe Dirckje: zie Inl. blz. 79.

1131 verquans'len: verkwisten; malle meulen: draaimolen(?)aant.

1132 Mannetgen: zie Inl. blz. 80; execusy: gerechtelijke verkoop; loopt op: afloopt.

[p. 239]

 

En de plockjes haalt op d'Erf-goet dat men verkóópt,¹¹³³

 

Bleef gister-avont an een gróót huys hanghen.¹¹³⁴

1135

En Jan de Pypestelder is vande Ratel-wacht ghevanghen,¹¹³⁵

 

En Harmen de raser is van kranck-hooft ghequest.¹¹³⁶

 

En ons aller Hans Jongh is verlooft an een ouwe Best.¹¹³⁷

 

En Broer Karnelis is getrout an een Waterlantse Tuytmeyt,¹¹³⁸

 

Maer sy wil hem niet, nu sy hoort dat hy sijn ayeren uyt-leyt.¹¹³⁹

jan

1140

Andries jy weter of, waar haaljet al van daan?¹¹⁴⁰

 

Ick lóóf niet of ghy moet onder en boven d'aarde gaan.¹¹⁴¹

harmen

 

Wel wat hóór ick daar? wel wat wil dit wesen?¹¹⁴²

andries

 

Het is de Ste-klock wis, men salder wat of-lesen.¹¹⁴³

1133 plockjes: strijkgeld (biedgeld) bij openbare verkopingen; Erf-goet: nalatenschap.

1134 Bleef an ... hanghen: werd zijns ondanks koper vanaant.; groot: en dus duur.

1135 Pype-stelder: raddraaier, ruziemakeraant.; van: door; Ratel-wacht: nachtwacht (ging met ratels rond); ghevanghen: opgepakt.

1136 raser: herriemaker; kranck-hooft: iemand die niet goed wijs isaant.; ghequest: gekwetst, verwond.

1137 ons aller: de ons allen bekende.

1138 getrout an: verloofd met; Tuytmeyt: meid met een tuitmuts, muts met grote plooien aan weerszijden (Waterlandse boerinnedracht).

1139 sijn ayeren uyt-leyt: ontrouw is (vergelijking met een vogel die zijn eieren niet in zijn eigen nest legt).

1140 jy weter of: jij weet ervan; al: allemaal.

1141 Ick loof niet of: ik geloof niet anders of, ik geloof vast (vgl. vs. 245); of ghy moet enz.: of je moet over bovennatuurlijke gaven beschikken (als een geest vrij kunnen rondwaren).

1142 wat wil dit wesen: wat zal dat zijn, wat moet dat betekenen?

1143 Ste-klock: stadsklok, klok van het stadhuis; wis: gewis; of-lesen: aflezen, afkondigen (van de pui van het stadhuis).

[p. 240]

^*

robbeknol, met een heel deel jacht van volck.

 

Het Volck loopt na den Dam, wel wat of dat beduydt?

1145

Daer sal Justicy schien, want de Ste-klock die luyt,¹¹⁴⁵

 

Daar moet ick me na toe, en siense wat of-smeeren,¹¹⁴⁶

 

Maar ofmense kastijt, selden sy haar bekeeren.¹¹⁴⁷

 

De kussens raken uyt: daar is men Heer de Schouwt¹¹⁴⁸

 

Met de Secretaris, siet dat jy de mont wat houwt.¹¹⁴⁹

1 Alsoo^[1] myne E.E.^[1] Heeren vanden Gherechte der Stede Amstelredam: Aan- 2 ziende het groote bedroch en toeloop der stercke^[2] luye ledichgangheren, va- 3 gebonden, onnutte bedelaren en menichte der vreemde armen, vvaer onder 4 sich oock verschuylen en behelpen^[4], verspieders^[4], nacht-roovers ende dieven, 5 om vvelcker verraet^[5], dief-stal ende plonderingh, als oock de Godloosheden 6 van tuysschen^[6], spelen^[6], vechten, droncke drincken^[6] en hoerdom te vermyden: 7 mitsgaders^[7] de vveynich voorraets van kooren, ende d'apparency van dien^[7], 8 en de dierte^[8] die consequentelijck^[8] vallen moet tot^[8] groote besvvaarnisse^[8] der 9 Ghemeynte^[9], ende tot verkortinge^[9] van onse eygen rechte^[9] behoeftighe. So ist 10 dat myne E. voornoemde Heeren hebben gheordonneert, en gestatueert;^[10] 11 als sy ordonneren en statueren expresselijck^[11] by desen, dat nu voortaan gene

* D 3 r^o

1145 Justicy schien: een executie plaatsvinden.

1146 me: ook; of-smeeren: afranselen (als lijfstraf voor een misdrijf).

1147 ofmense kastijt: al kastijdt men ze; haar: zich.

1148 De kussens raken uyt: de kussens met het stadswapen worden uit het venster gelegd; daarvan af werd de bekendmaking voorgelezen; Inl. blz. 46.

1149 jy: R. spreekt zichzelf toeaant..

[1] Alsoo: aldus, alsvolgt (verklaren)

[1] E.E.: edelachtbare.

[2] stercke: gezonde, tot werken in staat zijnde.

[4] sich behelpen: aan de kost komen

[4] verspieders: overvallers.

[5] verraet: verraderlijke overval.

[6] tuysschen: dobbelen

[6] spelen: kaartspelen

[6] droncke drincken: dronkenschap.

[7] mitsgaders de enz.: wschl. aansluitend bij Aanziende (r. 1)

[7] d'apparency van dien: het vooruitzicht wat dit betreft (dit is ongunstig, het koren zal schaars blijven).

[8] dierte: duurte

[8] consequentelijck: als gevolg daarvan

[8] vallen tot: strekken tot

[8] beswaarnisse: bezwaar, last.

[9] Ghemeynte: gemeenschap

[9] verkortinge: nadeel

[9] rechte: echte, werkelijke.

[10] gheordonneert en gestatueert: bij verordening bepaald.

[11] expresselijck: bepaaldelijk.

[p. 241]

tekstkritische noten

12 Bedelaars, Landtloopers, Bayert-boeven^[12], Troggelsacken^[12], Huykevaken^[12], 't sy 13 oudt ofte jong, blint, kreupel, manck, melaats, ofte anders, en sullen moghen 14 ommegaan, omme de Aalmoessen te vergaderen^[14], op Marcten, Bruggen, 15 voor Kercken, Poorten, hoecken van straten: maar dadelick te vertrecken^[15], 16 op peene^[16] van openbaarlick geschavotteert^[16] ende strenghelick ghegheesselt te 17 vverden. Ghebieden oock myne E.E. Heeren dat niemant hem vervordere^[17] de 18 Sergianten^[18], Provoosten^[18], en opsienders^[18], die tot sulcken eynde^[18] sullen verkoo- 19 ren^[19] vvorden, eenighe mollesten^[19], ghevvelt ofte verhinderinghe te doen^[19] in't 20 executeren^[20] en 't apprenderen^[20] der moetvvillighe^[20] luye boeven en leechloopers, 21 op peene als boven. Voorts dat alle rechte Armen sullen gehouden^[21] vvesen 22 ^* haar namen, staet^[22] ende vvoonplaetse aen te gheven aende Vaders^[22] daer toe 23 ghestelt^[23], om de vvaerheydt daer van^[23] te vernemen, ende des noodt zijnde^[23] 24 bequamelijck^[24] inne te versien^[24]:

25 Aldus gedaen by^[25] de Raden deser stede: Actum den 18 Meert^[25].

26 Presentibus^[26] mijn Heer de Schout, ende al de Schepenen.

brederood^[27].

(22) namen, staet B1 namen, plaets

[12] Bayert-boeven: zwervers, kerels zonder vaste verblijfplaats (Bayert: passantenhuis)

[12] Troggelsacken: bedelaars (die niet behoeven te bedelen en dus in dit opzicht bedriegers zijn; vgl. r. 20, vs. 1171)

[12] Huykevaken: bedriegers.

[14] vergaderen: vergaren.

[15] dadelick te vertrecken: (zij) zullen dadelijk moeten vertrekken.

[16] op peene: op straffe (vgl. vs. 155)

[16] gheschavotteert: aan de kaak gesteld (in letterlijke zin).

[17] hem vervordere: zich verstoute.

[18] Sergianten: gerechtsdienaars, rakkers van de schout

[18] Provoosten: wachtmeesters

[18] opsienders: inspecteurs

[18] tot sulcken eynde: tot dit doel

[19] verkooren: gekozen, aangesteld.

[19] mollesten: overlast

[19] verhinderinghe te doen: te hinderen

[20] executeren: uitvoeren van hun taak

[20] apprenderen: gevangen nemen (fr. appréhender)

[20] moetwillighe: vrijwillige, d.w.z. die niet tot bedelarij genoodzaakt zijn (vgl. moedwillige bankroetiers).

[21] gehouden: verplicht.

* D 3 v^o

[22] staet: toestand, omstandigheden

[22] Vaders: overheidspersonen.

[23] ghestelt: aangesteld, aangewezen

[23] daer van: nl. van hun (werkelijke) armoede

[23] des noodt zijnde: als dat nodig is.

[24] bequamelijck: op passende wijze

[24] versien: voorzien.

[25] by: door

[25] Actum den 18 Meert: zie Inl. blz. 35.

[26] Presentibus: in tegenwoordigheid van.

[27] Brederood: zie Inl. blz. 25.

[p. 242]

Andries. Jan. Harmen.

andries

1150

Wat duncktje daar of Jan, is dat niet wel bedocht?¹¹⁵⁰

jan

 

Daer is in langhen tijdt gheen beter werck ghewrocht.

harmen

 

Ja hoewel datmen doet noch salt yemant berespen.¹¹⁵²

andries

 

Ja wien? een deel ghespuys van fielen, schudden, wespen,¹¹⁵³

 

Of ander gorlegoy van onschamel gheboeft.¹¹⁵⁴

harmen

1155

Neen van eerelijcke lien die d'arremoed' bedroeft.¹¹⁵⁵

jan

 

Te beter ist voor haar die hier rampsalich leven,¹¹⁵⁶

 

Indien sy haar ghebreck en commer maar angheven:

 

Men salder in versien, 'tis goedt na mijn verstandt;¹¹⁵⁸

 

So bantmen voegelijckst, de schelmen uyt het Landt.¹¹⁵⁹

1150 daar of: daarvan wel bedocht: goed bedacht. Hier begint het vierde toneel van het derde bedrijf.

1152 hoewel: hoe wel, hoe goed ook noch: toch; salt: zal het; berespen: berispen, laken.

1153 wien: wie; deel: troep fielen: fielten; schudden: schavuiten; wespen: leeglopersaant..

1154 gorlegoy: gespuisaant.; onschamel: schaamteloos.

1155 eerelijcke: fatsoenlijke.

1156 te beter: beteraant..

1158 na mijn verstandt: naar mijn mening.

1159 voegelijckst: op de beste, de geschiktste manier.

[p. 243]

andries

1160

Als men den armen dus sou over al versenden,¹¹⁶⁰

 

Werwaerts so souden sy int leste dan be-enden?¹¹⁶¹

jan

 

Daar laat ick heur voor sien, hoe spreeckt ghy heur so veur?¹¹⁶²

 

Hoe nae vrees je dat ghy oock stracx sult moeten deur?¹¹⁶³

 

De luy die werden moe van dus en so veel ghevens,¹¹⁶⁴

1165

Sy verluyen daar op die Jottoon en kromstevens;¹¹⁶⁵

 

Sy zijn de óórsaack van der rechter armen nóót,

 

Die treurichlijck verkoopt zijn schaamt om wat dróóch bróót.¹¹⁶⁷

 

En onder alle die de huyssitten hier spysen,¹¹⁶⁸

 

En suldy gheen twintich Burghers kinderen wysen.

1170

Haar hert is haar te gróót. Maer Moffen, Poep en knoet¹¹⁷⁰

 

Dat syn troggelaars tot bedelen opghevoet;¹¹⁷¹

 

Dat bewijst de Rietvinck, en noch de ouwe Wael // uyt:¹¹⁷²

 

Maar de Haarlemer-dijck, o bloedt! die levert ael // uyt:¹¹⁷³

1160 dus: zo; versenden: wegsturen.

1161 be-enden: terecht komen.

1162 Daar laat ick enz.: daar moeten ze zelf maar voor zorgen.

1163 Hoe nae vrees je: ben je misschien bang (vgl. vs. 1069); stracx: dadelijk; moeten deur: weg moeten, moeten weggaan.

1164 werden: worden; dus en so: tautologie met versterkende functie.

1165 sy verluyen daar op: ze worden daar lui van; Jottoon: scheldnaam voor vreemdelingen (vgl. vs. 196)aant.; kromstevens: krompraters, brabbelaars (omdat ze geen Hollands kunnen spreken); eveneens scheldnaam voor vreemdelingen.

1167 Die ... verkoopt: overgang van meervoud op enkelvoud; Die enz.: die bedroefd is (vgl. vs. 1155), omdat hij moet bedelen.

1168 huyssitten: regenten van het Huiszittenhuis; zij zorgden voor de armen, die niet in een gesticht waren opgenomen en geen bedelaars waren.

1170 Haar hert enz.: daar zijn ze te trots voor; Poep en knoet: scheldwoorden voor Duitsers (vgl. vs. 269, 1101).

1171 troggelaars: bedelaars-zonder-noodzaak (vgl. Proclamatie r. 12).

1172 Rietvinck: buurt ten zuiden van de Haarlemmerdijk, genoemd naar de herberg ‘De Rietvink’; bewijst ... uyt: bewijst; noch: ook (nog); ouwe Wael: buurt bij de zo geheten buitenhaven van het IJ aan de westzijde van de stad.

1173 Haarlemer-dijck: beruchte straat en buurt; die levert ael uyt: daar zit een zootje verdacht volkaant..

[p. 244]

 

Wat woont daar een ghesnor van Volck van wijt en sijt,¹¹⁷⁴

1175

Daar is nauwlijcx een dach datmer niet vecht en smijt.¹¹⁷⁵

 

Wat comter vrydaachs en gherit ter poort indringhen,¹¹⁷⁶

 

Van revelduytsche en van vreemde hommelinghen,¹¹⁷⁷

 

Al ghesonde wyven, met besieckte doecken om,¹¹⁷⁸

 

By hiele vaendels vol, doch met een stille Trom,¹¹⁷⁹

1180

De Nieuwendijck langhes, en voort door alle straten,¹¹⁸⁰

 

Het volck is hier goedt gheefs, 'tblijckt an haar karitaten,¹¹⁸¹

 

Elck werpt zijn aalmoes wech, want is het niet van 't mal¹¹⁸²

 

Dat men lieden gheeft die 'tverkaetsen met de bal,

 

Sundaechs 's morghens voor de poort, of daar yewers buyten?¹¹⁸⁴

1185

Of verdobb'len met rabauwen en met guyten?¹¹⁸⁵

 

^* Of ver-evenhoutent, of hutselen met mekaar?¹¹⁸⁶

 

Of int kuyltje, of opschieten, of lechtseme daar?¹¹⁸⁷

 

Wat voordeel doet haar 'tghelt? niet al zijnt kop're duyten,¹¹⁸⁸

 

Men sieter bloetstortingh en doodtslaghen uyt spruyten,

1190

Ja móórt en dievery: En wordense ghevat

 

Van Schouten dienders of Soldaten van de Stadt,¹¹⁹¹

 

En raken sy int gat, so sullen de vis-wyven¹¹⁹²

 

Dit eerloose volck noch voorspreken en voorschryven,¹¹⁹³

 

Of 'trecht dat wort door 't ghelt gheblintdoeckt en verdreyt,¹¹⁹⁴

1174 ghesnor: gespuis; van wijt en sijt: overal vandaan.

1175 datmer: dat men er; smijt: slaat, vecht (vgl. vs. 1054).

1176 en gherit: een troep, menigte; poort: stadspoort.

1177 revelduytsche: het Duits (d.i. het Nederlands) radbrakendeaant.; hommelinghen: hommels, d.i. nietsnutters en klaplopers (vgl. vs. 1153: wespen).

1178 met besieckte doecken om: met doeken om alsof ze ziek waren (om het medelijden op te wekken; vgl. vs. 47).

1179 By hiele vaendels vol: met hele troepen.

1180 langhes: langs.

1181 karitaten: aalmoezen.

1182 van 't mal: dwaas.

1184 voor de poort: aan deze zijde van de stadspoort, dus: in de stad; yewers: ergens.

1185 rabauwen: schavuiten.

* [D 4 r^o]

1186 ver-evenhoutent: verkegelen het; hutselen: dobbelen (met geldstukken).

1187 int kuyltje: knikkerspel (hier wschl. met munten), waarbij men moet raden of er een even of een oneven aantal in zal komen (vgl. vs. 455 vv); opschieten: opgooien, kruis of munt; lechtseme daar: ‘ga je gang maar!’ (uiting van verontwaardiging)aant..

1188 niet: niets; hierna denke men een komma.

1191 Schouten dienders: rakkers van de schout.

1192 gat: gevangenis.

1193 voorschryven: schriftelijk verdedigenaant..

1194 verdreyt: verdraaid.

[p. 245]

1195

Door den yver van haar sotte barmherticheyt;¹¹⁹⁵

 

En noch en mach men niet op dit misbruyck eens schempen,

 

Noch schrollen op die gheen die 'tghelt onnut verslempen,¹¹⁹⁷

 

En laten wijf en kint in commer en in rouw

 

Daar men het vlytich voor den noot bewaren souw.¹¹⁹⁹

1200

O kon den Overtoom of de Kathuysers spreken,¹²⁰⁰

 

Of Sloterdijck: wat souwer een bommel uyt-breken.¹²⁰¹

andries

 

De Arrebeyers en de Draghers ande straat,¹²⁰²

 

Dat is een volckjen dat haar op den dronck verstaat:¹²⁰³

 

Wat duncktje byget Jan, en zijnt gheen leck're boeven,¹²⁰⁴

1205

Die niet van waar 'tbier is, maar van wat merck is, konnen proeven?¹²⁰⁵

harmen

 

Sy benaerstighen steets de middelen van 't Landt.¹²⁰⁶

andries

 

Sy benaarstighen steeds haar eyghen sond en schandt:

 

Sy misbruycken den dranck en oock de goede suyvel:¹²⁰⁸

 

Sy vorderen het Landt, hoe? sy vorderen de duyvel,¹²⁰⁹

1210

Sy helpen de Schoyer en Sluycker wel an ghelt:¹²¹⁰

1195 yver: aandrang.

1197 schrollen: schimpen; hier begint hij over een nieuw (zij het verwant) onderwerp.

1199 Daar: terwijl.

1200 de Overtoom: lag, evenals Sloterdijk, buiten de stad; Kathuysers: buurt achter de Noor-derkerk tot de Lijnbaansgracht (vgl. vs. 794; in deze buurten waren vele herbergen).

1201 wat souwer enz.: wat zou er dan veel aan het licht komen (vgl. vs. 768).

1202 Draghers: sjouwers; ande straat: op straat.

1203 haar: zich; dat haar enz.: dat heel goed weet wat drinken is.

1204 byget: bij God; leck're boeven: fijnproevers.

1205 Die niet enz.: die doen als of ze niet weten dat het bier gesmokkeld is (vgl. vs. 1210), maar wel kunnen proeven welk merk het is.

1206 benaerstighen: bevorderen; middelen: geldmiddelen.

1208 Sy misbruycken enz.: zij drinken en eten teveel.

1209 vorderen: bevoordelen; hoe?: wat (zeg je nu)?

1210 Schoyer: handelaar in buiten de stad gebrouwen bier, die de accijnzen ontdook; Sluycker: smokkelaar; wel: goed, flink.

[p. 246]

 

Maar dat baat het Landt noch Pachter niet een spelt.¹²¹¹

 

Wat Boeren datter zijn, worden sy medestander,¹²¹²

 

Den eenen fiel die sal 't dan stelen van den ander:¹²¹³

 

Maar dese Brouwers, of de ghene die 't beschoyt,¹²¹⁴

1215

Of die het sluycken 'snachts, sy blyven noch beroyt.¹²¹⁵

 

Behalven de kóópluy die eerlijck willen schynen,¹²¹⁶

 

Die Kelders verhuuren an Frans en Rijnsche Wynen,¹²¹⁷

 

En halen door een deur somtijts een vaatjen Wijns,¹²¹⁸

 

En steelen jaar op jaar also den Heer het sijns.¹²¹⁹

1220

So daar de Magistraat niet beter op wil letten,¹²²⁰

 

So sullen sy het Landt dapper ten achter setten.¹²²¹

 

Daar zijn Wijnkóópers die oock setten een ghelach,¹²²²

 

En draghen stoutelijck een heele nacht en dach:¹²²³

 

En hadden sommighe haar handen recht ghehouwen,¹²²⁴

1225

Sy souwen in so kort gheen groote huysen bouwen.

 

De vromen kijcken toe, en sien dit an met leet,¹²²⁶

 

Haar Neringh werdt verkort, ghelijck men siet en weet.¹²²⁷

 

Waerachtich 'tis al laat, ick wil nu t'huys gaan eten.

harmen

 

Ick heb oock etens lust, want ick heb niet ontbeten.

1211 Pachter: pachter van de accijnzen; niet een spelt: geen zier.

1212 Wat Boeren datter zijn: alle boeren, zonder uitzondering; medestander: nl. in het kwaad; worden sy enz.: als ze eenmaal mee gaan knoeien, dan ...

1213 fiel: fielt; Den eenen fiel: nl. de boer; den ander: nl. de brouwers, schoyers en sluyckersaant..

1214 dese Brouwers: de brouwers buiten de stad; 't: het bier; beschoyt: vgl. vs. 1210.

1215 sy blyven noch beroyt: zij verdienen er maar weinig aan.

1216 Behalven enz.: maar niet de kooplui (zij verdienen er wél aan).

1217 Die Kelders verhuuren an enz.: die Franse en Rijnse wijnen in hun kelders opslaan.

1218 door een deur: door een achterdeur, heimelijk; ze verkopen het zonder accijns te betalen.

1219 den Heer: de overheid; het sijns: het zijne (vgl. vs. 2171: het mijns), nl. de accijns (vgl. vs. 2038).

1220 So: als.

1221 dapper: flink (vgl. vs. 1019); ten achter zetten: benadelen.

1222 setten een ghelach: tappen (hier: zonder accijns te betalen).

1223 draghen: drank aandragen, bedienen; stoutelijck: brutaalweg.

1224 hadden sommighe enz.: waren sommigen eerlijk gebleven.

1226 vromen: eerlijke mensen.

1227 werdt verkort: wordt benadeeld.

[p. 247]

^*

robbeknol

1230

O bloedt! nu machmen sien de vasten van ons huys,¹²³⁰

 

En d'inwoonders zijn zoo stilaant. als een muys,

 

Wy spreken niet een woort, zoo seer zijn wy bedroeft,

 

Niemant weet vande noot, dan diese treurich proeft.¹²³³

 

Wat raat gaat mijn doch an? och ick kan niet versinnen¹²³⁴

1235

Waar mede dat ick best de schaam'le kost mach winnen:

 

Maar noch ben ick zoo seer beladen niet met mijn,¹²³⁶

 

Als ick nu met mijn Heer bewoghen wel moet zijn,

 

Waar sal hy armen man van nu voortan of leven,¹²³⁸

 

Hy heeft noch gelt noch panckt en niemant sal hem gheven:¹²³⁹

1240

Maer k weet niet hoe ick't heb, het schijnt alliens byget,¹²⁴⁰

 

Of mijn Joncker nimmer gheen hongher schier en het,¹²⁴¹

 

Ick weet niet wat hy eet, noch ick kan niet bedencken,

 

By wie dat hy mach gaen, die hem het Noenmael schencken.¹²⁴³

 

Of leeft hy by de wijnt ghelijck het Kameljoen?¹²⁴⁴

1245

En niettemin alsmen hem siet komen op de noen,¹²⁴⁵

 

Soo steeckt hy op zijn hóóft so rustich over enden,¹²⁴⁶

 

Ghelijck een wack're wint van schóóne swacke lenden.¹²⁴⁷

 

Robbert nu is het tijdt dat ghy middel versiert,¹²⁴⁸

 

Gheen beter als mijn ampt dat ick langh heb gheliert,¹²⁴⁹

1250

Ick wil mijn Evenjely gaen halen uyt de hoecken,¹²⁵⁰

 

En gaene by de buurt mijn broot met eeren soecken.

* D 4 v^o

1230 mach: kan; de vasten enz.: hoe in ons huis de vasten worden onderhouden. Bij dit vs. begint het vijfde toneel van het derde bedrijf.

1233 proeft: ondervindt (vgl. vs. 963).

1234 Wat raat enz.: wat moet ik toch beginnen; niet: niets.

1236 beladen: begaan.

1238 of: van.

1239 panckt: pand, d.i. goederen.

1240 alliens: net (alsof).

1241 nimmer gheen enz.: bijna nooit honger heeft.

1243 mach: kan; Noenmaal: middagmaal.

1244 Kameljoen: kameleon: dit dier zit lange tijd met geopende bek (terwijl het op vliegen aast) en dit heeft de gedachte doen ontstaan, dat het van de wind leeftaant..

1245 op den noen: 's middags (tussen 12 en 1 uur).

1246 rustich: flink; Soo steeckt hy enz.: dan houdt hij zijn hoofd zo flink rechtop.

1247 wint: hazewind; swacke: slanke.

1248 middel: een middel; versiert: bedenkt.

1249 langh: lang geleden; misschien jongh (?); gheliert: geleerd.

1250 Evenjely: evangelie-boek, bijbel; halen uyt de hoeken: te voorschijn halen.

[p. 248]

Trijn Snaps. Els Kals. Jut Jans. Spinsters.

trijn

 

Dat roert jou niet, hoorje dat wel? Jan kurckevaer,¹²⁵²

 

Jou Wijf mach een Hoer wesen, of jou dochter, of jou snaar:¹²⁵³

 

Loopt heen ghy hoere-dop, ghy gatvinck by jou wortel-teef,¹²⁵⁴

1255

Ghy hebt gróót geluc malle pis-dief dat icje niet an mortel wreef,¹²⁵⁵

 

Ick ben een Vrouw met eeren, en so goet as jy of mijns gelijck,¹²⁵⁶

 

Wat rijtmen dese rekel, de duyvel dienje binje rijck.¹²⁵⁷

 

Is mijn man een veughel? jy selt jou mont beteughelen,¹²⁵⁸

 

Komter uyt, hebjet hart, jy schrobber, ick selje lieren veughelen:¹²⁵⁹

1260

Jy selt niemandt veughel hieten, Jan hanghkloot, verstaje dat,¹²⁶⁰

 

Of blaest hem ierst een pont veren: de rest in 't Sout-vat.¹²⁶¹

 

Ick seght noch eens op mijn burgherschop, jy selt niemant veugel heten,¹²⁶²

 

Of ghy sult ierst, walbarcken aensicht van sijn eyeren eten,¹²⁶³

 

So siet. Ick sel jou dat veughelen noch kornen uytje gat,¹²⁶⁴

1265

Isser by gans wongden anders maer recht inde stadt,¹²⁶⁵

1252 Dat roert jou niet: dat gaat je niets aan; Jan kurckevaer: scheldwoord voor een uitgedroogde, impotente man. Bij dit vs. begint het zesde toneel van het derde bedrijf.

1253 snaar: schoondochter.

1254 hoere-dop: hoerenloper; gatvinck: scheldwoord (vgl. vs. 728); wortel-teef: scheldwoord voor een groentevrouw (vgl. vs. 1841: appelteef), misschien obsceen bedoeld. In dit vs. ontbreekt het gebruikelijke teken voor het dubbelrijm, zoals trouwens ook in vs. 1255, 1270-71, 1306-07 enz.

1255 pis-dief: klein vies mannetjeaant.; an mortel: tot gruis.

1256 Vrouw met eeren: fatsoenlijke vrouwaant..

1257 rijtmen: kwelt me (vgl. vs. 294, 497); de duyvel dienje enz.: als je rijk bent, dien je de duivel en dan ben je dus zelf wel allerminst fatsoenlijk (?).

1258 veughel: echtbreker (vgl. vs. 1139).

1259 Komter uyt: kom uit je huis; schrobber: schurk; veughelen: veughel zeggen, woordspelend met veughelen: coire.

1260 hieten: heten, noemen.

1261 de rest enz.: hiermee bedoelt ze dat ze wat volgen moet (nl. ‘aan zijn gat’) verzwijgt (vgl. vs. 727); evenals in vs. 1263 vat ze veughel (vogel) letterlijk op.

1262 op mijn burgherschop: bij mijn burgerschap.

1263 walbarcken aensicht: iemand met een houten gezicht, dat blikt noch bloost; onbeschaamde kerelaant..

1264 kornen uytje gat: afleren door middel van een pak slaagaant..

1265 Isser ... anders maer: als er tenminste maar.

[p. 249]

 

Komt enreys voor den dach hontsklinc! komt eens uyt de koocken,¹²⁶⁶

 

Al het mijn man in zijn jeucht enreys een huys oppe broken,¹²⁶⁷

 

Wat schaat dat? dat schaat niet, al even goet vrient.

 

^* Al is hy enreys e giesselt en e brantmerckt hy haddet verdient,¹²⁶⁹

1270

Ick wetet also wel als jy, dat ick jong voor Hoer liep,

 

Al was ick jong ick was so wijs dat ick niet om mijn moer riep,

 

Ick was om mijn veertien jaer al mans genoch voor en man,¹²⁷²

 

En of ick niet deugen wil, wat hondert guldelingen gaat 't jou an.¹²⁷³

els

 

Nou Trijntje nou, nou, 'tis hoogh ghenoch 't is lang e noch gekeven,¹²⁷⁴

1275

Het hy watte seyt, 'tis hem leet, men moet vergeten en vergeven.¹²⁷⁵

 

Hy is best die best doet, weetje niet een Hoer is een vrouwe naam,

 

Die 'tniet en is en trecktet hem niet aan.¹²⁷⁷

trijn

 

Ast is, mijn faam!

 

Mijn eer! mijn eer! mijn eer! mijn eer! die sal hy my verbeteren,¹²⁷⁸

 

Of ick sel hem, sie daer, met dat mes na zijn gat veteren,¹²⁷⁹

1280

En of in de Stadt van Hóóren, mijn óóren staan an de kaack,¹²⁸⁰

 

En offer mijn Vaar ghehanghen is, is dat so grooten saack?

 

Daar hangt so menigen vroomen man, daar leyt niet an bedreven,¹²⁸²

1266 enreys: eens; hontsklinc: hondsvot (vgl. vs. 727); koocken: keuken; ze maakt hem impliciet voor een Jan Hen uit.

1267 een huys oppe broken: opengebroken, een inbraak gepleegd.

* E 1 r^o

1269 e giesselt: gegeseld.

1272 om: op; genoch: genoeg.

1273 of: als; wat hondert guldelingen: bastaard-vloek.

1274 hoogh ghenoch: mooi genoeg, welletjes (vgl. vs. 1068); e noch: genoeg.

1275 watte seyt: wat miszegd.

1277 hem: zich; Ast is: zo is het, juist; mijn faam: mijn goede naam.

1278 verbeteren: herstellen.

1279 na zijn gat veteren: te lijf gaan.

1280 Hóóren: Hoorn; mijn óóren enz.: mijn oren aan de schandpaal zijn blijven vastzitten (bij het losrukken, nadat ze met haar oren vastgespijkerd was geweest).

1282 daar leyt enz.: dat doet er niets toe (vgl. vs. 1074).

[p. 250]

 

Hy brocht hem God-danck noch selver niet om 'tleven,¹²⁸³

 

Als sommighe luy. Wat gafjer wel om, waer ghy¹²⁸⁴

1285

Noch met rabraken en met verbranden vry?

jut

 

Maar Trijntje wat kal is dit? wat soumen doch so kijven,¹²⁸⁶

 

Hetty watte seyt en watte daen, 'tsal an hem selfs beklijven,¹²⁸⁷

 

Wees ghy de quaatste niet, nou stil, weest stil mijn moer.¹²⁸⁸

trijn

 

Wel wat duyvel het hy te seggen van mijn jongste Broer?

1290

Al staat hy na 'tBeulschop, hy doetet met God en met eeren,¹²⁹⁰

 

Mach hy alsoo wel als een aar niet en request presenteren?¹²⁹¹

 

Hy is een Burgers kijnt. Maer 'tHof gaater so wat me deur,¹²⁹²

 

D'eene vreemdelingh of d'ander, die gaat altoos veur,

 

Draaght hy hem wel, het Dief-leyer-schop dat sellense hem wel beschicken,¹²⁹⁴

1295

Maar hy moet eerst een neerlaagh, of een maant vijf ses verklicken,¹²⁹⁵

 

Men komter so niet an lieve moer, op en stel op en sprongh,

 

Of men moet vry wat voorlóóps hebben van ouwt en jongh,¹²⁹⁷

 

Men mach segghen watmen wil, kijnts het is een eerlijck Officy,¹²⁹⁸

 

Het is een diender van Godt en de heylighe Justicy,

1283 Hy brocht hem enz.: zelfmoord werd als de schandelijkste misdaad beschouwd.

1284 waer ghy ... vry met: als jij er met radbraken en verbranden afkwam.

1286 wat kal: wat voor praat.

1287 Hetty: heeft hij; 'tsal an hem selfs beklijven: hij alleen zal er de gevolgen van ondervinden.

1288 mijn moer: mijn beste mens.

1290 staat na: dingt naar; 'tBeulschop: het verachtelijkste beroep.

1291 aar: ander; en request: een sollicitatiebrief.

1292 'tHof: het gerechtshof; gaater wat me deur: maakt er maar wat van (vgl. vs. 347).

1294 Draaght hy hem wel: als hij zich goed gedraagt; Dief-leyer-schop: ambt van schoutendienaar, van ‘rakker’; beschicken: bezorgen.

1295 neerlaagh: moord of verkrachting (vgl. vs. 1101) nl. verklikken, aanbrengen; een maant vijf ses verklicken: als stille verklikker optreden (?)aant..

1297 voorlóóps: voorspraak (vgl. vs. 81).

1298 eerlick Officy: eervol ambt.

[p. 251]

1300

'Tis een smeerich Ambacht waren sy wat goet spaars,¹³⁰⁰

 

Sy mochtender hondert pont gróót op verteeren s'Jaars.¹³⁰¹

els

 

Ja seecker, dats geen kleyne maater, isser so veel me te winnen,¹³⁰²

 

So geeftet me wongder, datter geen groote Kadetten Dief-leyers sinnen?¹³⁰³

trijn

 

Wat doeje, spinje wat? dat is seker hiel goet vlas,

1305

'Tis een garentje als een sijt, wel trouwen jy spint wel ras,¹³⁰⁵

 

Waar haalje de steentjes op de Nieuwendijck of inde Halsteegh?¹³⁰⁶

 

Op de Luysemarckt, en op de Burgh-wal daar ist al leegh.¹³⁰⁷

 

Wat geefjet pont? waar brengjet? of heb jy jou huysen?¹³⁰⁸

 

Ick heb hier wat werck te heeckelen en te pluysen,¹³⁰⁹

1310

Heer ick kent so moytjes doen, also wel als onse Hilletjebuur,

 

^* Al seggen de luy datset puyckje, en 't ammeraaltje is van de buurt,¹³¹¹

 

Als ick begin, so heb ick noch niette daan, dat soumen seggen,¹³¹²

 

De heeckelsters vande varckemerct mogender heur broeck by leggen,¹³¹³

 

Ick ben al mier as mient, ick slacht Jan bruynen neus,¹³¹⁴

1300 smeerich: voordelig, goed betaald.

1301 hondert pont groot: 600 gulden.

1302 maater: materie, zaak; winnen: verdienen.

1303 geeftet me wongder: verwondert het me (vgl. vs. 1542, 2008); groote Kadetten: voorname lui (vgl. vs. 720); sinnen: zijn.

1305 als een sijt: als zijde; trouwen: voorwaar (vgl. vs. 714).

1306 steentjes: hoeveelheden wol, garen, katoen met een gewicht van een ‘steen’, zes pondaant.; Halsteegh: de tegenw. Damstraat.

1307 Luysemarkt: voddenmarkt op de nieuw-markt; al leegh: helemaal uitverkocht.

1308 geefjet pont: geefje per pond; waar brengjet: bij welke winkelier breng je het, nl. het door jou gesponnen garen; huysen: vaste adressen, particulieren voor wie je werkt.

1309 werck: ruwe hennep.

* E 1 v^o

1311 'tammeraaltje: (het admiraaltje) de allerbeste.

1312 so heb ick enz.: dan ben ik nog niet zo gauw klaar.

1313 heeckelsters: hekelaarsters, vrouwen die vlas of hennep over de hekel halen; varckemerct: op de Varkenssluis, de brug over de O.Z. Achterburgwal tegenover de oude Doelenstraat; mogender enz.: moeten daar voor onderdoen (vgl. vs. 218).

1314 mier as mient: meer dan gewoon (‘gemeen’), dan Jan en allemanaant.; slacht: lijkt op; Jan bruynen neus: de neus van Jan Bruin (die blijkbaar heel groot was)aant..

[p. 252]

1315

Jutje Jans met oorlof wat sinje Benist, Papist, Arminiaens, of Geus?¹³¹⁵

 

Wat isser nu al te doen, niet waar? met gheloofs saken?¹³¹⁶

 

Dat het an ons drien stong wy souwen dat hylick wel maken,¹³¹⁷

 

Wat noch prijs ick mijn: Ick spreeck wel een haastich woort,¹³¹⁸

 

Maar daar me ist ghedaan. Och moer ick weet hoet hoort!¹³¹⁹

jut

1320

Elsje kaacks datt'an ons stondt, wat dunckje souwt dan beter wesen,¹³²⁰

 

Swijcht, swijcht om Gods wil, kijnt Heeren boecken zijn quaat om lesen¹³²¹

 

Och dat is ons dingen niet laten wy ons moeyen met onse werck,¹³²²

 

Elsjen kals, hebje nou een lootjen van de ouwe of nieuwe kerck?¹³²³

 

d'Alemosseniers dielense 'sweecx wat uyt voor de arme luytjes,¹³²⁴

1325

De luy werpen nou so niet over, sy bestellent nou met duytjes¹³²⁵

 

Die wel eer guldens gaven, doe ginge de vaars grof,¹³²⁶

 

Trouwen 'tis nou een duere tijdt, 'tmacher nou so niet of,¹³²⁷

 

Kijck alle dingh is duur, maer Anne Klaas in de drie testen¹³²⁸

 

Die doet so veel goedts (God loontser) hier ande vesten,¹³²⁹

1315 met oorlof: met verlof, als je het me toestaat (vgl. vs. 636); sinje: ben je; Benist: Mennist (vgl. vs. 1680: benier); Arminiaens: zie Inl. blz. 22; Geus: Calvinist.

1316 al: allemaal.

1317 Dat het enz.: als het van ons drieën afhing; hylick: huwelijk; wy souwen enz.: wij zouden die zaak wel in het reine brengen.

1318 Wat: Wat?; noch prijs ick mijn: ik mag echter van mezelf zeggenaant.; haastich: driftig.

1319 daar me ist ghedaan: (terwijl men over de godsdienst niet uitgetwist raakt).

1320 kaacks: bijnaam met dezelfde woordbetekenis als kals; zie Inl. blz. 41.

1321 Swijcht enz.: hiermee richt ze zich tot Trijn; Heeren boecken enz.: de onderdanen zijn niet in staat tot een oordeel over de daden en beweegredenen der overheid; bekend gezegdeaant..

1322 ons dingen: onze zaak; moeyen: bemoeien.

1323 lootjen: gestempeld loodje, uitgereikt door het armbestuur van een kerk, waarop men voedsel of brandstof kon krijgen.

1324 Alemosseniers: leden van een kerkelijk armbestuur, armvoogden; 'sweecx: wekelijks.

1325 werpen nou so niet over: zijn nu niet erg vrijgevig; bestellent: doen het af.

1326 doe ginge de vaars grof: toen waren de armvaders royaal.

1327 'tmacher: het kan er.

1328 de drie testen: het huis is zo genoemd naar het uithangteken; testen: stovenaant..

1329 loontser: lone het haar; vesten: stadsmuren, stadswallen.

[p. 253]

1330

Ghy weetet niet, hoe veel boogjes datse 's jaers wel huurt,¹³³⁰

 

En daarse alle Sondags warmis, kóól, erreten en boonen stuurt,¹³³¹

 

En stockvis, en bry, och s'is so goet arms, jen hebtje leven,¹³³²

 

Datse selfs een Rogghenbroodt was, ick lóóf niet, of sy souwer self wech gheven,¹³³³

 

'Tis, 'tis dat ickje niet segghen en kan, 'tis te goethartighe wijf,¹³³⁴

1335

Sy souw verseepertjes huer hert wel duwen uyt huer lijf,¹³³⁵

 

En gheven 't an een aar. Stuurdese daar gistren niet so veel laken¹³³⁶

 

Datter Lobberich, Dibberich, en Gerberich een roc of souwen maken,¹³³⁷

 

Sy haalden eensdaags, een gróót Linneweb uyt het middelste bom.¹³³⁸

 

Wat gingse doen? maar sy dieldent daart nóót was, rustich om.¹³³⁹

els

1340

Ja sulcken ien ken icker oock, ick moeter deucht of spreken,¹³⁴⁰

 

Och! hoe dickwils het sy wel in mijn spynt en tresoor e keken¹³⁴¹

 

Offer oock yet ghebrack, of watter was van nóót,¹³⁴²

 

Daar kreegh ick noch flusjes een pot met botter, en een bróót,¹³⁴³

 

Met een sle met turf, en een mant met spaanders, en vyventwintich eecken houten,¹³⁴⁴

1330 boogjes: gewelfde bogen waarop de stadsmuren binnenwaarts rustten; weldadige lieden huurden een of meer van die bogen om er arme gezinnen gratis in te laten wonenaant..

1331 warmis: warmoes.

1332 so goet arms: de armen zo genegen; jen hebtje leven: je hebt zo iets van je leven nog nooit meegemaakt (vgl. vs. 19).

1333 Datse selfs: als ze zelf; ick loof niet, of: ik weet zeker dat (vgl. vs. 245, 1141); souwer: zou zich.

1334 te goethartighe wijf: een erg goedhartige vrouw.

1335 verseepertjes: voorzeker.

1336 aar: ander.

1337 Datter Lobberich enz.: dat het wel voor drie vrouwen voldoende was voor een rok.

1338 haalden: haalde; eensdaags: op een dag; Linneweb: lap linnen; bom: bon, la of plank van een linnenkast.

1339 maar: wel; rustich: flink, hier: gul; om: rond.

1340 sulcken ien: zo een; er deucht of spreken: er (niets dan) goeds van zeggen.

1341 spynt: spinde, provisiekast; tresoor: broodkast (vgl. vs. 545).

1342 yet ghebrack: iets ontbrak, aan iets gebrek was.

1343 flusjes: kort geleden.

1344 sle: slede; eecken houten: blokken eikenhout.

[p. 254]

1345

Met een kinnetje harings, en met lustich en wel ghesouten¹³⁴⁵

 

Aal, en Labberdaan, en se het mijn kyeren gnapjes e kliedt en e riet,¹³⁴⁶

 

En sy stuurtse int gróót schóól, 'tis van s'en leven niet e schiet.¹³⁴⁷

De lesende robbeknol. Els Kals. Trijn Snaps. Jut Jans.

 

^* Uyt ist, siet daar blijf ick buur-wijfje, siet daar by dat titeltje.¹³⁴⁸

trijn

 

Maar hoe reyn is dit ooc, komt me vaar leestmen noch een kapiteltje,¹³⁴⁹

1350

Jesus, Marye, maar kyeren, God segen ons, is dat Gods woort?

 

Ja wel Heer; ick wort schier aars, ick hebt mijn leven niet e hoort,¹³⁵¹

 

Ick ken niet een A voor een B, mijn ouwers lietent my noyt lieren,

 

Hoe moy leest die knecht! hoe keunent de menschen versieren?¹³⁵³

 

Houw daar mijn vaar, ay lieve leest dan noch iens¹³⁵⁴

1355

Een Euangelytje uyt de schrift, je weet wel, dats nou alliens,¹³⁵⁵

 

Ick ben me Rooms-Katelijck, en ick gae wel in de preecken,¹³⁵⁶

 

Maar wat ist? hier e seyt, ick macher mijn hooft niet me breken,

 

Of daar een Paap staat en praat int Latijn, en haaltet wel so vart,¹³⁵⁸

 

Ick laat mijn noch staan; maar dat hyer selver in verwart,¹³⁵⁹

1360

Men hoort ons slecht en recht en eenvoudich te leeren

 

Wat weet ick of mijns ghelijck van 'taalwaarich disputeren?¹³⁶¹

1345 kinnetje: vaatje; lustich en wel: flink.

1346 Labberdaan: zoutevis; kyeren: kinderen; gnapjes: knap, netjes; e kliedt en e riet: gekleed en gereed, met alles voorzien wat kleding en toilet betreft.

1347 gróót schóól: stadsschool.
- lesende: voorlezende. Hier begint het zevende toneel van het derde bedrijf.

* E 2 r^o

1348 titeltje: tekentje, puntje.

1349 reyn: mooi.

1351 ick wort schier aars: ik word er haast een ander mens van, ik raak bijna buiten mezelf.

1353 knecht: jongen; keunent ... versieren: kunnen het bedenken.

1354 Houw daar: pak aan (ze geeft hem wat).

1355 je weet wel enz.: hiermee geeft Trijn te kennen, dat zij het níét weet; dats nou alliens: dat doet er nu niet toe (hoe het heet)aant..

1356 me: mede, ook; wel: trouw; in de preecken: naar de kerk.

1358 staat en praat: staat te praten; vart: ver, van ver.

1359 Ick laat mijn noch staan: ik wil over me zelf niet eens spreken; in verwart: in verward raakt, niet meer uit wijs kan worden.

1361 'taalwaarich: het twistzieke.

[p. 255]

els

 

Nou mijn Ridder van 'tsint Jooris, nou mijn vryer assen man,¹³⁶²

 

Leest nou en reys dat heyligje, moytjes van voorenan.¹³⁶³

robbeknol leest.

jut

 

Maar woondje daar men vaar? Heer je keunt, jy hebt wel annenomen,¹³⁶⁴

1365

Mijn Koningh jy moet wat dickwils, en wat mier ankomen,

 

Ghy komt al te luttel uyt, 'tis niemendal, hoorje dat wel.¹³⁶⁶

 

Siet dat geef ickje, nou, neemtet vry, wat dats ien gesel,¹³⁶⁷

 

Jy bint ien man als spec, en spec is so goet as gelt: altijt as jy komt lesen,¹³⁶⁸

 

So sel ons eten so wel voor jou, als voor ons selven wesen.

robbeknol

1370

Ick bedanckje buur-wijfjes, onse lieven Heer is het loon,

 

Die so veel menschen spijsden met vijf garsten broon.¹³⁷¹

trijn

 

Gaat heen mijn Engeltje, mijn snobbeltje, och! hy is so soet,¹³⁷²

 

Dat jou onse lieven Heer in den Hemel halen moet,¹³⁷³

 

Komt altoos an, al wast een Kaars in nacht: dat waren woorden,¹³⁷⁴

1362 Ridder enz.: als vleinaam bedoeldaant.; assen man: flink maar (vgl. vs. 457, 1884).

1363 dat heyligje: van die heilige (affectief verkleinwoord), uit hetgeen door of over hem is geschrevenaant..

1364 keunt: kunt het; wel annenomen: goed geleerd.

1366 'tis niemendal: dat is niks, dat is helemaal verkeerd.

1367 wat dats ien gesel: wat! dat is nog eens een kerel.

1368 ien man als spec: een allervoortreffelijkste man; samen met wat erop volgt een bekend gezegdeaant..

1371 garsten broon: gerstebroden, vgl. Joh. 6: 9aant..

1372 snobbeltje: schat; soet: lief.

1373 moet: moge.

1374 al wast een Kaars in nacht: al was het zo ver na middernacht als het branden van een kaars duurt, als was het ook midden in de nachtaant..

[p. 256]

1375

Wat dochtje Jutje, wast anders ofje een Propheet hoorde?

 

Ay komtme binnen, en praat wat, ick heb so moyen vier.¹³⁷⁶

els

 

Wel an ic koomje by.¹³⁷⁷

jut

 

Al waar ick doot so bleef ick doch niet hier.

jerolimo. Robbeknol.

 

Moor hoe voriabel en sunderling da 't avontuurs beloop is,¹³⁷⁸

 

En weet niemant van ouwlien goeliens of Amsterdam te koop is?¹³⁷⁹

1380

Ick wilt betoolen niet op termijnen, maar met argent kontant,¹³⁸⁰

 

Puf Koopliens, puf Mannekens ick ben de grootste van 'tLant,¹³⁸¹

 

En waaren de Stooten niet geimpescheert met facieuse soken,¹³⁸²

 

Ick sood versoecken de Haarlemmermeer drooch te moken,¹³⁸³

 

Op myne kosten, ic sood doen, och joock! och Jesus joock! ba 'tJan,¹³⁸⁴

1385

d'Hollandsche botmuylen sien Sr. Jerolimo voor een slechthoot an,¹³⁸⁵

 

Ja wel kijckt eens, en wordy niet sot. Waar ic te Brussel gebleven,¹³⁸⁶

 

De Grave van Egmont had my zijn suster of zijn nicht wel gegeven,

 

^* En noch paasen deze Ollandtsche Moeyers van Amsterdam,¹³⁸⁸

1376 komtme: komt me, of kom mee; moyen vier: mooi vuur (het is bij mij lekker warm).

1377 koomje bij: kom bij je; doch: toch.

1378 Moor hoe: bij dit vs. begint het achtste toneel van het derde bedrijf; voriabel: veranderlijk; 't avontuurs beloop: de loop van het lot.

1379 ouwlien: u(lieden); goeliens: beste mensen (aangesproken persoon; J. richt zich tot het publiek).

1380 betoolen: betalen; argent kontant: contant geld.

1381 Puf: uitroep van minachtingaant..

1382 Stooten: Staten van Holland; geimpescheert: in beslag genomen (fr. empêcher); facieuse soken: lastige zaken (fr. facheux).

1383 sood versoecken: zou proberen; de Haarlemmermeer: zie Inl. blz. 22v.

1384 joock: ja ik; ba 'tJan: bij St. Jan (vgl. vs. 1623).

1385 Sr.: Sin(g)jeur (vgl. vs. 2065) of sp. señór (?); slechthoot: onnozele hals (vgl. vs. 199).

1386 en wordy niet sot: is het niet om dol van te worden?; te Brussel:aant..

* E 2 v^o

1388 paasen: (peinzen) denken (vgl. vs. 527).

[p. 257]

 

Dat ick kick om hoor schoon ensicht uyt Brabant quam:¹³⁸⁹

1390

Ba schaamt ou gay kladdekens, en moockt daar af geen mency¹³⁹⁰

 

Of ken doe ou van mayn leven gheen honeur noch reverency:¹³⁹¹

 

En weest danckboor aan Jerolimo die hem so loogh verneert¹³⁹²

 

Dat hy uwe stadt door de grandese van zijn presency eert.¹³⁹³

 

Ke vuyltjens, ke ne ke ne gheen lust tot houwen,¹³⁹⁴

1395

Al mocht ick de Princes de Koninghs Dochter trouwen.

robbeknol

 

Ghy hadt al groot gheluck hadje noch een Beerstekers wijf,¹³⁹⁶

 

Ja wel dat mal sier deed jy hoefden een playster overje hiele lijf.¹³⁹⁷

jerolimo

 

Moor Robknol sie door ons Heer doet buyten mayn hopen¹³⁹⁸

 

Zayn goeyertieren handt altans mildelijck open.¹³⁹⁹

1400

Goot henen op de Mert, koopt vlees, broot en fruyt,¹⁴⁰⁰

 

So steken wy de rijcke liens en de Duyvel het oogh eens uyt:

 

En dat meer is, so wil ick dagge ou sult verblyen,¹⁴⁰²

 

Want ick he van daach een ander huys ghehuurt veer besyen,¹⁴⁰³

 

Ick blijf hier langher niet in dit versworen nest¹⁴⁰⁴

1405

Als dese loopende moont, en saterdach is de lest.¹⁴⁰⁵

 

Vervloeckt soo moet hy zijn die 'thout daar toe bereyde,

1389 ensicht: gezicht (vgl. vs. 501).

1390 kladdekens: vuilpoesen; moockt daar af geen mency: maak er geen melding van, praat er niet van.

1391 ken: ik en (negatie); reverency: hulde (vgl. vs. 626).

1392 hem so loogh verneert: zich zo laag vernedert (vgl. vs. 622).

1393 grandese: hoogheid, nobelheid (sp. grandeza).

1394 ke: uitroep van minachting; vuyltjens: kladdekens (vgl. vs. 1390); ke ne gheen: ik heb geenaant.; houwen: huwen.

1396 Beersteker: putjesschepper. De vzn. 1396-97 terzijde.

1397 dat mal sier deed: als gekzijn pijn deed; bekende uitdrukkingaant.; hoefden: behoefde.

1398 sie door: zie daar.

1399 altans: thans.

1400 Goot: ga.

1402 dat: wat; dagge ou: dat je je.

1403 veer besyen: ver hiervandaan.

1404 versworen: vervloekte.

1405 de lest: de laatste.

[p. 258]

 

Of die de eerste steen op desen gront in kalck leyde:

 

Want tot mijn ongheluck so quam ick in dit huys

 

'tWelck is ghedestineert tot mysserie en tot kruys,¹⁴⁰⁹

1410

By gort van d'uur dat icker quam, da moe gay weten,¹⁴¹⁰

 

En proefden ick noyt een dronck wijns, noch 'kheve gheen mondt vol vlees gheten.¹⁴¹¹

 

Noch 'ken ha noyt wa rust, oock ist so quolaijck gebouwt

 

En 'tesser so doncker en so droef datter een mensch voor grouwt.¹⁴¹³

 

Lóópt, lóópt, lóópt, Robbert lóópt, en wilt gheduerich draven,¹⁴¹⁴

1415

Wy sullen nu eten en bancken als jonghe Graven.¹⁴¹⁵

robbeknol

 

Och lieven Heer hebt danck, och dit is wel ghemaackt,¹⁴¹⁶

 

Maar hoe is mijn Joncker toch an dit ghelt gheraeckt?

 

Hebt danck, heb duysentmaal danck, o Heer alder Heeren,

 

Die onse droefheydt haast in blijdtschap kan verkeeren.¹⁴¹⁹

1420

Maar hoe sel ick het best nu aenlegghen met het ghelt,

 

Laat sien hoe veel isser wel, ick hebt niet eens ghetelt.

 

Dit is ghelt alliens oft een excecusijs plockje was,¹⁴²²

 

Datter anden Damsluys nu wat ghebraens tot dat kockje was,¹⁴²³

 

Dat waer immers wel goedt, maer 'tventjen is te duur.¹⁴²⁴

1425

Ick wil gaan koopen een pan-aaltje van Jannetjen Hoyschuur.

1409 mysserie: misère; kruys: leed, ellende.

1410 By gort: bij God.

1411 noyt: J. is de koevoet enz. van de vorige dag (Inl. blz. 30) blijkbaar vergeten; noch 'kheve gheen ... gheten: en heb ik ook nooit een hap vlees gegeten.

1413 droef: somber; grouwt: gruwt.

1414 gheduerich: voortdurend.

1415 bancken: smullen (vgl. vs. 958).

1416 Och lieven Heer: bij dit vs. begint het negende toneel van het derde bedrijf, blijkbaar zonder Jerolimo; dit is wel ghemaackt: dit is voortreffelijk.

1419 haast: snel.

1422 alliens oft enz.: precies alsof het het strijkgeld bij een gerechtelijke verkoop was, d.w.z. we hebben het even gemakkelijk en gelukkig gekregen (vgl. vs. 1133)aant..

1423 Datter ... was: als er ... was, was er maar; Damsluys: de brug op de Dam; tot: bij.

1424 immers: in elk geval, zeker; wel: heel.

[p. 259]

 

Neen dat is te oudt-backen, 'thet al te langh inde son e staan:

 

Ick eet so garen haasje koddette fluyta van Piere le son e daan.¹⁴²⁷

 

Maar dat goetjen is wel lecker, maar 't is so verbrancxst tey,¹⁴²⁸

 

Ick mach gaan halen tot Pauwels een moye venesoen Pastey.¹⁴²⁹

1430

^* Ick heb niet ghelts ghenoech, ganslyden dat rijt sijn lappen,¹⁴³⁰

 

Wat sal ick in dese pot Lonsbier of delewijn laten tappen?¹⁴³¹

 

Dat dient my niet voor al, want worden mijn Meester buys,¹⁴³²

 

Hy sloech de pottebanck stucken, en al de glasen uyt in't huys,¹⁴³³

 

Want waar hy niet dol e weest, hy was noch te Leuven Pater.¹⁴³⁴

1435

Waar sal ick het bróódt halen, inde veughels- dwarsstraat, inde Deuvekater?¹⁴³⁵

 

Dat Wijf is so vies, ick weet niet hoe. Ick moetme wat berain.¹⁴³⁶

 

Ick hadd' garen goet koop, want ick sou niet garen alle daaghs te Merckt gain.¹⁴³⁷

 

Daarom als ick het doen wil so doe ick het met een gracy.¹⁴³⁸

 

Wel hy, hier komt een doodt, by gants bloet dit is een stacy.¹⁴³⁹

Het Lijck, de Draghers, de Priesters en de Vrouvv: de Mannen, Robbeknol.

vrouw

1440

Mijn Heer, mijn Man, mijn goedt, wat is my dit een kruys?¹⁴⁴⁰

1427 haasje koddette fluyta (l. sluyta?): onbekend gerechtaant.; Piere le son: spotnaam (fr.), de zemel; van P. e daan: door P. bereid.

1428 verbrancxst: vervloekt (vgl. vs. 294); tey: taai.

1429 mach: kan; tot Pauwels: bij Pauwel; venesoen Pastey: pastei van wildbraad.

* E 3 r^o

1430 dat rijt sijn lappen: dat hakt erin, dat kost veel geld.

1431 Lonsbier: Londens bier; delewijn: een soort Duitse (?) wijnaant..

1432 Dat dient my niet voor al: daar moet ik helemaal niets van hebben; worden: werd; buys: dronken.

1433 pottebanck: stellage waarop het keukengerei staataant.; stucken: aan stukkenaant.; glasen: ruiten (vgl. vs. 1094); uyt: stuk, nl. sloech uyt.

1434 hy was noch te Leuven Pater: onduidelijke mededelingaant..

1435 veughels- dwarsstraat: Vogelsteeg, tussen het stadhuis en de Nieuwe Kerk; de Deuvekater: winkel met een uithangbord waarop een duivekater (een soort kerstbrood) was afgebeeld.

1436 vies: smerigaant.; berain: beraden.

1437 goet koop: een flinke inkoop.

1438 met een gracy: netjes, d.w.z. goed, flink (wat de hoeveelheid betreft).

1439 doodt: dode; stacy: lijkstaatsie, begrafenisstoet.
- de Mannen: zie Inl. blz. 44.

1440 Mijn Heer: bij dit vs. begint het tiende toneel van het derde bedrijf.

[p. 260]

 

Helaas waar brenghtmen u? in 'tongheluckich huys?¹⁴⁴¹

 

In 't droef, in 't doncker huys, int huys van het vergheten,

 

In het huys daar men weet van drincken noch van eten?

robbeknol

 

O mijn, wat hóór ick daar? ó mijn! mijn pols die slaet.¹⁴⁴⁴

1445

Mijn dunckt warachtich dat Hemel en aerdt vergaet,

 

Sy brenghen dese dóódt in mijn huys, dits mijn vresen,

 

Maar ó popelency daer sal ick noch voor wesen.¹⁴⁴⁷

 

Wapen! wapen! móórt! móórt! móórt! móórt! brant! brant!¹⁴⁴⁸

 

Helpme! wapen! brant! de duyvel is in Hollandt.

1450

Och Miester! Joncker! Heer! help! help! helpt! helpt my beschermen

 

De deur! de poort! de deur! of jy seltet bekermen.¹⁴⁵¹

jerolimo

 

Wel jonghen, wel hoe dus, hoe komt dagge so krijt?¹⁴⁵²

 

Wat isser dagge so furieus de deur toe-smijt?

robbeknol

 

Och Joncker! ey komt hier! Ick ben de deur niet machtich.¹⁴⁵⁴

1455

Want men brenght hier een doodt in ons huys, ja warachtich.

jerolimo

 

Een lijck? een doot? wel hoe?

1441 'tonghelucktich huys: het graf; R. vat het letterlijk op en betrekt het op zijn eigen huis, denkende aan de woorden van zijn meester (vs. 909).

1444 O mijn: o mij (uitroep).

1447 popelency: bastaardvloek, verbastering van apoplexie (beroerte); daer sal ick enz.: dat zal ik nog beletten (accent op vóór).

1448 Wapen: uitroep (te wapen).

1451 seltet bekermen: zult het beklagen, er spijt van hebben.

1452 Wel jonghen: hier begint het elfde toneel van het derde bedrijf.

1454 niet machtich: niet meester; ik kan de deur niet verdedigen.

[p. 261]

robbeknol

 

Sy quamen my te moet,¹⁴⁵⁶

 

En siet de Vrouwe sprack: Mijn Heer, mijn Man, myn goet:

 

Helaas waar brenghtmen u? int huys van het vergheten?

 

In het huys daar men weet van drincken noch van eten?

1460

Int ongheluckich huys, in 't huys seer droef en doncker?

 

Och, och, sy brenghent hier, komt helpt my doch myn Joncker,

 

Ick staa hier met mijn rugh en dringh teghens de poort.¹⁴⁶²

jerolimo

 

Ick kan van lacchen nau spreken een enckel woort,¹⁴⁶³

 

Och, ach, ick lach men doodt, ick kan 'tniet langher harden.¹⁴⁶⁴

robbeknol

1465

Ja wel lach jy der om, ick souwer dol om warden.¹⁴⁶⁵

jerolimo

 

Het is wel woor Robknol al hed ick wa ghelacht,¹⁴⁶⁶

 

Ghy hadt reden te dincken dagge hebt ghedacht,¹⁴⁶⁷

 

Doen ghy hóórde 'tgheen de droeve Weduw seyde,¹⁴⁶⁸

 

Die hoor afghesturven man weenend' ter aerde leyde.

1470

^* Moor dewijl dat ons Heer het alles heet versien,¹⁴⁷⁰

 

Doet op en haalt ons spijs, ou sal gheen leet gheschien.¹⁴⁷¹

robbeknol

 

Och laetse eerst mijn Heer een weynich zijn vertrocken.

1456 te moet: tegemoet.

1462 staa ... en dringh: sta te dringen.

1463 nau: nauwelijks.

1464 men: me; harden: uithouden.

1465 om warden: van worden.

1466 Het is wel woor: het is zeer juist, je hebt volkomen gelijk (men denke achter Robknol een dubbele punt).

1467 dagge: wat je.

1468 Doen: toen.

* E 3 v^o

1470 dewijl dat: omdat; heet versien: ten goede heeft geregeld.

1471 Doet op: maak open.

[p. 262]

jerolimo

 

Nu Markolfus makop, malkus hoe salt hier locken?¹⁴⁷³

 

Doet open, lacker flucx, wech uyls-kuycken, loopt wech,¹⁴⁷⁴

1475

En haalt ons den ontbijt, en hoordy niet wa ick segh?¹⁴⁷⁵

robbeknol

 

Nu Joncker, ick sal gaan, al blijf ick wat staan temen,¹⁴⁷⁶

 

Wie kan een ander hier de vrese doch benemen.¹⁴⁷⁷

1473 Markolfus: schreeuwlelijkaant.; makop: maak op, doe open (vgl. vs. 1474), of scheldnaam (sufferd, dwaas)?aant.; Malkus: dwaasaant.; hoe salt hier locken?: wat zullen we nu hebben?! (vgl. vs. 1924).

1474 lacker: kwajongen.

1475 den ontbijt: het eten.

1476 temen: dralen.

1477 Wie kan enz.: niemand kan een ander van zijn vrees bevrijden (houdt in: dus de jonker kan het mij ook niet)aant.; hier: bijw. met verzwakte betekenisaant..

956 grotere initiaal M
- Eerste uytkomen: eerste toneel; terwijl de voorgaande bedrijven geen indeling in tonelen bezitten, heeft dit derde bedrijf die wel, althans ten dele.

991 Hof-jancker B3 Hof-joncker - 998 'tis B2 tis

1006 grotere initiaal B - 1011 So mocht enz B1 So mocht haar de kuycken-dief wel schielijc eens - 1012 wispeltuur. B2 wispeltuur,
- Harmen: zie Inl. blz. 51 vv.

1030 moetmen B1 moetje - listich B1 lustich

1051 eerst beginnen B1 beginnen

1057 heb ghy A, D hebt ghy

1063 kaars H kaats

1111 Andries B2 e.a. Steven zie Inleiding blz. 57- 58.

1129 Elsgen H Elsjen - 1132 Mannetgen H Mannetjen

r. 1 grotere sierletter A - prozatekst in romein
-een heel deel jacht: een grote troep. Hier begint het derde toneel van het derde bedrijf.

1153 fielen A sielen

1172 Wael//uyt B2 Wael/uyt - 1173 ael//uyt B2 ael/uyt

1180 langhes B2 laughes

1231 zoo stil als B3 zoo stil, zoo stil als zie Aant. blz. 352. - 1247 wack're B2 wack re - 1249 langh B3 jongh - 1251 soecken. B2 soecken,

1252 Trijn ontbreekt in B1 - 1254 ghy A, D jy - ghy A, D jy - 1255 icje niet B3 icje backhuys niet - 1260 hanghkloot B3 hanghgat - 1263 ghy B3 jy - 1265 by gans B2 bygans

1277 trecktet B2 treckter

1293 d'ander B2 d ander

1303 geen groote Kadetten A, D gheen meerder - 1313 heeckelsters B2 heeckelster - 1314 as mient H asje mient

1318 spreeck A spreeckt

1332 s' is B2 s is

1369 wesen. B2 wesen,

1377 hier. B2 hier zonder punt

1391 leven B2 leaven

Na 1415 B2 en andere drukken ten onrechte Jerolimo en Robbeknol. Zie Inl. blz. 38 - 1425 pan-aaltje A pan- aalje

1427 fluyta A sluyta - le son B2 le fon - 1430 ghelts A, D ghels

1473 makop H maeck op