Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied

[p. 457]

Hoofdstuk VI
Oproepen van geesten voor eigen gebruik

1. Algemeen: geesten, doden, duivels en elfen

Vanaf de Oudheid heeft de mens geloofd dat hij met bovennatuurlijke wezens kon in contact komen. Mits het volgen van de juiste, soms ingewikkelde procedure achtte hij het doenbaar de superieure mogelijkheden van deze wezens voor aardse, soms heel triviale of persoonlijke doeleinden aan te wenden. De Faust-legende werd dan heel letterlijk en bloedernstig. Daartoe circuleerden vele met de hand geschreven handboeken, zogoed als uitsluitend in het Latijn gesteld, zoals de Constitutio van de beruchte Thebaan Honorius¹, het Liber spirituum, het Liber consecrationum, De Novem Candariis, het beruchte Clavicula Salomonis, en nog vele andere². Ze werden in het grootste geheim bewaard en als een kostbaar bezit gekoesterd. Ze behoren tot de ars notoria, zo genoemd omdat ze wemelen van pentakels, symbolen en geheimzinnige Hebreeuwse woorden.

Deze moeilijk toegankelijke werken boden aan de geprivilegieerde lezers ervan de mogelijkheid om de ganse hiërarchie van engelen en demonen op te roepen, elk met hun eigen namen, attributen en actieterreinen. De gelijkenis met de verering van de heiligen is onmiskenbaar, maar deze laatste was in alle lagen van de bevolking verspreid, de oproeping van geesten daarentegen was een zeer elitaire bedoening³. Ze behoort tot de rituele magie wegens het belang dat erbij gehecht wordt aan het rigoureus volgen van soms heel ingewikkelde ceremonies⁴.

De rituelen zijn sterk verschillend. Gewoonlijk echter omvatten ze het trekken van magische cirkels met krijt of met de punt van een zwaard, berokingen, het reciteren van incantaties, het in acht nemen van de gepaste voorbereiding met vasten, gebeden en kuisheid, en het gebruik van allerlei hulpmiddelen als gewijd water, wierook en mirre, kaarsen, scepters, toverstokken en metalen staven⁵.

1 [Honorius], The Sworn Book of Honorius the Magician, trans. D.J. Driscoll (Gillette, N.J., 1983). Niet te verwarren met paus Honorius III.

2 Thorndike, Op.cit., II, p. 284-289 en Thomas, Op.cit., p. 272.

3 Alhoewel Thomas, Op.cit., p. 274 meent dat ook niet-intellectuelen deze ars notoria beoefenden, lijkt dit alleen uitzonderlijk voor te komen. De gebruikers waren in hoofdzaak intellectuelen: daarop wijzen de in het Latijn gestelde teksten en de geleerdheid van beruchte adepten als de doctores John Dee en Simon Forman in het 17de-eeuwse Engeland en natuurlijk ook Dr. Faustus in de 16de eeuw. Voor de laatstgenoemde, zie ook K. Baschwitz, Heksen en Heksenprocessen (Amsterdam, 1964), p. 33 e.v.

4 Voor een overzicht van de belangrijkste teksten, zie E.M. Butler, Ritual Magic (Cambridge, 1949).

5 Thomas, Op.cit., p. 273.

[p. 458]

⁺In de reeds herhaaldelijk vermelde Clavicula Salomonis is een uitvoerig hoofdstuk aan het oproepen van geesten gewijd (G. 5, 6r-20v)⁶, te uitvoerig om hier te worden samengevat. In ditzelfde manuscript komt ook een procédé voor om met Ober(i)on, een helse geest, een gesprek aan te knopen, ad loquendum cum oberon, zoals het in de titel heet (59r-61r). Deze duivel zal na enkele lange incantaties verschijnen, gekleed als een koning, maar toch nederig bereid alles te doen wat de operator hem zal vragen. Oberon werd door magiërs dikwijls opgeroepen⁷, eeuwen reeds vóór hij tot koning van de elfen, kabouters of andere aard- of luchtgeesten werd gepromoveerd⁸. Samen met zijn echtgenote Titania, zou hij in Indië hebben geleefd vanwaar hij geregeld 's nachts naar onze streken kwam om er te dansen in de maneschijn. Bij het eerste ochtendkrieken vluchtte het echtpaar en hield zich de ganse dag in de boomkruinen schuil⁹.

Geesten werden voor velerlei doeleinden opgeroepen, b.v. om een vrouw waarop men zijn begerig oog had laten rusten, te verplichten bij de magiër te komen en hem ter wille te zijn¹⁰. Wat alle doeleinden - hoe verscheiden ook - toch gemeenschappelijk hebben, is dat ze steeds van verdacht allooi zijn en nooit moreel hoogstaand kunnen genoemd worden: seksueel geweld, bezitsdrang, schattenjacht, schade toebrengen aan de medemens, machtswellust, ontfutselen van geheimen, enz.¹¹ Soms wil men ook onzichtbaar worden¹². Waartoe dit dan nuttig kan zijn, wordt meestal niet gepreciseerd, maar men mag wel aannemen dat ook dit niet voor nobele doeleinden zal aangewend worden.

Een belangrijke vraag waarop we hier de aandacht moeten vestigen, is wie de magiërs, de operatores geweest zijn, die zich hebben ingelaten met het oproepen van geesten, de necromantie of ‘nigromantie’, zoals de term in laat-middeleeuwse teksten dikwijls voorkomt.

Het oproepen van geesten, gevallen engelen en duivels is een bezigheid die men niet onreligieus kan noemen. Het is een soort religieuze oefening die geesten aan- en oproept, en hun eer bewijst om gunsten als tegenprestatie te verkrijgen. Vanuit orthodox standpunt is demonische magie echter een perversie van de godsdienst, maar dat betekent ook dat ze binnen het gebied van de religie te situeren is. Kieckhefer¹³ is van mening dat de necromantiërs die, staande in hun magische cirkels, duivels opriepen met de kracht van Gods namen en andere rituelen, deze bezigheid als geoorloofd, ja als heilig aanzagen.

Het oproepen van duivels levert in laat-middeleeuwse fictie van moreel standpunt geen problemen op. Dat is het geval in het toneelstuk Mariken

+ [383]

6 M[athers], Op.cit.. Zie ook Spamer, Op.cit., p. 18-20.

7 Thomas, Op.cit., p. 727-728. Zie ook 6. ‘Elfen ...’ hierna.

8 Kittredge, Op.cit., p. 110, 208 en 210.

9 Collin de Plancy, Op.cit., s.v. Oberon.

10 Zie ook hierboven in hoofdstuk IV.

11 Kieckhefer, Magic, p. 158-159.

12 Zie verder in dit hoofdstuk 9. ‘Schattenjacht’, e.v.

13 Kieckhefer, The Journal of Med. and Renaiss. Studies 24 (1994), 372.

[p. 459]

van Nieumeghen. De oom van Mariken, heer Ghijsbrecht, is ‘fraey ende cloeck’ in het beoefenen van de ‘nigremansie’, een kunst die volgens Mariken ‘ghenoechelijck’ is¹⁴. Ze vraagt aan Moenen, de duivel die haar verleidt en met beloften het hoofd op hol brengt, haar die kunst te leren. Maar de duivel weigert, want, indien ze die kunst beheerste, zou ze haar macht ook over de duivels zelf kunnen uitoefenen. Dus: ‘haer nighermancie te leeren?! daer en come ic niet an!’ (v. 258), vertrouwt hij het publiek toe.

Merkwaardig bij dit alles is dat de heiligheid, deugdelijkheid of waardigheid van priester Ghijsbrecht wegens deze praktijken met geen woord in vraag gesteld wordt en dat de redenen waarom hij zich met necromantie bezig houdt, niet nader worden verklaard. Dat vond men blijkbaar niet nodig, het was helemaal niet ongewoon.

Om dit te begrijpen moet sterk de band beklemtoond worden tussen necromantie en exorcisme. Heer Ghijsbrecht wordt door zijn nicht vermeld als een oproeper van geesten, maar de duivels zelf vrezen hem als een exorcist, een drager van buitengewone kracht die zich zelfs tot in de wereld van de geesten uitstrekt. Deze macht te kunnen uitoefenen was natuurlijk een bron van opwinding voor elke sterveling en elke priester had die als één van de hogere wijdingen ontvangen¹⁵.

Ook de apostels vonden deze macht over de duivels heel bijzonder. Zelden waren ze zo opgewonden als wanneer ze hun meester kwamen vertellen dat de duivels aan hen onderworpen waren (Luc. 10,17). De necromantie was het enige gebied waar stervelingen zich sterk maakten macht te bezitten over de wereld der geesten. Die macht was het gevolg van kennis, een theologische traditie (2de E.) uit Alexandrië, die leerde dat het verwerven van kennis op zichzelf goed en heilig is, zo goed en heilig dat het moet afgeschermd en gekoesterd worden. Dit is de traditie die de necromantiër op zijn manier wilde hoog houden. Het is ook de bron voor Faustiaanse ideeën over magie: niettegenstaande zijn gefascineerd zijn door de macht, was Faust immers steeds essentieel geïnteresseerd in het neerhalen van de schuttingen die zijn zoektocht naar kennis in de weg stonden¹⁶.

Het ziet er naar uit dat de mensen die zich met necromantie inlieten, vooral leden waren van wat Kieckhefer de clericale onderwereld genoemd heeft. Zij hadden de nodige kennis van het Latijn, waarin de conjuraties voor het grootste gedeelte gesteld zijn. Zij kenden de rituelen die bij exorcisme gebruikt worden en hun wijding tot exorcist verleende hun de autoriteit om met geesten om te gaan.

14 Kruyskamp (ed.), Mariken van Nieumeghen, vv. 232-233.

15 Kieckhefer, Magic, p. 153-156.

16 Kieckhefer, The Journal of Med. and Renaiss. Studies 24 (1994) 376.

[p. 460]

2. Voorbereiding en omstandigheden van het magisch werk

⁺Wie zich aan een magisch experiment wil wagen, moet op een aantal dingen letten en bepaalde, als gunstig beschouwde omstandigheden in het oog houden. Deze Latijnse instructies worden toegeschreven aan Ptolemeus (G. 4, 107v-108r).

Belangrijk zijn de dag van de maand, het deel van de dag en het uur met inbegrip van het deel van het uur. Ook moet men de tekenen van de zodiak kennen, erop letten of de zon opkomt of ondergaat.

Ook mag de leerling-tovenaar niet vergeten dat, als hij wil bezweren, dit tot de extra naturalia behoort. De natuurlijke dingen spelen hierbij niet noodzakelijk een rol (non est necesse), want die hebben steeds dezelfde krachten¹⁷.

Wat de dag van de maand betreft, is het goed te weten, zo gaat de tekst verder, dat op de eerste dag (luna prima) alle magische experimenten mogelijk zijn en ook de volgende elf dagen zijn goed daartoe. In de tweede helft van de maanmaand heeft het weinig zin experimenten te doen, want ze zullen toch onbetrouwbaar blijken (quasi omnia falsa invenientus sine dubio).

De eerste dag is vooral geschikt voor experimenten met planten, op de tweede dag moet men bezweren vóór zonsopgang en naar het westen gekeerd. Op de vierde en de zesde dag is de beste tijd na zonsondergang en moet men zich eveneens naar het westen oriënteren. Op de achtste en de tiende is de middag het beste ogenblik en men kere zich daarbij naar het zuiden. Op de twaalfde en de veertiende is de geschikte tijd na zonsondergang en, opnieuw, naar het westen gedraaid. Voor de derde, de vijfde, de zevende, de elfde en de dertiende dag worden geen nadere gegevens vermeld. Wellicht waren die ongeschikt.

+ [384]

17 Dum coniurare voluens sciat hoc pertinere extra naturalia. De naturalibus enim non esse necesse quia semper habent equalem virtutem.

3. Cherubim in een ring

Slechts uitzonderlijk horen we van magiërs die een geest, bij voorkeur een kwade, in hun macht hadden en daardoor zeer goed op de hoogte waren van vele zaken die voor gewone lui onbekend bleven. Zo was Mr. Jacob Judocq de Rosa, de Kortrijkzaan die we reeds eerder ontmoetten¹⁸, toen hij in 1548 gevangen werd, in het bezit van ‘eenen rinck in den wellicken doen ter tijt was bezworen eenen duijvel, den wellichten hij ten minsten to allen vijf daghen eens aengesproken en van nyewen tijdingen en andersins geconsulteert heeft...’¹⁹.

Hoe hij het voor mekaar gekregen had die geest daarin te vangen, vernemen we uit het vonnis niet. Merken we toch op dat De Rosa meester

18 Zie hierboven, Deel II, hoofdstuk I, 17. ‘Toverij opsporen...’.

19 Sinninghe, Volkskunde 45 (1943), 172.

[p. 461]

(Mr.) genoemd wordt, een gestudeerd man dus. Dit is niet verwonderlijk daar de zwarte magie als geheel een erg elitair karakter had.

⁺Misschien gebeurde het vangen van de geest wel zoals in het magische werk dat wordt beschreven in een in het Latijn gestelde tekst (Lo. 5, 83v). Men neme een zilveren of kristallen ring en begeve zich ermee naar een vierweg vóór zonsopgang of na zonsondergang. Men houde in zijn hand een zwaard waarop het volgende gegraveerd is: Jhesus nazarenus rex judeorum. Men zegge een onzevader, een weesgegroet, het credo en het gebed in manus tuos domine.

Daarna bezweert men, ‘pia benahin, beanke, abankatus, tradysyn, bynglasyn, elethenon, fison, diascolon’ (blijkbaar allemaal geesten), dat ze in de ring een geest qui vocatur Cherubin laten verschijnen. Deze moet de operator de toekomst kenbaar maken en hem antwoord geven op al zijn vragen. Daarop keert de magiër zich naar het oosten en zegt: In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen. Hij bevochtigt de vinger met speeksel en maant de geest aan tot spreken.

Dit doet men driemaal vóór zonsopgang of na zonsondergang, steeds met het zwaard in de hand en na de derde keer zal de geest verschijnen. Een zekere, verder onbekende Eleuthorius zou deze proef hebben gedaan.

+ [385]

4. De geest van een overledene

De geesten die opgeroepen worden zijn in de regel kwaadaardig; het zijn duivels uit de hel en men moet dan ook de nodige voorzorgen nemen om niet zelf in hun macht te geraken. Toch is dit niet altijd het geval. Een enkele keer vinden we een vermelding van het oproepen van de geest van ⁺een afgestorvene. Zo b.v. in een Latijnse tekst uit de zestiende eeuw (Lo. 5, 108v). De anonieme scribent deelt mee dat hij in een hermetisch boek²⁰ een middel aangetroffen heeft om in contact te treden met de geest van een dode. Daartoe moet men zich in het vierde uur van de nacht naar zijn graf begeven. Men besprenkelt het met water gemengd met hysop en met het sap van een heester die costus heet²¹. Daarop volgt het bevel: surge, surge, surge, et loquere michi (verrijs en spreek tot mij). Dit moet men drie nachten herhalen en in de derde zal de geest van de afgestorvene verschijnen en vertellen wat men wil weten (et loquetur tecum de quo volueris).

+ [386]

20 Aan Hermes Trismegistos of Triplex werden allerlei astrologische en magische geschriften toegeschreven. Zie G. Sarton, Introduction to the History of Science (Baltimore, 1931), II, p. 562; D.W. Singer, Catalogue of Latin and vernacular alchemical MSS. in Great Britain (Brussels, 1930), p. 639-685 en Thorndike, Op.cit., II, p. 214-228.

21 Een van de vele variëteiten van het geslacht Costus: zie L.J. Vandewiele, De Grabadin van Pseudo-Mesues (Gent, 1962), p. 315.

[p. 462]

5. Oproeping van Belial

Zeer zeldzaam zijn de oproepingen waarvoor instructies in het Nederlands voorhanden zijn. Zo is er een oproeping van Belial, een duivel die o.m. door de inwoners van Sidon vereerd werd en die volgens Johannes Wier in zijn overzicht van de monarchie van Satan over tien legioenen geesten het bevel voert²². Indien we de hiernavolgende tekst mogen geloven, werd hij afgebeeld met de voeten naar buiten gekeerd en in de gedaante van een ‘meyskin’. De operator slaat op het beeld met een hazelaren toverstok, waarna het antwoord zal geven op al wat men vraagt op de manier en met de stem van de operator zelf!

[387] Dit experiment zuldij moghen doen ende maken alle minuten ende hueren, maer het waere betere die ¹, occidente sole ende crescente ², als hij es ghegaen³ eer hij⁴ een alven dach oudt es.
Dan so maect een beelde van maechdenwasse in een meyskins ghedaente met verkeerde voeten⁵. Ende alst ghemaect es, so zalvet⁶ met water dat door een [silver]en vat gheloopen [es] drij daghen lanck.

22 Pseudomonarchia Daemonum, een aanhangsel bij zijn beroemde De Praestigiis daemonum. Zie Collin de Plancy, Op.cit., s.v. Belial. Deze duivel van hoge rang vertoont zich soms als een mooie engel, staande op een strijdwagen van vuur. Hij kan waardigheden en voordelen allerlei bezorgen en doet vrienden in goede verstandhouding leven.

1 die : Lat., de dag van Mercurius, woensdag. Cf. Fr. Lüdy-Tenger, Alchemistische und chemische Zeichen (Berlin, 1928), tabellen 16 en 17

2 occidente ... (: Lat., bij het ondergaan van de zon en het rijzen van de maan

3 hij es ghegaen: versta: als ze (d.i. de maan) aan het wanen is

4 hij: lees zij (de maan)

5 Een vrouwenfiguur met de voeten naar buiten komt in het hs. voor op fol. 59r

6 zalvet: besprenkel, zegen

[p. 463]

Ende als dan den vierden dach compt [...]⁷ zo besmeert dit beelde mitten [bloede] van eender zwarter hinnen voor zijn hooft ende voor zijn borst ende omme die voeten alle daghe, ende weerck⁸ drye daghen lanck.
Daerna so scrijf in de borst dit sigillum solis⁹:
In de borst: . o. d . h ° . Z . h
In den rugghe:
Ende den derden daechs bewieroocke ende settet over een loopende water negh[en] daghen alij¹⁰ 7 met eenen penninck van [...] oude munte, ende leght 4 [...] cronen corien¹¹. Daernaer zo zuldijt [laten] drye daghen.
Ten hende vanden drij daghen zo compt weder ter stede ende besprincket metten bloede van eene duyfve die in de maerte of in januario ghek[...]. Ende dan zo vraecht hij vriendelick [wat] ghij wilt ende het sal u andwoorden ende [oock] vreedelick¹² spreken.
Zo besweert Belial, twelck die beelde es:
Belial, bij den hoofde zijns conynck alste bij Ariel end bij Dariel, bij Trion end bij Ymon¹³
Ende slaet met een eeselaeren¹⁴ roede die een jaer oudt es, ende terstont zal u antwordt gheven naer de maniere van dijne stemme ende dijns selfs spraeke.
Ende zal dij leeren alle die consten die ghij begheert te wetene. Ende draghet met u ende settet in een eymelicke¹⁵ pleck ofte stede die zuijver es in uwen huijse oft anderssins, ende behaudet dat niemant en weet. Ende alst u belieft zo sal u andworden van al dat ghij hem vraecht ende waerelick¹⁶.
Ende dit es een dat eijmelicste experiment ende het best dat men in de weerelt vint. Want men gheen beter hebben en mach. Ende wanneer tghedaen es, soo en suldijt niemant openbaren die leeft.
Verum est quid probatum est¹⁷.
G. 5, 71r-v

In dit verband moet even onze aandacht gaan naar de Steganographia, een van de belangrijkste werken van Johannes Trithemius van Sponheim²³, de vader van de demonomagie, de magie door tussenkomst van de duivels, geesten of engelen.

In het zeer fragmentair gebleven derde deel van dit ca. 1500 geschreven werk (waarvan de eerste twee delen over geheimschrift handelen) worden engelen of geesten bezworen die elk van de zeven planeten regeren. Dit

7 In het hs. zijn verscheidene lacunes door weggerot papier

8 weerck: doe dit

9 sigillum solis: Lat., het zegel van de zon

10 alij: Lat., (volgens) anderen

11 corien: bet. mij niet duidelijk

12 vreedelick: vreedzaam, vriendschappelijk

13 Ariel ... Ymon: namen van duivels die aan Belial ondergeschikt zijn (?)

14 eeselaeren: hazelaren

15 eymelicke: geheime

16 waerelick: naar waarheid

17 Hierna volgen in het hs. andere sigels om op de borst en rug te schrijven (slechts gedeeltelijk bewaard).

23 J. Trithemius, Steganographia: hoc est: Ars per occultam scripturam animi sui voluntatem ... (Darmbstadii, 1621).

[p. 464]

gebeurt op een manier die sterke gelijkenis vertoont met wat we in de hierboven besproken bezwering van Belial hebben gezien. Het procédé is er echter alleen voor Oriffiël, de geest van Saturnus, bewaard²⁴.

Het lichamelijk uitzicht van de engel die men wil oproepen wordt, samen met zijn attributen, geboetseerd in was of getekend op papier. Tot deze afbeelding richt men dan allerlei bezweringen. De magiër ‘doit modeler en cire, ou tracer sur une feuille de papier une figure qui est censée représenter un ange planétaire, doué de ses attributs. Cette invention de l'esprit est également censée invoquer sa présence, lui soumettre une tâche...’²⁵

24 ‘Fac imaginem ex cera, vel pinge in chartam novam figuram Orifielis in modum viri barbati et nudi, stantis super taurum varij coloris, habentis in dextra librum et in sinistra calamum: quem dum facis, dic: Fiat haec imago magni Orifielis plena, perfecta et apta nunciare mentis meae secretum N. filio N. amico meo secure, fideliter et integre. Amen. Scribe in fronte nomen tuum cum encausto ex oleo rosarum temperato et in pectore nomen amici tui absentis dicens: Haec est imago N. filij N. cui per Angelum Saturni Otifielem nunciatur mentis meae conceptum. Amen. Enz. (Trithemius, Op.cit., p. 154-155).

25 I.P. Couliano, Eros et magie à la Renaissance. 1484 (Paris, 1984), p. 230.

6. Elfen en hun ‘cappe’

Dwergen, kabouters, elfen of elfinnen zijn geesten die in sprookjes en vertellingen opduiken. Voor de gewone stervelingen zijn ze meestal onzichtbaar. Alleen zij die het ‘tweede gezicht’ hebben, kunnen ze zien; anderen alleen bij speciale gelegenheden. Zoals Shakespeares ‘faeries’ zijn het luchtgeesten, die zich voeden met fruit en pijlen afschieten op mensen en dieren om ze ziek te maken (elfshot)²⁶. Het kunnen soms ook goedaardige wezens zijn die zich heel vriendelijk gedragen tegenover de mensen en onschuldig reidansen uitvoeren op door de maan verlichte plaatsen in het nachtelijke bos²⁷.

In latere incantamenta spelen ze, voor zover bekend, zogoed als geen rol²⁸, uitgenomen in de Oudengelse magie en ook in twee zestiende-eeuwse Vlaamse, uitvoerige teksten die wegens hun uniek karakter onze bijzondere aandacht verdienen.

Hun onzichtbaarheid hebben de elfen te danken aan hun ‘cappe’, een soort hoofddeksel of muts. In feite wordt met deze kap, Tarnkappe in het Duits²⁹, het bovenste deel van een mantel aangeduid die wegens dit onderdeel een kapmantel genoemd wordt. Deze ‘alfcappe’ liet aan de drager ervan toe onzichtbaar door het leven te gaan en allerlei menselijke en dierlijke vormen aan te nemen. Wie een dergelijke kap in handen krijgt of ze

26 W.B. Crow, A History of Magic, Witchcraft and Occultism (London, 1968), p. 107-110. Bij de Oudengelse incantamenta treft men een tekst aan tegen ‘elf-sickness’: Storms, Op.cit., p. 223-230. Vgl. ook Van Haver, Ned. Incant., p. 225.

27 Voor elfen in de Nederlanden, zie P. Christian, The History and Practice of Magic (London, 1952), II, p. 359-360.

28 Zie Deel I, hoofdstuk I, 14. ‘Koorts’ en Hampp, Op.cit., p. 69-70.

29 Bächtold-Stäubli, Op.cit., VIII, cols. 1454-55.

[p. 465]

toevallig een elf van het hoofd slaat, verkrijgt macht over de daardoor ook zichtbaar geworden elf, dwerg of hoe deze geest ook moge heten³⁰.

Deze ‘alfcappe’, het Germaanse equivalent van de Griekse, onzichtbaar makende helm, is dan ook een begerenswaardig kledingstuk. Van in de Oudheid hebben mensen geprobeerd zich onzichtbaar te maken voor hun omgeving. Reeds in de Egyptische toverpapyri treft men talrijke recepten aan die op dit verlangen inspelen. Het is een eigenschap van goden en godinnen, van engelen en gevallen engelen of duivels, en in het algemeen van alle bovennatuurlijke wezens.

In de hiernavolgende teksten maken magiërs - waarschijnlijk priesters - zich sterk een elfin te dwingen haar ‘cappe’ tenminste voor een tijdje af te staan. Daardoor krijgt de operator niet alleen onzichtbaarheid, maar ook de mogelijkheid aan allerlei verborgen kennis deelachtig te worden.

[388] Alfcappe
Ad loquendum cum spiritu.

Ambi¹ ecclesiam in prima nocte nativitatis Domini; lege ‘miserere me deus’², ‘veni creator spiritus’³ cum letania vel sine letania⁴, et legendo ista versus ad quidam hostium⁵: asperge cum aqua benedicta, dicendo:
Christus fuit na[tus] in hac nocte in salvationem humani generi[s]. Et Maria, mater eius, mansit inviolata virgo.
Ende alsoo waerachtich alst was waer, zo en moet niemant uut der kercken gaen die noijnt kerstendom en ontfijnck⁶, sij en moet ijmmer werden ghetoocht zonder mij vreese te doene ende te doene mijn gheboden eer zij van mij schrijden sal.
Dat bezweer ic ende bemaen ic hem bi den heilighen tijt ende dienst die men doet, ende principalick bij den heleghen kerst ende heleghe woorden: ala drabra ladr[a] dabra rabra afra brara agla et alph[a et] omega. Hier bemaen ick die gheboort[e] Gods bij haer maghentijt⁷, dat staphans moet gheschien mijn begheerte in Gods naemen. Amen.
Dit zuldi doen telcker duere driwaerfen.
Ende dan zuldi hebben in u hant longitudinem Christi vel unam stolam benedictam. Vaede ad unam januam; cum ista pegeris (?) [...]dum se ostenderit. Perpiatis (?) eum cum [...] accipiendo in[ter ...] brachia tuum [... ...]ns desiderijs [... ...c]appe te pande⁸.
Ende eyst dat hy eenighe elvinne soec, in dien dat zij u ghenemen⁹ doet dat zij bereet es tuwen dienste, dan gheeft hij dese oorlof als zij u belooft heeft, dwelcke zij gheerne doen sal ende wel houden om zijn¹⁰ sindael¹¹ cappe weder te ghecrijghene.

30 Idem, IX, col. 1030.

1 Ambi: Bedoeld lijkt een Lat. equivalent voor: wandel binnen in (cf. Lat. ambulare)

2 Ps. 50,3; me: lees mei

3 Begin van een kerkelijke hymne die op Pinksteren gezongen wordt

4 Met of zonder een litanie

5 hostium: lees hostem, vijand (?)

6 noijnt ... ontfijnck: niet gedoopt werd

7 maghentijt: maagdelijkheid (van Maria), of: mogendheid, macht

8 te pande: in pand

9 ghenemen: te kennen, te verstaan geeft

10 zijn: lees huer

11 sindael: zijde of fijn linnen

[p. 466]

Ende hij sal oic elvinne zoo vele vreesen anne doen waer hijse brengen can buijten haer wonijnghe, zo datter vele tot uwer woninghe commen sullen ende bidden om verlert¹² te zijne van hu.
Deraf kiest dan die u belieft ende vraecht haer dan van haere moghentheijt ende off er ijemant boven huer es. Ende ooc om [te] wesene scier¹³ invisibilis ut alia que petieris secreta sciere ab ea.
Ende dan doet huer gaen om die Dwercom - alf meen ik wel te zegghen es¹⁴ - ende gheeft hem zijne cappe weder, ende dan doen hem beloven dat hij u nemmermeer deeren en sal noch tarten¹⁵ doen van eenich van zijnen ghesellen.
Ende dan zuldi de elfvinne bezweeren ende bevelen huer dat zij nemmermeer van u scheijden en sal voor den tijt dat ghij huer oorlof¹⁶ gheeft in alder manieren ende gelijcket vooren¹⁷ beschreven staet, ende asloo ghij mitten dwer ofte alf¹⁸ ghedaen hebt.
Ende als ghi alle de consten v[ernomen hebt die] ghij van¹⁹ haer weten wilt, [so doetse] van hier scheijden ende vlieden [...] blijven soo en soudese u maer [..............................................................................] [................................................................................]²⁰.

Nota
Dat dit experiment maer viermael tsjaers gheschieden mach, te wetene up den kersdach, sijnxendach, paesdach ende alderhelighen dach.
G. 5, 64r-65r

Om met een geest in contact te komen en aldus een ‘alfcappe’ of kaboutermuts te bemachtigen, gaat men op de kerstnacht naar een kerk, maar, zoals in de nota op het einde van de tekst wordt gezegd, kan men hetzelfde ‘experiment’ ook nog op drie andere hoogdagen in het jaar uitvoeren. In de kerk reciteert men enkele psalmen, een hymne (met of zonder litanie) en leest een korte Latijnse tekst die gebruikt wordt tegen vijanden, terwijl men gewijd water sprenkelt. Daarop volgt een langere zegen in het Nederlands. Hierin wordt gevraagd dat geen ongedoopt iemand de kerk kan verlaten zonder eerst aan de operator aangewezen te worden en al te doen wat die hem vragen zal. Deze incantatie zal men aan elke deur van de kerk driemaal herhalen. Daardoor wordt elke uitgang afgesloten voor niet-gedoopten in het algemeen en voor duivelse geesten, elfen en elfinnen in het bijzonder.

Met in zijn hand de lengtemaat van Christus, waarover we het reeds vroeger gehad hebben³¹, of een gewijde stool, gaat de magiër nu naar een

12 verlert: verleid?

13 scier: geheel en al

14 alf ... es: deze glosse bij Dwercom staat in het hs. in de kantlijn

15 tarten: kwellen, plagen

16 oorlof: toelating

17 vooren: hierboven. Is dit een verwijzing naar een tekst die door de scribent niet werd overgenomen? Zie ook volgende noot

18 dwer of alf: lees dwerc[om]; is dit een verwijzing naar een tekst die in het hs. niet voorkomt?

19 van: in het hs. staat voer

20 Drie of vier regels tekst volgden; ze ontbreken nu gedeeltelijk, de wel nog aanwezige letters en woorden zijn echter onleesbaar door waterschade.

31 Zie Deel II, hoofdstuk I, 10. ‘Om uit 'eenigen noot te...’.

[p. 467]

deur. Maar wat er dan gebeurt, is wegens de gebrekkige tekstoverlevering niet zo duidelijk³². Men kan alleen vermoeden dat hij met de lengtemaat van Christus de geest of elfin aanraakt, zodat zij zich bekend maakt en - weer vermoedelijk - haar ‘cappe’ aan de operator geeft.

De volgende alinea lijkt daarbij niet sterk aan te sluiten, wat de verstaanbaarheid van het geheel evenmin ten goede komt. De elfin die men aan een kerkdeur heeft geïdentificeerd, stelt zich ten dienste van de magiër, waarna hij haar laat gaan. Ze zal hem onderdanig zijn in de hoop van ooit haar ‘cappe’ terug te krijgen.

En dan volgt een passage die niet zeer duidelijk is. Hij zal de elfin ook veel vrees aanjagen indien hij ze ergens buiten haar woning kan lokken. Als gevolg hiervan - zo wordt ons gezegd, maar ook dit is onduidelijk - zullen vele elfinnen naar zijn huis komen om van hem ‘verlert’, verleid te worden.

Daaruit kiest de magiër een elfin, informeert naar haar macht en vraagt wie er boven haar staat. Hij wil door haar invloed onzichtbaar worden en allerlei geheimen van haar vernemen. Hij zendt haar ook om de dwercom, de mannelijke dwerg of elf (haar vriend of meester?) te halen. De magiër geeft hem zijn ‘cappe’ terug en doet hem beloven dat hij of zijn gezellen de operator niet zullen schaden of kwellen.

Uit dit tekstonderdeel krijgt men het vermoeden dat er reeds een bezwering van een mannelijke elf of een dwerg moet voorafgegaan zijn. Deze indruk wordt in de volgende alinea nog versterkt. Deze tekst (‘gelijcket vooren beschreven staet’) komt echter niet in het manuscript voor.

Tenslotte wordt de elfin bezworen en bevolen de magiër niet te verlaten vooraleer ze daartoe van hem de toelating krijgt. Wanneer men dan ‘alle de consten’ die men wil, van haar vernomen heeft, zendt men haar weg.

Welke rol de ‘alfcappe’ in dit experiment precies speelt, is eveneens onduidelijk. Toch blijft dit een fascinerende, maar verre van kristalheldere tekst.

Onmiddellijk bij de voorgaande tekst sluit in het manuscript een tweede aan waarvan de titel goed de inhoud weergeeft. Het doel van beide is precies hetzelfde, nl. een ‘alfcappe’ te bemachtigen, maar de manier waarop men daarbij te werk moet gaan is totaal anders.

[389] Om een alfcappe te ghecrijghen.

Gaet int wassen vander nieuwer mane ende neempt een clijster loocx die een gheheel jaer oudt es. Ende een brieffelkin van maechdeperkament ofte abortijf¹, daerinne dat ghescreven zijn deese naervolghende woorden:

+ agyos + o theos + athanatos + adonaij + emanuel + tetragrammaton +

32 Deze nochtans voor het begrijpen van de ganse tekst cruciale passage is gedeeltelijk verdwenen, de rest is verbleekt en moeilijk leesbaar. Het Latijn is bovendien zeer corrupt.

1 abortijf: perkament gemaakt van een geavorteerd lam

[p. 468]

‘Om een alfcappe te ghecrijghen ...’ [389] uit hs. G. 5, 65r

[p. 469]

Ende dan zulde tvoorseide briefveken metten look erinne ghewonnen². Dan leest een messe de sancto spiritu drije daghe regghelijnghe³, alle daghen eene, circa nonam si fieri potest⁴.
Ditte ghedaen zijnde, zo zuldij gaen snavons naer der zonnen underganck up een vierwescheede⁵ ten .ix. hueren. Ende delven tvoorseide loock int brieffecken ghewonden in de aerde, knielende oost[waert] up uwe bloote knien, met een nieuwen mes[se], ende laetent daer ligghen .ix. daghen ende .ix. nachten.
Ende dan zuldij daer weeder gaen ten .ix. hueren ende besiende den put daer⁶ u brieffelkin leijt, zult daer vinden een brieffelkin ende in dat brieffelkin een circule, ende in den circule zullen staen dese characteren ghemaect zoo hier ghefigureert staet⁷. Ende u brieffelkin [twe]lck ghij daerin gheleijt hadt ende [...g]hij sult nemen [...] zo zuldij vinden ende ghemoeten⁸ een elffinne eer ghij van de vierweescheede ghegaen zult zijn, ende sij sal begheeren dat briefkin thebbene. Maer en zullet echter niet ghegheven voor avenstont dat zij u huer capken gheve ende dan noch niet maer zullet huer werpen.
Zo sal sij u onderdanich zijn ende doen al dat ghi wilt. Ende wildij eenen keerbouck⁹ hebben, zi sallen u gheven.
Als ghi al van huer wetet dat ghij weten wilt, zo gheeft huer capken weder ende leest dese naervolghende coniuratie. Ghi moet weten dat zij u niet onghemoet laeten en sal si en heeft huer capken weder, maer ghi en sullet huer niet gheven ghij en weet al dat ghi begheert.
Coniuratio.
Coniuro te, spiritus maligne, ut vadas huic usque in ignem eternum in qui patus est diabolo et angelis eius. Coniuro te + per Deum vivum + per Deum sanctum + per Deum verum + per Deum qui te creavit + per potestatem quam habuit, per [...] comederet de ligno paradisi et per hec sancta verba: + agio + o theos + Athanatos + adonay + Emanuel + tetragrammaton +, ut non [habeas] potestatem in minime memb[ro meo] me decipere, discipare [...]
Ende des¹⁰ te wetene als ghi hem tbrieffelken gheworpen hebt als vooren ghescreven staet, om alle periculen¹¹ te schuwene, zo zuldij zegghen dese coniuratie:
Coniuro te, spiritus maligne, + per Deum verum + per Deum vivum + et per Deum sanctum + et per Deum qui creavit + per Mariam matrem domini nostri Jesu Christe + et per hec sancta verba: + agios + o theos + athanatos + adonay + Emanuel + tetragrammaton +, ut non habeas potestatem in minime membro meo nec ledas¹² discipare vel damnifacere quacumque modo.

2 ghewonnen: lees winden

3 regghelijnghe: na elkaar

4 circa ... potest: rond drie uur in de namiddag (het negende uur na zes uur in de morgen, zonsopgang) als dat mogelijk is

5 vierwescheede: kruispunt van vier wegen

6 daer u: in het hs. staat daer ghij u, blijkbaar een contaminatie van daer ghij ... legt en daer u ... leyt

7 zoo hier ghefigureert staet: in het hs. ontbreekt deze afbeelding en werd ook geen plaats voor voorzien

8 ghemoeten: ontmoeten, aantreffen

9 keerbouck: zie hierboven hoofdstuk II, 2. ‘Kleiballetjes’. Hier (en elders) is wel afleesboek bedoeld

10 des: samentrekking van dit es

11 periculen: gevaren

12 ledas: pseudo-Lat. (!) ledematen

[p. 470]

Coniure te per terram + per solem + et lunam + per septem beatitudines et per Mariam matrem domini nostri Jesu Christi ut non abeas a me sive mea licentia sed maneris apud me ad placitum meum et quando voluero. Et purge destude in operatione.

Dese naervolghende is de circule die ghij sult vinden¹³.
G. 5, 65r-66r

In tegenstelling tot de eerste tekst krijgen we hier een tamelijk goed samenhangend verhaal met passages in een Latijn dat - zoals meestal in dit handschrift - erg corrupt is.

In een stuk fijn perkament wordt een teentje look van één jaar oud gewonden. Op het perkament staan enkele namen van God geschreven. Drie dagen na elkaar leest men een mis de sancto spiritu³³, bij voorkeur om drie uur in de namiddag (circa nonem). Het mislezen is het werk van een priester, zodanig dat men uit deze omstandigheid kan besluiten dat dit magisch experiment door een priester werd uitgevoerd.

Om negen uur 's avonds, na zonsondergang, maakt men op een kruispunt van vier wegen met een nieuw mes een putje in de grond, waarin men het stukje perkament met het lookteentje erin begraaft. Men moet dit doen naar het oosten gekeerd en geknield op zijn blote knieën³⁴. Het kruispunt van vier wegen speelt bij geestesoproepingen wel meer een rol. We komen er verder nog op terug.

Na negen dagen en nachten keert de operator terug naar de vierweg. Op de plaats waar het putje werd gedolven, zal hij een briefje vinden waarop een cirkel staat met erin een aantal ‘characteren’ of symbolen. Wanneer men dit briefje en het stukje begraven perkament opraapt, zal een ‘elffinne’ verschijnen die de briefjes zal willen hebben. Men mag ze haar niet geven voor de avond valt en voor ze haar ‘capken’ afgegeven heeft. Wanneer de elfin de briefjes niet krijgt, zal ze onderdanig zijn en al doen wat de operator vraagt.

Wanneer men aldus verneemt al wat men weten wil, geeft men haar het hoofddeksel terug en zegt daarbij een Latijnse coniuratio.

Het briefje, dat met het teentje look erin, of dat met de cirkel en de symbolen erop - welk van beide wordt niet gezegd - zal men eveneens aan de boze geest (spiritus maligne [sic]) terugbezorgen. Veiligheidshalve zal men het niet overhandigen, maar het haar van ver toewerpen. Een Latijnse

13 De cirkel ontbreekt en er is geen plaats voor opengelaten.

33 Eén van de zeven Gregoriaanse missen of één van de negen missen van de misnovene voor overledenen.

34 Het begraven op een vierwegkruising heeft tot doel wat begraven wordt in contact te brengen met de wereld van de helse duivels en de zielen van de overledenen. Volgens het bijgeloof dat reeds in de oudheid bestond, hielden de geesten van de overledenen zich op een dergelijk kruispunt op. Deze opvatting werd versterkt door de middeleeuwse gewoonte om zelfmoordenaars op kruispunten van wegen te begraven (cf. Delatte, La Catoptromantie, p. 94).

[p. 471]

conjuratie moet de magiër voor eventuele latere wraak van de boze geest behoeden.

De boze geest op de vierweg is zonder twijfel een elfin. De ‘alfcappe’ uit de titel wordt in de tekst ‘huer capken’ genoemd, maar buiten de titel is er eigenlijk van een alf, elf of elfin geen sprake meer.

7. Magische ring

⁺In een experiment in het Latijn gesteld (Lo. 5, 81r-v) leren we een ring maken met wonderbare eigenschappen.

Men zoekt een steentje waarop het gezicht van een man afgebeeld staat, en laat een zilveren ring maken in naam van hem die het experiment wil doen. Wanneer die ring met de steen erin klaar is, gaat men in het wit gekleed in een leegstaand huis, en offert er de ring met water en wijn tussen twee brandende kaarsen. Dit doet men drie dagen lang bij zonsondergang. Wanneer men het huis betreedt, zegt men: veni cum pace ad visitandum istam domum. Over de ring zegt men dan de volgende zeven namen (van geesten?): iandispar . reffua . dardaneus . effreinel . sarbuniel . gatiutya . panzarenus.

De derde nacht zal men een geest zien binnenkomen. Men wachte zich er echter voor hem aan te spreken: hij zal de ring meenemen. Wanneer men de volgende dag terugkeert, vindt men de ring op zijn plaats. Men neemt hem mee en bewaart hem gewonden in een purperen doekje op een zuivere plaats.

De eigenschappen van deze ring zijn de volgende:

-	wanneer men hem aan de ringvinger van de linkerhand draagt, zal niets wat men vraagt geweigerd worden.
-	wanneer men met deze ring iemand aanraakt, zal die persoon (man of vrouw) je liefhebben.
-	wanneer men hem in de mond neemt, wordt men onzichtbaar.
-	wanneer men hem aan de vinger van een bezetene steekt, zal de duivel (die in de bezetene zijn intrek genomen heeft) al vertellen wat men wil weten.
-	wanneer men hem aan de hals van een bezetene hangt, is die dadelijk genezen.

Men kan in dit verband ook een experiment met een kind doen. Men gaat samen met een kind van negen of zes jaar, pas gebaad en in witte gewaden gekleed, in een cirkel staan, doet de ring aan de hand van het kind en roept een geest op. Wanneer die verschijnt, vraagt het kind eten en drinken, of goud of zilver, mooie kleren of edelstenen. Wanneer men de geest wil wegzenden, volstaat het een kruisteken op het voorhoofd van het kind te maken. Men zorge ervoor dat men goed gebaad is, en zuivere kleren aanheeft en ziet erop toe dat niemand anders van het experiment op de hoogte is.

+ [390]

[p. 472]

8. Jan Casier uit Wattrelos

Uitzonderlijk blijkt ook een gewone, d.i. niet-geleerde man zich met het oproepen van geesten onledig te hebben gehouden. Precies wegens dit exceptioneel karakter blijven we bij dit geval wat langer stilstaan.

In 1460 werd voor het hof van het land ‘ende heerscip’ van Wattrelos of Waterloos in Noord-Frankrijk bij Rijssel, een zekere Jan Casier tot de doodstraf veroordeeld. Als jongeman van tweeëntwintig had hij het huis van Nicasis Casier, zijn vader, verlaten. Hij trok naar Normandië, diende er bij een pastoor, bestal die en vluchtte met zijn buit naar Parijs, maakte die daar te gelde, keerde naar Doornik terug en verspeelde er al zijn geld op de bolbaan. De zoon was een nietdeug en de appel was niet ver van de boom gevallen, want ook zijn vader, Nicasis werd door het gerecht vervolgd, gewurgd en opgehangen.

De zoon, Jan, bekende dat hij bestialiteiten met koeien had bedreven, dat hij ‘communikerde zijn nature criminelment teener koe inden stal ten twee of drie werven ende nam zijn avantauge met eenen stoele die was inden stal’. Zo lezen we in het gerechtelijk document dat over deze zaak bewaard is (G. 1). Dit gebeurde in Normandië, maar ook na zijn terugkeer bij zijn vader in Wattrelos.

Behalve aan seks had Jan ook een constante behoefte aan geld. In Wattrelos kwam hij in contact met een zekere Trude die hem ‘zeide dat zoe hem leeren zoude een dync daer mede dat hij zoude doen commen een wijf daer hijse wilde hebben ende om te hebben ghelt’. Deze werkwijze ‘was met woorden daer men mede riep den viand’, d.i. de duivel, de aartsvijand van het mensdom. Jan Casier bekent dat hij dit ‘dinc’ uitgeprobeerd heeft ‘ende bemaende den viand, hem appelerende ten .iij. stonden’, maar er gebeurde niets.

Later komen de rechters op deze duivelbezwering terug en vernemen we meer details over hoe Jan daarbij te werk ging.

[391] Dats te weten dat hij gaen zoude bij nachte in eenen ghecruusten wegh, daer hij maken zoude eenen ommerijnc¹ met eenen stock, ende daernaer zoude roupen ten drie waerften den viand². Ende zoude hebben een handvul mostaerdzaedt om te werpene up de erde waert dat hij ware ondernomen³ te heeschene tghuent dat hij zoude willen hebben, waert dat de viand quame, ten hende te hebbene moete⁴ te peynsene te zijnen heesche⁵ dicwijls dat hij hem zoude doen uprapen tvoorseide zaet.
Seide dat hij daerup ghijnc bij nachte in eenen ghecruusten wech die men zeid ten driessche van Waterloos, ende hij dede daer zijn karne⁶ ende ommerijnc. Ende riep ten drien waerften den viand, zonder dien te nommene bij eeneghen perticulerer⁷ name zonder alleene viand, zegghende dese woorden:
Ic bemaene dy inden name vanden Vader en vanden Zone ende vanden heleghen Gheest,
makende teeken vanden cruse.
In dat doende gaf zijne ziel den viand maer wat hij zeide ende dede, de viand ne vertoonde hem niet tote hem ende ne hoorde niet als doe⁸ noch zichtent ende noyt daer naer ne hadde daerof vertoonijnghe.

1 ommerijnc: cirkel

2 viand: duivel, Satan

3 ondernomen: van intentie, wilde (?)

4 moete: bet. onduidelijk

5 heesche: eis, wat men van de geest wil

6 karne: bet. onduidelijk

7 perticulerer: bijzondere, speciale

8 als doe: toen, op dat ogenblik.

[p. 473]

Ende voort dat tanderen tiiden hij heeft aen roupen den viand ende hem ghegheven zijne ziele ende den cleenen vinghere van zijner rechte hand, waert dat hij hem dade hebben ghelt ende wijfs te zijnen wille.
G. 1, 9v-10r

De ‘bemaning’ van de duivel is niet op het peil dat men zou verwachten na het trekken van een magische cirkel met een toverstok, die, in tegenstelling tot de eigenlijke incantatie, wel herinnert aan de gesofisticeerde voorbereidingen van de rituele magie.

Het kruispunt van wegen was ook de plaats waar een vrouw die heks wilde worden, aan de duivel haar ziel aanbood. Deze transactie, het verkoop van de ziel en het afsluiten van het duivelspact, diende op een concrete manier te gebeuren, b.v. door het offeren van een kip die men ter plekke doodde. Dit is een motief dat soms ook in sagen voorkomt³⁵.

De passage waarin sprake is van het ‘hantvul mostaerdzaedt’ is niet duidelijk. Wellicht gooide men, wanneer de duivel verscheen, deze heel kleine zaadjes op de grond en beval de geest die op te rapen. Terwijl die daarmee bezig was, kreeg de operator de tijd ‘te peynsene toe zijnen heesche’. Maar waarvoor dat nodig was, blijft een raadsel. Men mag immers aannemen dat iemand die in het holle van de nacht naar een kruispunt gaat om er de duivel op te roepen, bij voorbaat precies weet waartoe hij de ‘viand’ nodig heeft.

35 A. Roeck, ‘Hekserij, Vroeger en Nu’, Ethnologia Flandrica 5 (1989), 21. Over het offeren van een (meestal zwarte) kip, zie A. De Cock, Vlaamsche Sagen uit den Volksmond (Amsterdam, 1921), p. 159; Kieckhefer, Magic, p. 162; K. Seligmann, The History of Magic (New York, 1948), p. 294; Van Haver, Ned. Incant., nr. 1016 en vooral La Poule noire in Fr.R. Dumas, Grimoires et rituels magiques (Paris, 1980), p. 209, waar men gedetailleerd geïnformeerd wordt hoe men bij het offeren van een kip op een vierweg te werk moet gaan. Men vgl. ook de witte haan in incantaties tot de maan (zie hierna).

9. Schattenjacht: algemeen

Alle teksten die middelen aan de hand doen om verborgen schatten op te graven of te ontdekken, zijn in de door ons behandelde periode uitsluitend in het Latijn geschreven. Alle willen daartoe geesten oproepen en die verplichten aan te geven waar zich een schat bevindt.

Als methode is de catoptromantie of speculomantie³⁶ alomtegenwoordig. Dit soort waarzeggerij is wellicht van Oosterse oorsprong. In een spiegel of in een weerspiegelend oppervlak (zwaard, bekken met water, kristal, met olie ingesmeerde vingernagel) doet men door rituele handelingen en bezweringen een geest verschijnen die op allerlei vragen een antwoord zal geven. Dikwijls gebruikte de magiër daartoe een medium, een jongetje vóór de puberteit of een nog niet huwbaar meisje. Deze vorm van mantiek,

36 Bächtold-Stäubli, Op.cit., IV, cols. 1099-1107 en VII, cols. 1002 e.v. Zie ook s.v. kristallomantie, V, cols. 578 e.v.

[p. 474]

die ook bij de liefdesmagie voorkomt³⁷, lijkt vooral in de zestiende eeuw sterke verbreiding gekend te hebben. Het is dus wel niet toevallig dat alle teksten uit ons taalgebied uit deze eeuw dateren.

Het zoeken van schatten was ook een elitaire bezigheid, wat verklaart waarom alle teksten bij ons in het Latijn gesteld zijn. Trouwens uit latere tijden zijn bij ons daarover helemaal geen teksten bewaard³⁸.

De catoptromantie werd volgens Johann Hartlieb (1546) in zijn tijd vooral beoefend met een spiegel waarop rond het reflecterende deel characteres en geheime afbeeldingen voorkwamen. Ook bij hem wordt een medium gebruikt en gelden belangrijke en minutieus na te volgen voorbereidingen.

Zoals het gebruik van het Latijn reeds laat vermoeden, waren ook geestelijken met dit soort mantiek bezig. Ze gebruikten daartoe ook een pateen, lieten een ‘onnozel’ kind daarin kijken en geloofden dat daarin alleen goede engelen en geen duivels konden verschijnen. Zoals de pendel werd de spiegelmagie in hoofdzaak gebruikt bij het opsporen van verborgen of verloren dingen en het ontdekken van dieven.

Heel uitzonderlijk wordt het schattenjagen als toemaatje genoemd bij het manen van een geest die voor liefdesmagie wordt opgeroepen. Dit is het geval voor een aldaar vermeld experiment. Hier wordt aan de twee geesten die verschijnen gevraagd om vóór ze afscheid nemen een loden staaf te wijden die de magiër bij zich heeft. Wanneer men met deze bâton magique een plaats aanraakt waar zich een schat bevindt, zal hij de bezwering te niet doen waarmee die verborgen gehouden wordt.

Maar, zoals gezegd, dit is de uitzondering. In hoeverre de spiegelmagie bij de schattenjacht een doorslaggevende rol heeft gespeeld, moge blijken uit het hiernavolgende overzicht van de bewaarde teksten.

37 Zie hoofdstuk IV, 5. ‘Magie met spiegel’.

38 Bij Van Haver, Ned Incant., komen geen teksten in verband met dit onderwerp voor.

10. Salomons zegel of merkteken

⁺Het doel van dit aldus genoemd experiment, dat in een 16de-eeuwse Latijnse tekst wordt beschreven (G. 4, 109r-110v), is een geest op te roepen en die te dwingen voor de meester antwoord te geven op vragen die hem worden gesteld. De procedure die tot het verschijnen van de geest moet leiden is, zoals steeds in ceremoniële magie, ingewikkeld en dient nauwgezet te worden nageleefd.

Ook dienen een aantal voorbereidende handelingen verricht te worden en moeten bepaalde voorwaarden voldaan zijn. Zo moet de magister zich drie dagen seksueel onthouden. Hij moet zich de handen wassen met water dat hij daarna in de lucht gooit ter ere van de planeetgoden van de weekdagen. Hij zal zijn lichaam proper houden, zich goed wassen en zuivere, verse klederen aantrekken.

+ [392]

[p. 475]

Na deze voorbereiding zal hij in de palm van zijn linkerhand met was de volgende figuren aanbrengen³⁹:

Al de woorden en tekens of characteres moeten in deze figuur worden geschreven, maar men zal steeds beginnen met de heer van de dag waarop men het experiment uitvoert. Wanneer het een zaterdag is, schrijft men eerst Saday met erboven het teken van deze daggod, op maandag Maynon met erboven het teken zoals in de buitenste cirkel aangeduid, enz.

Daarna neemt men roet gemengd met zuivere olie en smeert daarmee de ganse figuur in, zodat ze glimt en enigszins - als een spiegel - gaat reflecteren. Niet minder dan drieëntwintig keren zal men daarover de volgende bezwering (in het Hebreeuws of het Arabisch?) uitspreken:

hyr hensym caulesym schemim beneim lechelimurietin cellen hierfaucim elfiramhi faraym mynclmensy henylcaly huheydem letu metemie ylle calle.

39 De tekst in het centrum van de concentrische cirkels luidt: Descendatis et ostendatis vos mihi in palma mea et ostendatis mihi quicquid vos rogo per illum Deum qui vos creavit et quem vos creditis et tremunt eum coelum et terra Amen. (Daal neer en reveleer aan mij in mijn handpalm en verklaar mij wat ik u vraag, door de God die u geschapen heeft en in wie gij gelooft en de hemel en de aarde beven voor hem.)

[p. 476]

Hierop roept men, elk afzonderlijk, de daggoden aan waarvan de namen in de binnenste concentrische cirkel staan, weer beginnnend met de god van de dag waarop het experiment wordt uitgevoerd. Is het een zondag, bijvoorbeeld, dan zegt men (in vertaling):

O gij, Hamarth, vertoon u aan mij, kom neer en verschijn in mijn handpalm en onthul aan mij, zonder liegen, wat ik u vraag. Daartoe bezweer ik u met aandrang bij de hoogste majesteit en bij die hoge God die u geschapen heeft en in wie gij gelooft en voor wie beven hemel, aarde, zee en hel en al wat daarin is.

Wanneer dan de geest verschijnt, zal de meester hem ondervragen over alles wat hij wil. Waarin de magiër in het bijzonder geïnteresseerd is, zal zo dadelijk nog blijken. Ondertussen wordt de handpalm bewierookt, wellicht - men kan het slechts vermoeden - door een helper.

De cirkel met woorden en characteres wordt het zegel of het merkteken van Salomon genoemd, wellicht omdat koning Salomon met behulp van het hier beschreven experiment aan zijn spreekwoordelijke wijsheid kwam. Zo geloofden magiërs althans.

Deze Salomonszegel wordt specifiek gebruikt om verborgen schatten te ontdekken. De opgeroepen geest wijst die dan aan. Op te merken valt hierbij dat de cirkel niet alleen op de handpalm, maar ook op een spiegel kan worden aangebracht. Dit sterkt het vermoeden dat dit soort magie tot de catoptromantie dient gerekend te worden.

Om de opgeroepen geest te verplichten de verborgen schat aan te wijzen, moet nog een uitvoerige bezwering worden uitgesproken waarin verscheidene keren met grote aandrang de beginwoorden coniuro vel exorsiso te ... worden herhaald. Men bezweert bij de macht van de Vader, de wijsheid van de Zoon en de goedheid van de H. Geest, bij alle engelen, cherubijnen, serafijnen, patriarchen, profeten, martelaren, belijders, bij de hemel, de aarde, de maan, de golven van de zee, bij de druppels van de regen, enz. Men bezweert bij de vijf wonden, bij de dood en de verrijzenis van Christus en bij vele andere dingen.

Het doel van zoveel aandrang en verbaal geweld is ut illumines te et crescas ut possum in te videre thesaurum absconditum, waardoor dan weer de indruk gewekt wordt dat het niet een geest is die bezworen wordt, maar de handpalm of de spiegel zelf. De conjuratie dient door de magiër uitgesproken te worden terwijl hij zich naar het oosten keert.

De tekst besluit - merkwaardig genoeg - met de mededeling dat dit experiment op een zaterdag in mei, juli of september, vóór zonsopgang dient uitgevoerd te worden. Dit is duidelijk in tegenspraak met de bepaling dat men het experiment bij de heer van de dag dient te beginnen. Nu blijkt dat men steeds (vermits men op een zaterdag dient te ‘werken’) met Saday, de geest van die dag, moet beginnen.

[p. 477]

11. Salomons spiegel

In aansluiting bij het voorgaande vermeld ik hier nog een heel andere spiegel van Salomon, waarin ‘veel subtiil dinghen als in een spighel worden ghesien’. Alhoewel hier van verborgen schatten niet expliciet melding wordt gemaakt, kunnen die zonder moeite tot de ‘veel subtiil dinghen’ worden gerekend.

[393] Want als Salomon sach dat die constenaers die subtiilheid voertbrachten mit gemacheit inden boec der eerster begh[i]nselen, hi alleen .3. woerde sette, die, mit .3. karacteren beseghelt, sulke macht sach hebben, dat si enen mensche in een ure des daghes¹ een con[inc]rike soude doen regieren, welke die wise van Babilonien hietent Salomonis spieghel daerom, want² daer in veel subtiil dinghen als in een spighel worden ghesien.
Ende dit siin die .3. woerden die die alrewiiste Salmon uutvercoes tot sulken subtiilheit te volbrengen, uut alden boken der Caldeen: .s.³ fennoch, cumbanichel, polidon; op fennoch, dat beduut ‘hi sprac ende si siin ghedaen’, scriif dit karacter (a); op cumbanichel, dat beduut: ‘mitten tekenen des oversten vervollet’, scriif dit karacter (b); op polidon, dat beduut: ‘wij worden ghedwonghen te vervollen van die selven’, scriif dit karacter (c)⁴.



Dit voirseide sel die meester scriven in reynen wasse; dairna sel hi enen mensche setten op enen stoel mit .3. stallen⁵ ende sel hem ghebieden dat hi oestwaert sye, ende fennoch mitten karacter ghescreven in ryenen wasse, sel hi setten onder den rechteren voet, ende cumbanichel mitten karacter onder den lufteren⁶ voet, ende onder den derden voet des stoels te rugghe weert des menschen, polidon mit sinen karacter, na dat dese naghescreven forme⁷ wiist:

1 in een ure des daghes: binnen het uur of gedurende een (astrologisch) bepaald uur van de dag

2 want: omdat

3 .s.: silicet, namelijk

4 Op de plaatsen in de tekst aangeduid met (a), (b), en (c), volgt in het hs. telkens onmiddellijk het ‘karacter’ dat hierna met de overeenstemmende letter gemerkt is. Om typografische redenen werden de drie tekens naast elkaar geplaatst

5 stallen: poten (niet in deze bet. in Mnl. Wdb.)

6 lufteren: linker

7 forme: afbeelding

[p. 478]

Die meester sel wachten dat die stoel van ghenen houte en si dan van eyken. Ende als den meester tait⁸ dunct, so sel hi raken mit sinen lufteren voet den lufteren voet des menschen staende op den stoel, so dat hi van den stoel hem beroere ende het sel of laten⁹.
Inden ommeganc des stoels mact een cirkel mit enen messe, na dat du en¹⁰ dair op gheset hebste, ende hi sel lesen driewerf dat hierna volghet:
‘O onsprekelike heili[c]heit .m.¹¹, O onvermoedelike hoecheit, tetragramaton, di dienen alle craften des hemels, der aerden ende der hellen. Ic bid di bi diin onsprekelike wiisheid, dat die donker reyken diins een gheboren soens, voir ons grove menschen die virtuut moeten hebben, die die Caldeen hier voirtiits hem subtiilliic waenden te hebben, bi Hem die toecomende is te ordelen die werelt bi den viere. Amen.’
Lo. 5, 67v-68r

De grote en wijze koning Salomon gedroeg zich niet steeds volgens Gods wens. Op hoge leeftijd keerde hij zich zelfs af van de God van zijn voorouders en vereerde de afgod Elihim. Zijn harem had hij bevolkt met buitenlandse vrouwen die hun eigen goden vereerden, voor wie Salomon in de heilige stad tempels had laten oprichten.

Zijn theologische en demonische wijsheid was legendarisch geworden; zijn magische lamp en beroemde zegel stelden hem in staat de geesten der hel te doen gehoorzamen. Honderden verhalen doen over Salomon (Suleiman) in het Oosten de ronde. Zijn troon was van ivoor, aan beide zijden geflankeerd door twee gebeeldhouwde leeuwen met adelaars erboven; wanneer de koning naderde, brulden - volgens het verhaal - de leeuwen en de adelaars spreidden hun vleugels uit boven zijn eerbiedwaardig hoofd⁴⁰. Deze en andere wondere dingen hebben er zonder twijfel sterk toe bijgedragen koning Salomon tot een magiër te bestempelen, zodat het ons niet hoeft te verwonderen dat in de vruchtbare verbeelding van de middeleeuwers hij een tovenaar werd, zoals Vergilius. Een groot aantal magische geschriften werden hem toegeschreven⁴¹ die ook in latere eeuwen nog herhaaldelijk ‘vermeerderde’ drukken beleefden⁴².

Vermelden we hier alleen het Pentaculum salomonis regis, waardoor potest quidlibet operari si vult, et habeat quidquid voluerit⁴³, en vooral een ‘werkje’

8 tait: tijd

9 het sel of laten: het (= de stoel!) zal loslaten (?)

10 en: hem, de mens

11 .m.: zeer waarschijnlijk de afkorting voor een naam van God, b.v. Messias.

40 Seligmann, The History, p. 58.

41 Gräbner, Op.cit., p. 6.

42 Nog enkele daarvan verdienen hier even vermeld te worden: Clavicula Salomonis, het boek Lamene, het boek De Officiis Spiritum, het boek Saphar Razziel, het boek De quatuor Annulis, e.a. (zie Thorndike, Op.cit., II, p. 279-281) en het begin van dit hoofdstuk. Vermelden we nog dat de beroemde Trithemius von Sponheim ca. 1500 meer dan dertig boeken over zwarte magie kende. Voor de opsomming ervan, zie W. Peuckert, Pansophie. Ein Versuch zur Geschichte der weissen und schwarzen Magie (Stuttgart, 1936), p. 55-62.

43 Gedrukt door Hälsig, Op.cit., p. 55-56.

[p. 479]

dat Speculum Salomonis heet omdat de titel althans sterk herinnert aan de naam van het magisch experiment dat hierboven afgedrukt staat.

Wat in deze niet zeer duidelijke tekst beschreven is, wordt inderdaad door ‘die wise van babilonien’ ook ‘Salomonis spieghel’ genoemd, omdat - zo leert ons de tekst verder - daarin ‘veel subtiil dinghen’ als in een spiegel te zien zijn. Deze verklaring zou ons allicht aan een soort magische spiegel (in de letterlijke zin van het woord) kunnen doen denken, maar van een echte spiegel is verder in de tekst geen spoor meer te bespeuren. Het doel van het experiment is immers dat het ‘enen mensche in een ure des daghes een conincrike soude doen regieren’.

Om dit doel te bereiken - zo lezen we verder in de tekst - grifte Salomon, geprikkeld door het gemak waarmee de tovenaars de wonderwerken volbrachten ‘inden boec der eerster beghiinselen’, drie magische ‘karacteren’ op zuiver was: fennoch, cumbanichel en polidon. Daarop gebood hij een mens die zich tot het experiment wilde lenen, op een eikenhouten stoel met drie poten te gaan staan en naar het Oosten te kijken. Onder de rechter stoelpoot legde Salomon het teken fennoch, onder de linker cumbanichel en onder de derde, aan de rugkant van de proefpersoon, het woord polidon. Als het juiste ogenblik is aangebroken - wellicht is bedoeld: wanneer de gunstige astrologische planetaire conjuncties aanwezig zijn - moet de magiër, die Salomons experiment wil nadoen, met de linkervoet dezelfde voet van de persoon op de stoel aanraken, zodanig dat deze laatste ‘hem beroere ende het sel of laten’. Met dit laatste is misschien bedoeld dat hij zal bewegen en van de stoel loskomen.

De magische cirkel mag bij een dergelijk experiment natuurlijk niet ontbreken: hij wordt met een mes rond de stoel getrokken nadat de persoon op de stoel geklommen is, zodat de proefpersoon zich aldus binnen de cirkel bevindt. Een soort gebed moet driemaal gezegd worden zonder dat het duidelijk is of dit vóór of na het aanraken van de linkervoet moet gebeuren.

Dit merkwaardig experiment, dat hier wellicht in een corrupte versie voorkomt, steunde waarschijnlijk op de, naar kabbalistische opvattingen, grote kracht der woorden. De zonderlinge tekens zijn, naar we kunnen vermoeden, Hebreeuwse woorden of lettergrepen, die we echter nog niet hebben kunnen terugvinden in de overvloedige magische literatuur. Dit geldt eveneens voor het ganse experiment. Het boek Speculum Salomonis vermeldt wel drie spiegels, maar ze verschillen totaal van wat in de tekst uit het Londense handschrift nochtans met dezelfde naam wordt aangeduid. Toch lijkt het wel interessant bondig de spiegels te beschrijven zoals ze in de Speculum aangegeven worden⁴⁴.

Het gaat om echte spiegels die gemaakt worden uit de zeven metalen (waarbij ook kwikzilver gerekend wordt). Na de reiniging van deze metalen, begint men de arbeid in Gods naam bij nieuwe maan. In een nieuwe,

44 Deze beschrijving wordt gegeven door Gräbner, Op.cit., p. 58-61. Men vgl. R. Ambelain, La Géomancie arabe et ses miroirs divinatoires (Paris, 1984).

[p. 480]

vuurvaste tegel doet men goud en ijzer, en smelt ze op sterk vuur. Daarna schrijft men met duivenbloed op papier de woorden ‘Teonemanuel Iskiroh’⁴⁵ en de doopnaam van de persoon voor wie de spiegel bestemd is. Hierop wordt het papier in het vloeiend mengsel geworpen. De tegel wordt van het vuur genomen en op een veilige plaats bewaard. Bij de volgende nieuwe maan wordt hij weer op het vuur gezet, koper wordt toegevoegd en na smelting weer hetzelfde beschreven stuk papier. Bij de volgende nieuwe maan herhaalt men deze bewerking met toevoeging van lood, daarna met zilver en tenslotte ook met tin en kwikzilver. Bij iedere fase zal men er zorg voor dragen het papier niet te vergeten.

Wanneer de zeven metalen aldus samengesmolten zijn, laat men de legering staan tot drie dagen na de volgende nieuwe maan; in het uur echter dat volgt op dat waarin de maan nieuw is geworden, smelt men de legering opnieuw en giet de gesmolten massa in drie gereedstaande vormen. Bij het gieten van de eerste spiegel zal men zeggen:

Uit God komt	{ "
In God is	{ "
Door God bestaat	{ alle Wijsheid.
God de Vader bemint	{ "

Bij het gieten van de tweede spiegel, spreekt men:

God de Zoon bewaart	{ "
God de Zoon verlost	{ de hele Wereld.
God de Zoon voedt	{ "

Bij het gieten van de derde spiegel, zal men zeggen:

De H. Geest verlicht	{ "
De H. Geest troost	{ allen die de Waarheid liefhebben.
De H. Geest sterkt	{ "

Als de spiegels klaar zijn, wordt de ene zijde gepolijst en op de achterkant schrijft men krachtige woorden en tekens.

Bij de volgende nieuwe maan plaatst men ze alle drie in een kastje of lijst die ook met figuren overdekt moet worden. Men gebruikt de spiegels als volgt: op papier schrijft men een vraag, legt ze onder de spiegel waarin het antwoord dan verschijnt. Slechts de persoon voor wie hij gemaakt werd, mag erin kijken. In de eerste spiegel ziet men wat op een bepaalde plaats gezegd wordt en ook wat in verzegelde brieven staat. De tweede spiegel reveleert welke de ziekte is waaraan iemand lijdt en hoe hij dient genezen te worden. Hierbij worden de vragen met de urine van de zieke geschreven en de letters bestrooid met vitriool- en galappelpoeder om ze zichtbaar te maken. In de derde spiegel tenslotte ziet men alle verborgen dingen zoals misdaden, diefstal, bedrog, enz.

45 Corrupt overgeleverde namen van de Godheid: Theos, Emanuel, en Iskiroth.

[p. 481]

Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat hier de alchemistische invloed sterk op de voorgrond getreden is. In de Mnl. ‘Salomonis spieghel’ is - zoals gezegd - van een echte spiegel geen sprake, alhoewel misschien een spiegel als de hierboven beschrevene, de scribent voor de geest kan gezweefd hebben, wat dan het vermelden van het zien van ‘subtiil dinghen’ zou helpen verklaren.

12. Oproeping van koning Salomon

⁺Een andere Latijnse tekst beschrijft een experimentum waarin koning Salomon in een kristal wordt opgeroepen en verplicht verborgen schatten aan te wijzen (G. 4, 110v-112v).

De proef begint met het opzeggen van het miserere en van het onzevader. Dan doet de magister een onschuldig kind op drie keien plaats nemen (cf. de driepikkel uit de vorige tekst) met zijn rug naar de zon gekeerd. Het kind wast handen en aangezicht, en de magister knipt de nagels van het kind en maakt ze proper met een mes. Alhoewel het vermelden van de nagels de indruk wekt dat men ze, ingesmeerd met olie, als een spiegel zal gebruiken, blijkt dit niet het geval. Het kind neemt immers in de rechterhand een rond stuk kristal of een spiegel, bevochtigd met olijfolie.

Daarop volgen vijf bezweringen, waarvan de eerste de boni spiritus Qaciron, Abiron en Eserin bezweert bij de heilige namen van God, El, Ely, Eloy, Elyon, Ysus, Tetragrammaton en Agla, en bij de maagdelijkheid en zuiverheid van de H. Maagd Maria en door de ‘onnozelheid’ of onschuld van dit kind (dat men bij name noemt), opdat ze zonder verwijl in dit kristal verschijnen zodat het medium en de magister alles wat ze willen erin kunnen zien.

Hierna vraagt de meester aan het kind of het kristal begint te ‘groeien’. Is dit niet het geval dan moet de bezwering worden herhaald tot het kristal dit inderdaad begint te doen. Lukt dit niet, dan is het kind als medium niet geschikt.

Als het kristal wel ‘groeit’, volgt de bewieroking en de tweede conjuratio die driemaal herhaald wordt en die ook het kind in zijn moedertaal herhaalt.

In een derde bezwering richt de magister zich tot koning Salomon. Deze wordt gemaand om in het kristal te verschijnen met zijn kroon op het hoofd en gehuld in een purperen gewaad. Verschijnt hij niet, dan volgt een lange bezwering waarbij Salomon nogmaals tot onmiddellijk verschijnen wordt bezworen.

Men vraagt het kind of het de koning ziet. Is het antwoord bevestigend dan houdt de meester zijn handen vóór de ogen van het medium en zegt nog een bezwering: Ego .N. da tibi autoritatem dominationem et adiutorium videndi et audiendi et interrogandi de omnibus quecumque volueris in virtute patris, filij et spiritus sancti. Amen.

Na nog een paar conjuraties blijkt dat de magister geïnteresseerd is in de plaats van geheime schatten of verborgen geldsommen, abscondita thesaurorum [sic] et absconditam pecuniam.

+ [394]

[p. 482]

13. De kunst van koning Salomon

⁺Een Latijns nobel experiment is goed voor een viervoudig doel: het vinden van een schat, het onzichtbaar worden, het doen verliefd worden van een vrouw en het zich verplaatsen van de ene streek naar de andere. Het wordt ars regis Salomonis genoemd (Lo. 5, 223r-224r).

Wie dit experiment wil doen, moet zich daarop terdege voorbereiden. Drie dagen lang na de dag waarop de sterren aan de hemel zichtbaar zijn, moet de magiër zich onthouden van seks, dronkenschap en valse eden. Hij moet baden in een fontein, witte kleren aantrekken en zich samen met drie of vier gezellen terugtrekken in een geheime plaats. Met een ganzenveer tekent hij een kruis op zijn rechterhand en in de linker ook een kruis gevolgd door het woord Jewe, waarmee misschien ‘Jahweh’ bedoeld is. Hij hangt een leeuwenvel om waarin de volgende woorden geschreven staan: A.c.o.m.c.a. Daarop stapt hij in een magische cirkel die met een mes met een witte hecht getrokken is. Op het lemmer staat: + et mesatar mustio mense ierubota +.

Men berookt zichzelf met terpentijn en de gezellen met wierook, mirre aloës en andere harssoorten. Daarop volgen gebeden en bezweringen die de magiër zegt met het gelaat naar het westen gekeerd.

Het resultaat is dat een geest zal verschijnen in de vorm van een mooie vrouw of man. Die zal antwoord geven op alle vragen die men stelt. Als het om een schat gaat, zal hij tonen waar die zich bevindt of er je heen leiden. Hij maakt je onzichtbaar, zo je daartoe de wens te kennen geeft, of voert je naar een afgelegen stad of streek.

Volgens het invloedrijke werk, De vita coelitus comparanda, dat Marsile Ficinus in 1489 liet verschijnen, is de geest (pneuma) de verbinding tussen de uiterlijke wereld en de ziel van de mens. Dit is echter alleen mogelijk als de geest vooraf zorgvuldig gezuiverd is van alle bezoedeling. Dit laatste gebeurt niet alleen door het voedsel dat langs de ingewanden om de geest bevuilt, maar ook door de huid, de klederen, de behuizing en de ons omringende lucht⁴⁶.

Daarom moet de ficiniaanse magiër zich onderwerpen aan een strenge discipline om bij zichzelf een expurgatio a sordibus te bewerken vóór hij het magisch werk begint. Hij moet een zeer selectief dieet volgen, reinigingsrituelen houden, toezien op de netheid van kleren en woning, selectief zijn in de keuze van de mensen met wie hij omgaat. Ook dient hij zich bloot te stellen aan de invloed van planeten, vooral aan die waarvan de invloed heilzaam is (Zon, Jupiter en Venus) en die Ficinus de drie Gratiën noemt. Hun invloed is van doorslaggevend belang voor de zuivering van het lichaam en van de pneuma. Wil de magiër zich doordringen met de invloed van een van de membra van de cosmos, b.v. de Zon, dan moet hij die metalen, planten en dieren opzoeken die een speciale affiniteit met deze ‘planeet’ hebben en waarvan uitvoerige inventarissen door Ficinus toegevoegd worden.

+ [395]

46 Couliano, Op.cit., p. 180-182.

[p. 483]

Deze purificatie, ook soms theurgia genoemd, heeft tot doel de pneuma haar doorzichtigheid, fijnheid, soepelheid terug te schenken. Deze zuivering van geest en lichaam moet bovendien gepaard gaan met die van het hart, door het beoefenen van de deugden, door contact met geselecteerde en verfijnde geluiden en liefelijke oorden.

14. Oproeping van de aartsengelen Michaël en Uriël

⁺De uitvoerder of artifex operis van het hiernavolgende experiment, dat eveneens in het Latijn is geschreven (G. 4, 112v-117v)⁴⁷, moet zich op zijn taak degelijk voorbereiden. Hij zal drie dagen vasten op water en brood, biechten en kuis leven. Dan begeeft hij zich met een kind naar de kerk waar beiden stilzwijgend de mis van alle engelen, die van Driekoningen en die van de overledenen bijwonen. Daarvoor zal men aan de celebrant zes penningen (denarii) betalen⁴⁸.

Daarna neemt de artifex olijfolie die zo dikwijls als nodig gewijd is en schrijft daarmee op een kristal zonder onzuiverheden de woorden Michaël en Uriël. Het kind doet men, naar het Oosten gekeerd, midden in een cirkel op een driepikkel plaatsnemen⁴⁹:

+ [396]

47 Op fol. 117r-118v van hetzelfde hs. komt nog een gelijkaardig experiment voor.

48 Een Duitse bezwering (16de E) om Uriël, ‘einen Geist ohne Sünde zu bekommen’, begint men als volgt: ‘Vor allen Dingen sey keusch und züchtig 7 Tag und Nacht als dan kauffe ein schön hell neu venetianisch Glass mit einem langen halss, gehe zu einen fliessenden Wasser stillschweigend, fülle das Glass mit wasser ... trage solch Glass heimlich nicht redende nach Hause, lege ein rein weiss Tuch auf den Tisch, setze das Glass darauf gegen der Sonnen Auffgang, und mache das Fenster auff, knie nieder, sprechende oder rede diess Gebeth mit Andacht...’. De geest Uriël verschijnt in het glas en zal de bezweerder alles meedelen wat hij hem vraagt. (Klapper, Mitt. der schles. Gesellschaft f. Volkskunde 9 (1907), 26-27.)

49 De tekst in de buitenste ring luidt: Judica domine innocentes ex pugna ne avertantur retrorsum confundatur qui cogitant mihi mala fiant tamque pulvis ante facie venti. (Oordeel Heer de onschuldigen dat ze niet achteruit gedreven worden in de strijd. Dat degenen die kwaad denken over mij in verwarring gebracht worden en dat ze mogen worden als stof voor het gelaat van de wind). Op de binnenste ring: + fiant vie eorum tenebre et lubricose et angelus domini percutiens eos veniat ei laqueus quem ignovit et captio quam abscondit apprehendat eum. (Mogen hun wegen duister en glad worden en de engel des Heren hen doorsteken. Hem moge tegemoet treden een strik die hij niet kent en een gevangenneming die hij verborg, moge hem vatten).

[p. 484]

Als de knaap heeft plaatsgenomen, laat de meester hem een spiegel of een stuk kristal in de linkerhand houden en een ontstoken, gewijde kaars in de rechter. Het kind is gekleed in een lang gewaad met een stool die in kruisvorm is vastgemaakt.

Na het psalmgebed ‘Deus in adjutorium meum intende’ (Ps. 69.2) besprenkelt de meester de plaats met gewijd water. Daarbij zegt hij: Asperge, domine, locum istum isopo et mundabitur lavabis eum...⁵⁰. Over het kind maakt hij een kruisteken met gewijde olie en reciteert dan een tiental psalmen, cum maxima devotione. Daarna volgen vier orationes of gebeden, waarin Jezus wordt gevraagd de engelen Michaël en Uriël te doen verschijnen. Dan komen bezweringen, waarbij diezelfden worden gemaand verborgen schatten aan te wijzen:

ut in istud christallum vel speculum veniatis et huic puer virgineo .N. thesaurum absconditum ostendat ubi sit repositus...

50 Een aanpassing van het gezang van de priester die vóór de aanvang van de hoogmis op zondag het volk zegent en besprenkelt met wijwater: ‘Asperges me, Domine, hyssopo et mundabor: lavabis me et super nivem dealbabor’.

15. Michaël in de vingernagel van een kind

⁺Een gedeeltelijk in het Latijn, gedeeltelijk in het Nederlands geschreven formulier leert hoe men een visio in ungue, een verschijning van de aartsengel Michaël in een nagel, kan bewerkstelligen.

In het licht van de zon of van een gewijde kaars plaatst men een kind, een jongetje of een meisje, dat als medium ook in dit experiment een belangrijke rol speelt. Als het een jongetje is, zal men de nagel van de rechterduim polijsten; is het een meisje de duimnagel van de linkerhand. Terwijl men met deze poetsbeurt bezig is, leest men het begin van het Sint-Jansevangelie en maakt een kruisteken op voorhoofd, mond en borst van het medium. Dan leest men hetzelfde evangelie verder tot aan Et Verbum caro factum est. Bij deze woorden maakt de magiër bij het kind een kruis in de linkerhand met de duim van diens rechter en kust het. Dan leest hij hetzelfde evangelie tot het einde.

Nu strijkt de magiër de nagel in met olijfolie en zegt:

In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti agla adonay tetragramaton alpha et o primum et finis. Rogo vos nomina sancta dei et domini vere Jhesu Cristi per deitatem summam et veritatem ut mittatis nobis sanctum angelum Michaelem in ungue...

+ [397]

[p. 485]

Het doel van dit oproepen van de aartsengel is dat hij naar waarheid zal antwoorden op alle vragen die hem gesteld worden.

Men vraagt het kind om aandachtig naar zijn glimmende duimnagel te kijken, terwijl men na elkaar drie conjuraties uitspreekt. Deze zijn in het Latijn en bezweren o.m. bij de drie nagels waarmee Christus aan het Kruis werd genageld, bij de maagd Maria die erat virgo ante partum et post partum, en bij de H. Johannes de Evangelist, die de geheimen Gods kent en de hemelse waarheden gezien heeft.

Wanneer men dit gezegd heeft, vraagt men aan het kind of het iets ziet in zijn nagel of niet. Antwoordt het medium neen, dan herhaalt men de bezweringen nog eens. Van zodra het kind de engel ziet verschijnen, zegt de meester aan het kind: ‘Zeg mij na’:

Coniuro te angele per sancta verba qui magister meus locutus est, dat ghy my wist¹ oft dit aldus is oft niet. Eest also dat syn hande in die lucht steke end en eest niet soe, legt dyn hande op dyn borst oft bringt my dat hier voore.
Ende al noempt dat ghy hebben wilt. Ende als ghy u antworde hebt, so geft hem orlof ende laet dat kint u na seggen:
Gaet hen² in vrede. Die vrede Gotz sy tuschen u ende my. Ende also dic³ als ic u rope, so sulghij ghehorsam syn. In die name + des Vaders et Filij unde + des heyligen Geistes. Amen.
L. 1, 89r-90r

1 wist: wijst, geeft te kennen

2 hen: heen, weg

3 dic: dikwijls.

16. De maan en de planeetgoden: algemeen

Het zijn de Grieken geweest die de natuurlijke astrologie, d.i. het bestuderen van de invloeden van de hemellichamen op het weer, de seizoenen, de natuurrampen, enz. uitgebreid hebben bestudeerd. Door hen vond immers de idee ingang dat de hemellichamen ook het aardse bestaan van de mens zoniet determineren, althans toch in sterke mate beïnvloeden: tussen de macrocosmos en de microcosmos zijn er tal van correlaties.

De oude astrologen kenden maar één stelsel van hemellichamen met daarin de zeven bewegende ‘sterren’, d.w.z. de planeten, zon en maan, Saturnus, Jupiter, Mars, Venus en Mercurius. Deze veranderen hun plaats ten opzichte van de centraal gedachte aarde (geocentrisme), ten opzichte van elkaar en ook tegen de achtergrond van de vaste sterren. Bij deze laatste meende men twaalf groeperingen te kunnen onderscheiden, de zg. zodiaktekens. De aard van de invloed die door het uitspansel op de mens wordt uitgeoefend hangt ook af van en verschilt bovendien naargelang van de constellatie, d.i. de onderlinge positie van de verschillende hemellichamen.

De invloed van de planeten is sterk afhankelijk van de plaats die ze ten opzichte van de dierenriem of zodiak innemen. Zo heeft elk van de twaalf zodiaktekens een planeet als heer. Dit gaf dan weer aanleiding tot de

[p. 486]

gedachte dat elke planeet geregeerd of gedomineerd werd door een geest, een demon of een godheid. Het was maar een kleine stap die door de magie gezet werd, toen die zich sterk maakte de geest of de heer van een planeet in een bepaald zodiakteken te kunnen oproepen en voor eigen doeleinden aan het werk te zetten.

Er wordt beweerd dat het de Pythagorisch-Platonische school te Alexandrië geweest is die een reeks ceremoniën en middelen bedacht waardoor men in contact met geesten zou kunnen komen. De Kabbalisten vooral wezen de weg om goede en kwade geesten aan zich te onderwerpen.

Gewoonlijk richtten ze zich tot de planeetgeesten die ze elk een eigen naam gaven. De geest van de maan was Gabriël, die van Mars Samaël, van Mercurius Raphaël, van Jupiter Sachiël, van Venus Anaël en van Saturnus Cassiël. Elke planeetgeest heeft ook een eigen zegel, teken of symbool⁵¹.

De planeet die in de ogen van de magiërs een veel grotere rol speelde dan de andere was de maan. Wegens haar nabijheid ondergaat het leven op aarde haar invloed sterker. De wisselende, voor iedereen waarneembare maangestalten konden ook gemakkelijk de indruk wekken dat deze planeet een wezen was, begiftigd met een eigen leven en een eigen karakter. Als godheden van het licht hadden de zon en de maan heerschappij respectievelijk over de dag en de nacht. Hun onderlinge relatie werd aangevoeld als gelijkaardig aan het mannelijk en het vrouwelijke principe in de natuurlijke wereld⁵². Als godin van de voortplanting en verbeelding heersten Luna, Diana, Selene of Artemis, zoals de verschillende aspecten van de maan heetten, over de levens van de mensen die met ritmische regelmaat aan cyclische periodes van stuwing en neergang onderhevig zijn.

Het is dan ook niet te verwonderen dat door de eeuwen heen de maan in het volksgeloof een bijzondere rol heeft gespeeld. Naast de invloed die ze uit zichzelf uitoefent, is er ook het feit dat ze ‘is weec van naturen ende ontfaet sciere een andere nature ghelike den wasse’⁵³. Wanneer de maan zich in een bepaald teken van de zodiak bevindt, neemt ze van dit teken bepaalde invloeden over die ze doorgeeft aan het leven op aarde.

Dit geloof vindt zijn neerslag in allerlei middeleeuwse traktaten. Daarin kan men twee belangrijke groepen onderscheiden: nl. de zg. ‘maanboeken’ die voorspellingen geven volgens de plaats die de maan in de zodiakriem inneemt, en de ‘lunaria’ die de invloed aangeven die de maan gedurende elke dag van haar maandelijkse cyclus uitoefent⁵⁴.

Een heel aparte plaats wordt ingenomen door een magisch maanboek dat in fragmentarische vorm tot ons is gekomen. Het is met de hierboven genoemde groepen in zoverre verwant dat ook hier aan de maan een uitgesproken invloed op het menselijk leven op aarde wordt toegeschreven en

51 Gräbner, Op.cit., p. 82.

52 W. Kenton, Astrology. The Celestial Mirror (London, 1974), p. 11-12.

53 Braekman, Versl. en Med. en KANTL (1977), 157.

54 Zie het overzicht bij Braekman, Versl. en Med. KVATL (1971), 158-169 en ook Jansen-Sieben, Repertorium, s.v. maaninvloed.

[p. 487]

dat ook hier die invloed geconditioneerd wordt door de plaats die ze in de zodiak inneemt. Maar het grondig verschil met de andere soorten maanboeken is dat de magiër hier de regeerder van de maan in elk teken van de dierenriem verplicht te verschijnen en hem onderdanig te zijn. De magiër ondergaat de kracht van de maan niet passief; hij plooit ze naar eigen wil en gebruikt ze voor eigen doeleinden.

Dit maanboek is vertaald uit een wellicht Latijnse versie van het Arabisch werk dat Ghayat Al-Hakim, het doel der wijzen, heet, maar gewoonlijk Picatrix genoemd wordt⁵⁵. Het was in de Middeleeuwen een beroemd en berucht toverboek. Johann Hartlieb wijdde er een hoofdstuk aan in zijn Puch aller verpotten Kunst⁵⁶, een werk dat we reeds vermeld hebben. Daarin roept hij uit: ‘O was hocher list und gespenst hat gehabt sathanas, bis er das puch einpläsen hat’⁵⁷.

De Picatrix werd aan Al-Madgriti toegeschreven, de leidinggevende Arabische mathematicus in het vierde-eeuwse Spanje, maar of het ook echt van zijn hand is wordt in twijfel getrokken⁵⁸. Het werk is in Latijnse vertaling niet voorhanden in handschriften die ouder zijn dan de vijftiende eeuw. In het midden van de dertiende eeuw werd het in Spanje uit het Arabisch in het Spaans vertaald op verzoek van Alfons I de Wijze⁵⁹.

Het werd dikwijls vermeld, soms als verwerpelijke magie, soms als esoterische wijsheid. Keizer Maximiliaan bezat er twee exemplaren van, Petrus d'Abano en Cornelius Agrippa hebben het gelezen, Rabelais liet Pantagruel studeren te Toledo bij de ‘reverend pere en Diable Picatris, recteur de la faculté diabolologique’ (Pantagruel III, 23).

Picatrix is verdeeld in vier boeken, maar dit heel willekeurig, want het boek heeft eigenlijk geen plan. Het is een verwarde compilatie van uittreksels uit occulte geschriften en een allegaartje van talloze magische en astrologische recepten. Astrologische symbolen en de aanroeping van demonen zijn de meest voorkomende onderwerpen, zodat het werk in de eerste plaats een verhandeling over astrologische necromantie kan genoemd worden. Ritueel en ceremonieel zijn bij het oproepen van allerlei geesten of duivels heel belangrijk. Necromantie en astrologie zijn er nauw met elkaar verbonden. Vele gedetailleerde instructies worden gegeven om elk van de planeten te bezweren en magisch werk door hen te laten verrichten, net

55 Naast dit maanboek werden ook een paar andere teksten in het Middelnederlands vertaald. Zie deel II, hoofdstuk I, 7. ‘Muizen en vliegen...’ en hoofdstuk IV, 10. ‘Getallenmagie’.

56 Ulm (ed.), Op.cit., hoofdstuk 35.

57 Ulm (ed.), Op.cit., p. 24. Zie ook W. Peuckert, Op.cit., p. 46-53 en Couliano, Op.cit., p. 164-165.

58 Thorndike, A History, II, p. 813-824. Zo menen sommigen dat de titel Picatrix een verbastering is van Hippocatres of Hippocrates, de beroemde geneesheer. (H. Birkhan, Die Alchemistische Lehrdichtung des Gratheus filius philosophi in Cod. Vind. 2372 (Österreichische Ak. der Wiss., Philos.-Hist. Klasse, 591. Bd.; Wien, 1992), I, p. 312).

59 Ritter und Plessner, Op.cit.. Het is deze Duitse vertaling die wij citeten. Ook de Latijnse tekst is uitgegeven: D. Pingree (ed.), Picatrix: The Latin Version of the Ghayat Al-Hakim (Studies of the Warburg Institute, vol. 39; London, 1986).

[p. 488]

alsof ze demonen waren. Het is moeilijk uit te maken of de geesten er meer gedacht worden als natuurkrachten, of de ‘sterren’ als godheden. In alle geval heeft men duidelijk de indruk dat een necromantiër die geen kennis heeft van de astrologie hulpeloos is.

De nu volgende Mnl. vertaling van de eerste helft van het maanboek (de eerste zes zodiaktekens) en een paar andere kortere teksten⁶⁰, zijn het enige bewijs dat het boek Picatrix ook bij ons aan een aantal geleerden die zich voor magie interesseerden, bekend was.

60 Zie hierboven noot 51.

17. De maan in elk van de eerste zes zodiaktekens

[398] [o] Ghi sult weden¹ dat een deel van² Caldeen ende van Egipten seggen dat de mane instort ende insendet de influencie vanden planeten in deser werelt, ende daerom so maecten si werken der sacrificien ende bedinge³ totter manen, also dic⁴ als si inginc in een sonderlinge⁵ teken.

[1] Ende dat eerste is als die mane is in Ariete.

Als ghi wilt aen u trecken die cracht ende die macht der manen als si in dat teyken is van Aries, inder huren als si al vol opclimmet, want dan so ist beter ende oirbarliker⁶ diinre biddinge.
Ende inder selver uren so seldi u coroneren⁷, ende gi selt gaen in een stede die groen is ende waterachtich, dat is bi eenre riviren die lopende is. Ende gi selt me u brengen een haen die siin camme gespleten heeft, ende dien haen so seldi onthoveden mit een bene. Ende gi en selt den haen in geenre manieren genaken⁸ met yser. Ende keert u aensicht toter manen wert, want dat is heymeli[c]hede bi hem herde⁹ grot.
Ende set voir u .ij. wieroecvate van yser vol bernender colen, ende daer so seldi alleinken¹⁰ luttel van den wieroec daerin werpen tote dat die roec op slaet. Ende dan so recht u op iegen die mane tusschen beide die wieroecvate, ende siet die mane an, ende segt:
O gi, lichtende maen, gi siit geeert ende scoen, want ghi breect die donkerheit met uwen lichte. Ic come tot u otmoedelike ende bid u otmoedelike ende eysche loen van al sulken¹¹ dingen.
Hier so bid uwe bede¹².
Darna so seldi voirt gaen tien screden van diere stat, ende altoes die maen aensiende ende die voirseide woirde weder seggende. Ende set een vanden wierocvaten voir di ende daerin so seldi doen ʒ 4 storacx¹³; dan so seldi uwe

1 weden: weten

2 een deel van: een deel van de magiërs uit

3 bedinge: bemaning

4 dic: dikwijls

5 sonderlinge: elk afzonderlijk

6 oirbarliker: geschikter

7 coroneren: kronen (met bladeren?); het woord komt in Mnl. Wdb. niet voor

8 genaken: aanraken

9 herde: zeer (vgl. noot 21)

10 alleinken: allengs, geleidelijk

11 sulken: de hiernavolgende, de dingen die hierna moeten genoemd worden

12 Hier ... bede: formuleer hier je verzoek

13 ʒ 4 storax: 4 drachmen (d.i. ongeveer 10 gram) storax of styrax, een harsachtige, welriekende gomsoort; vgl. Lémery, Op.cit., p. 685 en W.S. Van den Berg, Eene Middelnederlandsche Vertaling van het Antidotarium Nicolaï (Leiden, 1917), p. 268

[p. 489]

sacrificie verbernen. Ende gi selt dese figuren, die hierna staen, figureren¹⁴ mitter aschen vander sacrificien ende mit wat soffraen in een blat van houte ende dit blat so seldi int vier bernen.
Ende staphans alse die roke opslaet, so seldi sien een forme van een sconen mensche ende wel gecleet biden wieroecsvat staende. Ende dien so seldi uwe bedinge bidden ende si sel vervult werden van den selven. Ende als gi yet bidden wilt na desen voirseiden¹⁵, so seldi dit vorseide werc weder [o]verdoen, ende inder selver formen so sel hi hantwoirden uwer vraginge.
Ende dit is die figure:




[2] Als die maen is in Tauro ende [ghi] haer cracht ende haer macht wilt aen u trecken.

So seldi ten eersten weten dat die maen heeft menigerhande werken ende menigerhande macht in elken tekene.
Ende als ghi haer werc wilt doen, so coemt in al sulke stede als wie¹⁶ hiervoir hebben geseit int voirste teken¹⁷. Ende gi selt voir u dragen een haen ende een wierocvat met viere, ende gi sult u cleden met linnen clederen, ende gi sult doen uwe mouwe op u hoeft. Ende hebt bi u staende een ketel vol waters, ende dat water sal gesoden siin met houte van nootbomen. Ende neemt dat water met uwer rechter hant, ende werpet op die slinker hant ende aldus so soldi dwaen¹⁸ uwe armen ende u aensicht ende wacht wel dat die mouwe van den hovet niet en ga.
Daer so seldi mitten selven water wasschen uwe voeten, ende dan so seldi hebben een tobbeken dat niiwe is, daer niemants voete in gheweest heeft, ende dat dit vat si omwonden mit groen linnen laken ende mit roden. Ende van diere stede daer gi dan siit, so werpt u neder te biddene ende sect:... Ribharim . ribharim . cayphemin . cayphemin . daforim daphorim. Dese namen so seldi twintichwerven seggen.
Daerna so seldi u daer oprechten ende gi selt weder comen totten ketel mitten water, ende gi selt uwe hande dwaen.
Ende dan so seldi [die] sacreficie onthoveden, ende gi sellet braden ende dese voirseide woirde seggen. Ende also lange als gi dit werc doet, so seldi altoes suffrungeren¹⁹ met wieroec ende met mastic. Ende dan so seldi sien een man, ende dien so seldi bidden uwe bede ende al dat ghi wilt dat sal vervult werden.
Nu merct hier een wonderlic dinc.
Het was een mensche die hem onderwant²⁰ van desen werke, ende die seide mi dat hi eenen vrient hadde dat [hi] ye ghecreech²¹, ende hi was comen tot groter armoede. Ende hi seide dat Saturnus was heer van den ascendent²². Ende die selve Saturnus was oec werker siinre infortunen ende

14 figureren: tekenen, maken

15 na ... voirseiden: nadien

16 wie: wij

17 voirste teken: eerste zodiakteken, Aries

18 dwaen: wassen

19 suffrungeren: beroken (corrupt voor fumigeren?); het woord is mij niet van elders bekend

20 onderwant: ondervond, ervaring had

21 ye ghecreech: (de beste die hij) ooit had

22 ascendent: rijzen boven de horizon

[p. 490]

siinre armoede. Ende hi toende hem die oracie vander manen, doe si in Tauro was, ende hi dede al siin werc ende hi toende hem die voirseide figure vanden man. Ende hi dede siin bedinge tot dien man ende clagede hem sine armoede, ende hi sach dat die man hem bider hant nam ende leydene tot enen sloet ende seide hem dat hi daer graven soude, ende also dede hi. Ende hi vant daer enen scat daer hi alte²³ riic mede wert.

[3] Vander manen als si is in Gemini.

Als die mane is in Gemini ende gi sine cra[c]ht ende macht wilt aen u trecken, so gaet tot eenre hoger steden daer vele wiints siin. Ende draecht een haen met u ende de suffrungacie²⁴ voirseit ende een riet van latoenen²⁵ dat gheel si ende dat drie cubitus²⁶ lanc is, ende oec een wieroecvat daer gi vier in selt hebben ende ontfonken bi dien riede blasende. Ende int vier so doet een 5 lb.²⁷ storax, ende set dat een ende vanden riede opt vier, alse daer de roec opgaet ende dat ander ende ter manen w[er]t, also dat de roec vanden wierocvaten recht op toter manen slaet.
Daerna so werpt opt vier wieroec 2 q²⁸ ende een luttel ambre, ende laet den roec opslaen biden riede, also wi voirseit hebben.
Daerna recht yegent²⁹ vier vanden wieroecvat so seldi sitten, ende gi selt dat riet nemen in uwe handen ende maect daermede een cirkel. Ende maect van u selven of ghi waert dat po[i]nt³⁰ vanden cirkel.
Daer so neemt seven scillen van seven bomen, ende legse omtrent den cirkel, recht in seven delen om den cirkel. Ende gi selt van uwer sacreficie seven delen maken, ende elc stuc seldi leggen op een vanden seven scillen.
Ende als dit gedaen is, so seldi dat vier ontsteken mitten rieden tote dat dat sacrificium verbernt si. Ende daerna so recht u op mids in den cirkel:
O bli[n]ckende ende lichtende maen, die in uwen rike geeert siit, ende gi siit gheset in die stede ende in uwer exaltacien ende in uwen grade, want gi guverneert³¹ dese werelt met uwer macht ende met uwen gheest. Daerom so bid ic uwer geesteliker mogenthede dat gi mi wilt doen³² aldus ghedaen dinc³³.
Dan so seldi uwe bede stellen ende gi selt u ter aerden werpen biddende ende eyschende ende selt seggen: abrutim abrutim ghebrutim ghebrutim. Dese worde seldi twintichwerven seggen. Dan so seldi u hoeft opheffen vander aerde, ende gi sult sien een forme alse voirseit is, ende dien so seldi uwe peticie bidden ende het sal vervult werden mitten werken.

[4] Vander manen als si is in Cancro.

Als die mane is in Cancro ende ghi haer cracht ende haer macht wilt aen u trecken, so climmet op een hoge stede, als³⁴ op een stede die verheven [is] op een smalen camp³⁵. Daerna so nemt ter rechter side ende ter slinker siden, ende voir ende achter, enen haen, ende selten onthoveden. Ende van-

23 alte: zeer (vgl. noot 9)

24 suffrungacie: rookoffer (niet in Mnl. Wdb.; vgl. noot 19)

25 riet van latoenen: holle, ronde staaf van messing

26 cubitus: el

27 5 lb: 5 pond (Lat. libra), d.i. ongeveer 1,750 kg, wellicht is 5 corrupt voor s (semis, een half), zie de bron

28 2 q: zie commentaar

29 recht yegent: recht tegenover

30 point: middelpunt

31 guverneert: Fr. gouverner, regeert

32 doen: geven, verlenen

33 aldus ... dinc: hier wordt het verlangde gepreciseerd

34 als: zoals bijvoorbeeld

35 camp: heuvelkam

[p. 491]

Tekst [398], deel [5] uit hs. Lo. 6, 238 r.

[p. 492]

den rechteren vlogel so neemt vier pennen uut ende also vanden slinkeren vlogel oec vier pennen, ende gi selt sinen bec afhouwen ende dit so seldi bernen.
Daerna so seldi nemen dese voirseide pennen, ende doeter toe ʒ 3 coloquintide³⁶ ende storax ʒ 4, ende doet dese wech in enen doec. Daerna so nemt behen album³⁷ ʒ 2, ende dese sel men mitter aschen vander sacreficien doen, ende men selt incorporeren³⁸ mit sap van hoelwortel³⁹ ende hier so seldi maken een forme van een mensche die op een lewe riit. Ende als dit ghedaen is so recht u op ende set dat beelde voir u, ende ontsteket vier daer gi uwe suffrungacie in doen selt, ende segt:
O mane, gi siit vervult met uwen lichten ende vol van goedertierenheden ende scoenheden, ende geliic in uwe hoecheyt. Ic storte mine bedinge voir u ende sende u mine bede.
Als dit gedaen is, so maect een cirkel inder aerden ende set dat beelde daer midden in dat gi gemaect hebt. Als gi daer in gescreven hebt den name des geens die gi wilt ondervoet doen⁴⁰ of bederven, dan so comt w[e]der omme te seggen dese woirde die gi geseit hebt. Ende werpt u ter aerden waert.
Daerna so heft u op ende neemt ʒ 6 van edic⁴¹ ende stortet over dat beelde altemael. Ende daerna so neemt een graen⁴² van muscaten ende ambre, dat vierendeel van eenre dragmen, gallen ʒ 4, storax 5 lb, ende settet over tvier tote dat si wel siin gemenget, ende hier of so maect ballekiins, elx een ʒ wegende. Ende suggrungiert daermede de mane 7 nachten lanc, alse⁴³ alle nacht elx i. vanden ballekijns, ende de andere die selmen houden.
Die wise die in desen werken hebben ghearbeit, die seiden: eest dat gi met deser suffrungatie suffrungiert wien dat gi wilt, ende hi den roec hierof name, waert man of wiif, nieman en soude mogen weder u seggen⁴⁴, ende gi mochter over gebieden als over uwe knechten. Ende veel liide hebben dese conste gewracht⁴⁵ als si bi den wege souden gaen daer vele lewen, scorpionen, beren, slangen ende ander quade beesten waren, ende si worden verlosset⁴⁶ mit deser experiencien, als si dese rokinge deden jegen die veniinde beesten.

[5] Vander manen a[l]s si is inden Lewe.

Als die mane is in den Lewe, ende gi haer cracht ende macht wilt aen u trecken, so gaet tot eenre steden daer vele cruden staen. Ende draget met u⁴⁷ 7 wieroecvaten, ende die seldi al te ringe setten in een cirkel, dat gi daer op die aerde maken selt ende elc deen vanden anderen een cubitus lanc. Ende gi selt altoes hebben uwe aensicht yegen die mane, ende legt een ey van eenre gans tusschen den cirkel ende die wieroecvaten. Ende daerin so selmen scriven dese figuren:

36 coloquintide: kolokwint, de vrucht van Citrillus colocynthis L.

37 behen album: gedroogde wortels uit Klein-Azië; men onderscheidde b. album, afkomstig uit de plant Centaurea Behen L. en b. rubeum, de wortel van Statice limonium L. (Van den Berg, Op.cit., p. 205)

38 incorporeren: vermengen

39 hoelwortel: Lat. aristolochia, een plant waarvan Dodoens, Op.cit., p. 526 twee soorten onderscheidt

40 ondervoet doen: onderwerpen

41 edic: azijn

42 graen: een grein (0,06 g)

43 alse: zoveel als

44 weder u seggen: u tegenspreken

45 gewracht: beoefend, gedaan

46 verlosset: in het hs. staat verlossent

47 met u: in het hs. staat u met

[p. 493]

Daerna neemt een naelde van latoen die lanc is 3 palmen, ende die naelde seldi houden in uwer rechter hant, end hebt altoes op u hoeft een geel doec van wollen, alse die van Arabien plegen te doene, ende doet aen een hemde dat van wollen is ende geel.
Daerna so seldi onthoveden in mids vanden cirkel ende vanden wieroecsvaten een haen die een ghespleten cam heeft also wi gheseit hebben vanden teken van Aries. Daerna so seldi die voeten vanden haen verbernen op die wieroecsvaten. Daerna so neemt vanden bloede vanden haen mitter naelden, ende gi sult dat bloet laten drupen over alle die wieroecsvaten ende opt ey mitter selver naelden.
Ende als dit gedaen is, so seldi u ververren⁴⁸, tellende .ij. wieroecvaten vanden wieroecsvaten dat voir u geset is, ende neemt dat ey ende dat ander wieroecsvat. Daerna dat seldi voir u setten, ende slaet daerin mitter voirseide naelden, ende altoes die fumigacie⁴⁹ doen opslaen met wieroec ende met sandalum⁵⁰ dat geel is. Ende gi selt viiftien werven seggen: hendeb . hendeb. Ende dan sel comen een forme van een mensche, als voirseit is, ende dien so seldi uwe bede bidden, ende staphans selsi vervult werden mitten werken.

[6] Als de mane is in Virgine.

Als die mane is in Virgine ende gi wilt an u trecken haer cracht ende haer macht, so neemt 30 tortelduven ende onthovetse ende sietse tot dat si wel ghesoden siin, daerna so trecse ute alse haer plumen wel of vallen ende dese seldi souten te maten ende houtse.
Ende dit so seldi doen 30 dage te voren, eer de mane in Virgine gaet, ende daer so seldi eten alle dage een van desen, na dat gi hebt gemaect fumigacie met ʒ 4 van soffraen, ende als gi dit geten hebt, so seldi geen ander spise na eten eer dat leden is 6 uren.
Dese ordinancie seldi doen tote 30 dagen toe, ende binnen desen dagen so seldi u abstineren van wiin. Ende int ende van desen 30 dagen so seldi u dwaen in een rivire dat oestwaert loept. Ende ghi selt van desen water vander rivire doen in een pot lb. 5, welc pot gemaect sel siin alse die sonne heeft doerwandert⁵¹ 4 graden, ende dat die maen is inden teken Aquarii. Ende gi selt den mont vanden pot stoppen mit was dat nie in werken en quam⁵².
Ende als dat ghedaen is, so set voir u dat wieroecvat ende met soffraen, dat vierendeel van eenre dragmen, ende se[h]t dese oracie:
O mane, die daer bist scone ende int aensien suverliic, ende int geven vele overvloedi[c]heden ende hoge dingen, ende mit dinen licht so verlichten alle donkernissen, ende mit diinre scoenheit so verbliden die herten. Ic bidde u ende in al sulken boetscappen so betrouwe ic u.

48 ververren: verwijderen

49 fumigacie: beroking, syn. van suffrungacie

50 sandalum: sandelhout

51 doerwandert: doorloopt

52 nie ... quam: nooit bewerkt werd, d.i. ongepijnde of ongezuiverde was

[p. 494]

Daerna neemt met uwer slinker hant den pot voirseit ende sec[h]t desen woirde: haphet haphet, ende met uwer rechten hant so graeft in die aerde ende altoes so seget voirseide namen. Dit so seldi also lange doen tote dat die put is diep een cubitus lanc, ende daer seldi den pot setten, ende den mont vanden pot die seldi setten ten zuden waert. Ende dan so volt den pot mit aerden boven tot dat die aerde al effen boven si. Ende als gi dit aldus doet, so seldi altoes continueren oec die voirseide woirde. Ende als gi dit gedaen hebt, so sel uwe bede gehoirt siin ende vervult mitten werken.

[7 Als die mane is in Libra.]

Als die mane is in Libra, ende gi haer cracht ende macht wilt aen u trecken, so gort u⁵³
Lo.6, 235r-39r

Gezien de lengte van het bovenstaande fragment lijkt het aangewezen bij onze bespreking ervan dezelfde indeling aan te brengen.

[0] De inleidende alinea herinnert aan het geloof dat bij ‘een deel van Caldeen’ bestond en volgens welk de maan als bemiddelaarster optreedt tussen de planeten en de aarde. Het is zij die de ‘influencie’ van de planeten doorgeeft. Wegens deze rol, zo lezen we, is men ertoe gekomen offers en ‘bedinge’ tot de maan te richten. Met ‘Caldeen’ worden hier astrologen en magiërs in het algemeen bedoeld. Hoe ze aan deze naam gekomen zijn, vindt men verklaard in een zestiende-eeuws werk waarvan een inleidend hoofdstuk handelt over de idolatrie. Na de zondvloed, zo leest men daar, begonnen de mensen de duivel te vereren en de duivelskunst te beoefenen. Hierop gaat de tekst aldus verder⁶¹:

Et parce qu'ils furent premièrement, & principalement en Chaldée, longtemps apres en plusieurs autres provinces ceux qui ont esté de ceste profession ont esté appellez Chaldees encores qu'ils ne demeurassent, & n'eussent iamais esté en ceste region.

In de bron van deze inleiding is van Chaldea noch van Egypte sprake. In de Picatrix leest men als inleiding (vrij vertaald) het volgende: er bestaat een school van Koerdische en Abessijnse geleerden die van mening is dat de maan de krachten van de planeten over de aarde verspreidt. Daarom brengen ze offeranden en zeggen gebeden op voor de maan, wanneer ze in elk van de zodiaktekens staat. Die offeranden en gebeden gebruiken ze bij bepaalde magische handelingen die ze verrichten en die op de maaninvloed gebaseerd zijn. Het is onze bedoeling - aldus de Picatrix - het geheel van de leerstellingen van de vertegenwoordigers van deze kunst hier kenbaar te maken.

53 Hier breekt de tekst in het hs. abrupt af; het overblijvend deel van fol. 239r is blanco, evenals fol. 239v-240.

61 P. Massé, De l'Imposture et Tromperie des Diables, Devins, Enchanteurs, Sorciers ... (Parijs, 1579), fol. 6v.

[p. 495]

[1] Wanneer de maan in het eerste zodiakteken, de Ram (Aries) komt, is een groene, waterrijke plaats dicht bij een rivier, voor het magische werk aangewezen. Als offerdier brengt de magiër een haan met een gespleten kam mee. Het dier wordt er onthoofd met een benen mes.

De haan werd in het Nabije Oosten beschouwd als een heilig dier, de gelijke van de hond, de bewaker van de kudde. Deze heiligheid heeft hij te danken aan zijn ochtendgekraai. Het basisprincipe van het dualisme van Zoroaster is de tegenstelling tussen het hemels licht en de helse duisternis. Het gekraai van de haan verjaagt de devas of nachtelijke duivels, hij zuivert de schepping van hun tegenwoordigheid. Zijn gekraai kondigt het einde aan van de heerschappij van de nachtelijke demonen⁶². Een witte haan werd geassocieerd met de maangodin Sin en de volgelingen van Pythagoras verboden het dier te doden. Wit is immers ook de kleur van het goede, zoals zwart dat van het kwade. Plutarchus legt uit dat de magiërs witte kleren dragen om zich af te zetten tegen de donkerheid en zich te vereenzelvigen met wat lichtgevend en vol schittering is. Zoals een witte haan een symbool is van het licht en het goede, zo is de zwarte haan het symbool van de nacht en het kwade.

Wierook wordt in het ceremonieel in twee brandende wierookvaten geworpen. Wanneer de rook opstijgt, zal men tussen de twee vaten gaan staan en een korte oratie opzeggen, gevolgd door het doel waarvoor de ceremonie plaats heeft. Na een herhaling van deze ‘bedinge’ wordt het offerdier verbrand en met de as worden vijf figuren getekend op een houten blad dat daarna ook in het vuur verbrand wordt. Zodra de rook opstijgt, zo wordt ons verzekerd, verschijnt ‘een forme van een sconen mensche’, een geest of de planeetgod Aries die de menselijke vorm heeft aangenomen.

De vijf figuren op het houten blad zijn wellicht symbolen voor planeetgoden⁶³.

In de Picatrix, de bron van het Mnl. ‘maanboek’, vallen bij dit ceremonieel allerlei afwijkingen te noteren⁶⁴. De ‘eenre riviren die lopende is’

62 Fr. Cumont, ‘Le Coq blanc des Mazdéens et les Phythagoriciens’, Bulletin de l'Acad. des Inscriptions et Belles Lettres (1942), 284-300 (p. 288).

63 Het tweede teken is misschien de Hebreeuwse letter Zabe; het uiterst rechtse teken vertoont enige gelijkenis met de letter Ruph. Zie Scheible, Op.cit., p. 167.

64 Wenn du nun die Kraft des Mondes herbeiziehen willst, während er im Widder steht, so paß die Zeit ab, wo er eine ganze Nacht hindurch am Himmel steht; denn das ist für dein Anliegen förderlicher. Begib dich an einen grünen, pflanzenbewachsenen Platz, an einem Fluß oder Wasserkanal, der nach Osten fließt, nimm mit dir einen weißen Hahn und schlachte ihn mit einem Knochen - kein Eisen darf ihn berühren, dafür haben sie einen [besonderen] Grund -, wende dich dem Monde zu und stelle zwei eiserne Kohlenpfannen vor dich hin, lege in sie von Zeit zu Zeit Weihrauch, so daß er aufflammt, stell dich zwischen die Kohlenpfannen und sprich: ‘O du leuchtender, strahlender und prächtiger Mond, der die Finsternis zerteilt mit seinem Licht, dessen Rang hoch erhaben ist, dessen strahlendes Licht alle Horizonte erleuchtet, ich komme zu dir, demütig, das und das begehrend’. Dann schreitest du zehn Schritte, das Gesicht ihm zugewandt, und sprichst dieselben Worte noch einmal, stellst eine der Kohlenpfannen vor dich hin und legst 4 Dirhem Storax darauf, und verbrenne jenes Opfer. Dann zeichnest du die unten folgenden Zeichen mit der Asche deines Opfers und ein wenig Safran auf Blumenkohl blätter. Dann verbrenne sie; dann wird dir in dem Augenblick, wo davon der Rauch aufsteigt, an der Stelle [, wo] die Kohlenpfanne [steht,] eine Gestalt in schönem Gewande und vol strahlendem Aussehen erscheinen. Der erzähle dein Anliegen; dann wird sie es dir erfüllen. Und wenn du dir danach noch etwas wünschest, so wende die genannte [Operation wieder] an; dann wird sie dir erscheinen und deine Wünsche befriedigen. Folgendes aber sind die erwähnten Zeichen:



(Picatrix, p. 309-310)

[p. 496]

luidt in de bron ‘der nach Osten fließt’, de haan blijkt hier een witte haan te zijn, de vereiste voor de magiër om zich te ‘coroneren’ komt in de Picatrix niet voor. De aangegeven hoeveelheden zijn verschillend. Zo is er in de bron sprake van ‘4 Dirhem Storax’ waar in de Mnl. tekst ‘ʒ 4 storacx’ staat. Het ‘blat van houte’ waarop de ‘figuren’ getekend zijn, is in de bron ‘Blumenkohl blätter’, d.i. bladen van Costus⁶⁵. De ‘figuren’ op het einde zijn sterk verschillend.

[2] Wanneer de maan zich in het teken van de Stier (Taurus) bevindt, is voor het ritueel een ketel vol water, gekookt met ‘houte van nootbomen’ onontbeerlijk. De magiër moet een linnen kleed dragen en de mouw op zijn hoofd leggen. Aangezicht, armen en voeten worden ritueel gereinigd met water uit een ‘tobbeken dat niiwe is’ en dat met groen linnen en rood laken omwikkeld moet zijn. Na enkele vreemde (Hebreeuwse?) woorden te hebben uitgesproken, wast de magiër zijn handen, waarna de haan, het offerdier, wordt onthoofd en gebraden. Het reukwerk is wierook en mastiek. Uit de anekdote waarmee dit ritueel besluit, blijkt dat de opgeroepen geest vooral grote macht heeft om verborgen schatten aan te wijzen⁶⁶.

Ook hier volgt de Mnl. tekst de bron op de voet en ook hier zijn er verscheidene kleine verschillen die echter alle van weinig belang zijn⁶⁷. Wat in

65 Picatrix, p. 310 note a).

66 Wordt in vrije vertaling ook afgedrukt bij Thorndike, Op.cit., II, p. 819-820.

67 Herbeiziehung der Kraft des Mondes im Zeichen des Stiers. Wisse: der Mond hat Wirkung in jedem einzelnen dieser Tierkreiszeichen, und nach Maßgabe dieser Wirkung kannst du für ihn Operationen anordnen.
Wenn er nun im Stier steht, so begib dich an einen Ort, wie oben beschrieben, und führe einen Hahn der oben beschriebenen Art mit dir hinaus nebst einer Kohlenpfanne. Dann zieh ein mit Färberreseda oder Granatapfelschale gefärbtes leinenes Gewand an und setze eine Mütze auf deinen Kopf. Dann tritt an ein Gefäß heran, welches mit Wasser, das mit Nußbaumholz zum Sieden gebracht wurde, gefüllt ist, stecke deine rechte Hand hinein, schöpfe davon und gieß es auf deine linke und wasche deine Hände, dein Gesicht und deine Unterarme, wobei du acht gibst, daß dir deine Mütze nicht vom Kopf herabrutscht; dann wasche deine Füße. Du sollst ferner eine neue Matte bei dir haben, die noch kein Fuß betreten hat, umsäumt mit einem leinenen Saum, grün und rot gestreift. Von deinem Platz aus springe nun mitten auf diese Matte und wirf dich auf ihr einmal nieder, indem du dabei 20-mal sagst: ‘Rabqar rabqar 'iqam 'iqam taqfur taqfur’. Dann stehst du auf; dann wird dich die Zerknirschung überwältigen, so daß die Tränen deiner Augen [zu] fließen [beginnen]. Dann begib dich wieder zu dem Gefäß und wasch dich wie das erste Mal, dann schlachte dein Opfer und verbrenne es, indem du wiederholst, was ich dir beschrieben habe, und bei all dem mit Weihrauch und Mastix räucherst; dann wirst du eine Gestalt sehen, die dir zu deinen Wünschen verhelfen wird.
Einer, der sich mit dieser Kunst befaßt hat, behauptet, er habe einen Freund gehabt, dem die Zeit übel mitgespielt und den sie arm gemacht habe. Saturn sei der Herr seines Aszendenten und der Beherrscher seines Mangels gewesen. Da habe er ihn das Gebet zum Mond im Zeichen des Stiers gelehrt, und jener habe dann diese Gestalt gesehen und sie um sein Anliegen gebeten. Darauf habe sie ihn zu einem Stück Land geführt und zu ihm gesagt: ‘Grabe hier!’ Da habe er nachgegraben und so viel gefunden, daß er wieder in gute Umstände kam und aus dem Mangel in Wohlstand versetzt wurde.
(Picatrix, p. 310-311)

[p. 497]

het Mnl. een linnen kleed genoemd wordt, is in de Picatrix veel beter omschreven, de mouw op het hoofd blijkt oorspronkelijk een muts geweest te zijn, de magische woorden zijn in de Mnl. tekst geheel corrupt. En zo zijn er nog wel een paar andere details, zoals het uitbreken in tranen van de magiër in de Picatrix, wat in de Mnl. versie niet het geval is.

[3] Bevindt de maan zich in het teken Gemini of Tweelingen, dan moet de oproeping op een hoger gelegen, winderige plaats gebeuren. Naast de haan, de wierookvaten waarin nu amber en wierook verbrand worden, en een hol koperen buisje, speelt de magische cirkel, gemaakt met de schors van zeven verschillende bomen, een belangrijke rol.

Een opvallend verschil tussen de Mnl. versie en de bron⁶⁸ is de aangifte van de hoeveelheden. Soms zijn die corrupt in de Mnl. tekst weergegeven, soms werd de bron overgenomen zonder dat de scribent enige verklaring nodig vond (b.v. ‘wieroec 2 q’, waar q overeenkomt met Uqija in de Picatrix). De zeven ‘scillen van seven bomen’ vindt men in de bron weer als ‘7 Handvoll Bohnenstroh’. Ook de magische woorden van de incantatie zijn sterk verschillend. De laatste woorden van beide versies tonen aan hoe de Mnl. tekst zonder de bron moeilijk te begrijpen valt: ‘het sal

68 Herbeziehung seiner Kraft im Zeichen der Zwillinge. Begib dich an einen Ort, an dem der Wind weht und der hoch gelegen ist, und nimm dein Opfer, einen Hahn, und das Raucherwerk mit dir, nebst einem messingenen Rohr von 3 Ellen Länge und einer Kohlenpfanne, gleichfalls aus Messing. Dann zünde das Feuer mit diesem Rohr in jener Kohlenpfanne an, dann lege ½ Ritl Storax hinein. Dann stelle ein Ende des Rohrs so auf den aufsteigenden Rauch, daß das andere Ende nach der Mondscheibe zeigt, so daß der Rauch durch es nach oben abzieht.
Dann räuchere mit ½ Uqija Weihrauch und der gleichen Menge Ambra und mach es mit dem Rohr wie vorhin. Dann setz dich der Kohlenpfanne gegenüber, nimm das Rohr und streek es von dir aus nach allen Seiten, indem du gleichsam einen Kreis damit beschreibst mit dir selbst im Mittelpunkt, dann nimm 7 Handvoll Bohnenstroh und lege sie auf 7 [verschiedene] Stellen innerhalb des Kreises. Dann bring dein Opfer dar, zerteile es in 7 Stücke und lege jedes Stück auf eine Handvoll [davon]. Dann zünde an ihnen das Feuer mit jenem Rohr an, bis es sich entzündet und das Opfer verbrennt; dann stell dich in die Mitre von all dem hin und sprich: ‘O du leuchtender Mond, dessen Herrschaft gewaltig, dessen Ort erhaben, dessen Rang hoch ist, der diese ganze Welt regiert, ich bitte dich bei deinen pneumatischen Kräften, daß du mir so und so tuest!’
Darauf fällst du anbetend zur Erde nieder und sprichst 20-mal: ‘Hirut hirut garut garut’, dann erhebst du dein Haupt; dann wird dir, wie sie behaupten, alsbald eine Gestalt erscheinen. Die bitte um dein Anliegen, und sie wird einstehen für seine Erfüllung.
(Picatrix p. 311

[p. 498]

vervult werden mitten werken’ betekent gewoon dat de opgeroepen geest je wens zal vervullen.

[4] Wanneer de maan in Kreeft (Cancer) staat, klimt de operator op een hoge plaats. In de hand houdt hij een haan, het offerdier, en houdt hem achtereenvolgens rechts, dan links, vóór en achter zich, onthooft hem dan en trekt vier pennen uit de rechter- en vier uit de linkervleugel. Hierna wordt de bek van de vogel afgehouwen en verbrand, de acht veren samen met twee soorten hars gemengd en in een doek gewonden. Uit een andere harssoort en het sap van een ‘hoelwortel’ maakt men een beeld van een mens die op een leeuw rijdt. Na een aanspreking gericht tot de maan, wordt dit beeldje in een magische cirkel geplaatst, echter niet vooraleer men de naam van de persoon die men wil schaden erin gegrift heeft.

Azijn wordt erover gegoten, een symbolische handeling voor het berokkenen van schade, waarbij aan de scherpe, bijtende eigenschappen van azijn wel een symbolische betekenis werd toebedeeld. Zeven nachten lang zal men de maan aldus een rookoffer brengen. Wanneer iemand, man of vrouw, de rook van deze ‘suffrungacie’ zou opsnuiven, zal hij de magiër in alles onderdanig zijn. Ook allerlei giftige of gevaarlijke dieren worden door deze ceremonie onschadelijk gemaakt.

In de Picatrix is het offerdier geen haan maar een lijster of een bosduif en ook de plaats waar de pluimen moeten uitgetrokken worden stemt slechts gedeeltelijk overeen. In de Picatrix moet het poppetje op de leeuw door de erover gegoten azijn worden opgelost. Van de reiziger die dit magisch middel op zijn tochten tegen wilde of giftige dieren zou beproefd hebben, is in de Mnl. versie geen spoor⁶⁹.

69 Herbeiziehung seiner Kraft im Zeichen des Krebses. Du steigst auf einen erhöhten Ort, wie z.B. einen Raum mit einera Altan über einer Ebene, wo dein Blick sich weithin erstrecken kann, dann blickst du nach rechts und links, vorwärts und rückwärts. In deiner Hand aber [sollst du] eine Lerche oder wilde Taube [halten]. Dann schlachtest du sie, dann nimmst du 4 Federn von ihrem rechten Flügel und ebenso von dem anderen und ebenso von ihrem Schwanz und schneidest die Kiele ab, dann verbrennst du den Rest. Dann nimmst du diese Federn - füge 2 Dirhem Koloquinthenfleisch und 4 Dirhem Storax dazu - und schnürst das alles zusammen in einen leinenen Lappen ein. Dann machst du ein Bild aus 2 Uqija weißer Behenwurzel, welche hinzugetan wird / zu der Asche des Opfers, geknetet mit Aristolochia-Wasser, und zwar in der Gestalt eines Mannes auf einem Löwen. Dann stehst du, mit dem Bild vor dir, auf, zündest ein Feuer an und räucherst, indem du sprichst: ‘O du Mond, der erfüllt ist mit Licht, der groß ist an Schönheit und hoch erhaben dasteht, zu dir erheb ich das Begehren und zu dir sende ich meine Bitte [empor]’. Dann beschreibe einen Kreis auf der Erde und stelle das Bild in dessen Mitte, nachdem du zuvor den Namen der Person, deren Neigung du [erwerben] willst, daraufgeschrieben hast. Dann wiederhole die Gebetsformel, dann wirf dich zur Erde nieder, erhebe [dann] dein Haupt und nimm 1 Ritl Essig und löse dieses Bild vollständig darin auf. Dann füge 1 Korn Moschus, ¼ Dirhem Ambra, 4 Dirhem Sukk und ½ Ritl Lupinenmehl hinzu, dann stell es auf Feuer, bis es stark aufwallt und wirbelt, mach dann daraus Fladen von je ¼ Dirhem Gewicht, dann setze die 7 Nächte lang dem Monde aus und heb sie dann auf; und du wirst nicht sobald - so wird behauptet -mit einem davon räuchern und jemand den Geruch davon spüren, als du dein Begehr von ihm erlangen wirst, sei es Mann oder Weib. Dies hat er - behauptet der Anhänger dieser Kunst - [auch] auf einer seiner Reisen erprobt, an einem Orte, der voll von Löwen, Schlangen und Skorpionen war; die gingen dann an ihm vorbei, ohne ihm Schaden zu tun.
(Picatrix, p. 311-312)

[p. 499]

[5] Een kruidenrijke plaats zal de magiër kiezen om de ceremonie uit te voeren wanneer de maan zich in het teken Leeuw (Leo) bevindt. De volgende benodigdheden zal hij bij zich hebben: zeven wierookvaten die rond een magische cirkel moeten staan, een el van elkaar verwijderd en een ganzenei dat tussen de cirkel en de wierookvaten zal geplaatst worden. Op dit ei schrijft hij vier figuren. De laatste twee zijn volgens het vierde boek van de Occulta Philosophia van Agrippa von Nettesheim de tekens van verschillende goede geesten⁷⁰.

Hierna neemt de magiër een koperen naald in de rechterhand. Zijn kleding bestaat uit een geel wollen hemd - een kleed tot op de grond, zoals de Arabieren dragen - en op het hoofd heeft hij een doek van dezelfde kleur, weer ‘alse die van arabien plegen te doene’.

De haan met gespleten kam is ook hier het offerdier dat in de cirkel wordt onthoofd; de poten ervan worden verbrand. Daarna laat men met een koperen naald het bloed van de vogel op het ei en op de wierookvaten druppelen. Eén wierookvat en het ei neemt de operator mee wanneer hij uit de cirkel treedt; in dit ei wordt dan de naald gestoken, terwijl een rookoffer van geel sandelhout gebracht wordt. Na vijftienmaal twee krachtige woorden uitgesproken te hebben, zal de magiër de opgeroepen geest of god zien verschijnen die bereid is zijn wensen te vervullen.

Wanneer we dit tekstonderdeel vergelijken met de bron⁷¹, ziet men hoe de vier figuren daar vijf in aantal zijn. De overeenkomst is nog duidelijk herkenbaar. In de Picatrix moet de magiër zich op onbebouwd land begeven, niet op een kruidenrijke plaats. In de bron moet een ganzenei tussen elke twee wierookvaten geplaatst worden. Het offerdier is in de bron de witte haan, zoals bij de Aries-ceremonie. Het zijn niet de poten van de haan maar het hele dier dat verbrand dient te worden.

70 Zie Schreiber, Op.cit., III, p. 571.

71 Anziehung seiner Kraft im Zeichen des Löwen. Begib dich mit 7 Kohlenpfannen zu einem Stück ebenen, unbebauten Landes und stelle sie auf diesem Stück Land im Kreis auf mit je 1 Elle Abstand von einander, während du dich dem Monde zuwendest, dann lege zwischen je 2 Kohlenpfannen I Gänseei, auf das du aufgezeichnet hast. Dann nimm einen dicken messingen Nagel von 3 Spannen Länge und halte ihn in deiner rechten Hand, setze auf dem Haupt einen gelben wollenen Turban und zieh ein gelbes wollenes Gewand an. Dann schlachte deine Gabe, den weißen Hahn, in der Mitte des Kreises der Kohlenpfannen, dann verbrenne ihn, verteilt auf die Kohlenpfannen. Dann nimm mit der Spitze des Nagels einen Tropfen von seinem Blut nach dem anderen und tu davon auf jede Kohlenpfanne und ebenso auf jedes Ei. Dann zähle 2 Kohlenpfannen ab von der Stelle gerade vor dir, nimm das Ei, das auf der zweite von ihnen folgt, und lege es vor dich hin. Dann schlage deinen Nagel hinein, indem du mit Weihrauch und gelbem Sandelholz räucherst und 15mal sprichst: ‘Andab Andab’. Dann wird dir dein Herr erscheinen; bitte ihn um deine Angelegenheit, so wird sie alsbald erfüllt werden. Fürchte dich aber nicht bei seinem Anblick.
(Picatrix, p. 312-313)

[p. 500]

[6] Wanneer de maan zich in het teken van de Maagd (Virgo) bevindt, moet men beginnen met een voedselregime te volgen: elke dag een gekookte tortelduif eten en dit gedurende de dertig dagen vóór de maan in dit teken van de dierenriem komt, telkens terwijl men een rookoffer brengt met saffraan. Tijdens de dertig dagen mag de magiër geen wijn drinken. Op het einde van deze periode zal hij zich wassen in een rivier die ‘oestwert loept’ en daarna van hetzelfde water een zekere hoeveelheid in een pot scheppen die op een welbepaald ogenblik gemaakt is. Deze pot wordt verzegeld met ‘ongepijnd’, d.i. ongezuiverde was. Na een gebed tot de maan wordt de pot door de magiër in de linkerhand vastgehouden, terwijl hij met de rechterhand een kuil in de grond graaft. De pot wordt daarin geplaatst met de opening naar het zuiden, en daarna met aarde bedekt. Onder het begraven moet de magiër voortdurend twee krachtige woorden herhalen. Opmerkelijk is dat bij dit ritueel geen sprake is van het verschijnen van een geest tot wie men zijn bede richt. Alleen wordt gezegd dat, wanneer men al de hierboven kort samengevatte handelingen goed verricht, ‘uwe bede’ zal ‘gehoirt siin ende vervult mitten werken’. Toch mag men aannemen dat het hier - zoals in de andere ceremoniën - de bedoeling is daartoe een geest op te roepen.

In de bron⁷² moet men geen duiven maar spreeuwen eten, de pot moet niet met was maar met pik dichtgemaakt worden en de ‘oracie’ moet op een grote en brede lege plaats opgezegd worden. De laatste twee zinnen in de Picatrix komen in de Mnl. versie niet voor.

72 Anziehung seiner Kraft im Zeichen der Jungfrau. Du nimmst 30 weiße Stare und kochst sie, geschlachtet, mit ihren Federn, bis sie gar sind. Dann nimmst du sie heraus, nachdem ihre Federn abgefallen sind, salze sie mäßig ein und heb sie auf. Dies hat 30 Tage vor dem Eintritt des Mondes in sie (die Jungfrau) zu geschenen. Dann ißt du davon täglich einen, nachdem du ihn zuvor mit ¼ Dirhem Safran beräuchert hast, und danach darfst du sechs Stunden lang nichts essen. Dies tust du jeden Tag; und hüte dich, während dieser Tage Wein zu trinken. Dann, wenn du damit fertig bist, wäschst du dich mit dem Wasser einer östlich [fließend]en Quelle, und tue von dem Wasser dieser Quelle ½ Ritl in eine Flasche, die hergestellt wurde, als die Sonne in 3 [Grad] der Fische und der mond in 7 [Grad] des Wassermanns stand, und verschließe ihren Mund fest mit Pech, das kein Feuer berührt hat. Darauf geh dann hinaus zur Herbeiziehung der Kraft des Mondes, stell vor dich eine Kohlenpfanne mit je 1 Uqija Mastix und Safran hin, und zwar auf einem weiten leeren Platz, dann sprich: ‘O du Mond, des Anblick schön, des Gabe äußerst [wirkingsvoll], des Höhe groß ist, durch dessen Licht das Dunkel sich erhellt und die Seelen erfreut werden, durch dessen fröhlichen Schein die Herzen fröhlich werden, auf dir [ruht] mein Vertrauen in der und der Sache’. Dann streckst du deine linke Hand nach der Flasche aus und sprichst: ‘Afut afut’ und gräbst mit deiner rechten Hand in der Erde, indem du, so oft du gräbst, diesen Namen wiederholst, bis du eine volle Elle tief gegraben hast. Dann lege die Flasche hinein mit der Mündung an der Südwand der Grube, und du wirfst eine Handvoll Erde nach der anderen darauf und wiederholst jenen Namen, bis die Erde [wieder] gleich geworden ist. Dann zeichnest du mit einer goldenen Nadel auf ein Stück Blei das Bild der gewünschten Person, und begrabe es oben in dieser Grube. Sobald du das tust, wird du dein Begehr erlangen.
(Picatrix, p. 313-314)

[p. 501]

[7] Na de gebruikelijke aanvang, waarbij wordt aangegeven wat men in acht dient te nemen bij de ceremonie als de maan in Weegschaal (Libra) komt, breekt de tekst onverwacht af. Het is zonder twijfel de bedoeling van de scribent geweest ook dit en de er nog op volgende tekens te behandelen. Daarop wijzen de blanco gelaten bladen in het handschrift.

Uit de Picatrix kennen we het vervolg van de tekst. Hieruit blijkt dat de magiër zich dient te omgorden met gevlochten biezen en zich te begeven naar de oever van een naar het Oosten lopende stroom⁷³.

73 Zie Picatrix, p. 314. De ceremoniën die men moet uitvoeren als de maan in het 8ste tot en met het 12de zodiakteken staat, vindt men aldaar op p. 314-319.