Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied

[p. 355]

Hoofdstuk III
De magische krachten van planten

‘Heb je medicinale kruiden geplukt met andere incantaties dan het credo en het onzevader? Zo ja, dan moet je tien dagen vasten op water en brood’. Aldus lezen we in de Decretorum libri van de elfde-eeuwse bisschop Burchard van Worms¹. De Kerk van toen diende blijkbaar op te treden tegen uit de Oudheid overgeleverde praktijken waarbij kruiden met een ingewikkeld en precies te volgen ritueel werden geplukt of aan de aarde ontrukt. In verchristelijkte vorm, met vervanging van de heidense goden door God en zijn heiligen en van niet-christelijke bezweringen door gebeden, werden deze praktijken door de Kerk geduld. Blijkbaar waren de heidense, al dan niet gedeeltelijk gekerstende bezweringen in de elfde eeuw nog niet uitgeroeid. Ze bleven zich handhaven, alhoewel slechts sporadisch, tot in de moderne tijden toe, zij het dan steeds in een steeds meer verchristelijkte vorm.

Een sprekend voorbeeld van een heidens gebruik uit de elfde eeuw wordt door dezelfde Burchard gegeven². Wanneer men een einde wilde maken aan een langdurige droogte, begaf een stoet jonge meisjes zich uit het dorp op weg. Ze begeleidden een naakt klein meisje naar de plaats waar bilzekruid (jusquiamus) groeide. Daar plukte het kind de plant met de pink van de rechterhand. Men maakte het kruid vast aan haar kleine teen en bracht het meisje naar een rivier. Ze stapte in het water en men besprenkelde haar met natte twijgen, terwijl men magische gezangen zong. Daarna werd het meisje, achterwaarts gaande, terug naar het dorp gebracht. Van enige kerkelijke of christelijke invloed is hier geen spoor te bekennen. In de elfde eeuw kon dit blijkbaar nog, maar reeds toen was het al zo uitzonderlijk dat dit schriftelijk werd vastgelegd. De magische zangen worden wel vermeld, maar de tekst ervan blijft ons onthouden³.

De planten waarvan men geloofde dat ze naast medische, ook magische krachten hadden, dienden inderdaad dikwijls met een precies uitgestippeld ritueel geplukt te worden: ‘eenighe menschen en willen sommich cruut niet plucken, sij willen teerst woerden over lesen, ende meenen seidemen dese woerden niet daer hover, ten soude sulcke cracht niet hebben’⁴. De kans was dan immers groot dat ze die in de aarde achterlieten. Speciale

1 In Migne, Op.cit., vol. 140, col. 961; ook bij W. Zuidema, ‘Naaktheid als Tovermiddel’, Volkskunde 15 (1903), 89.

2 Idem, col. 976.

3 Alleen in Skandinavische en Oudengelse handschriften uit de tiende en elfde eeuw zijn dgl. heidense ‘incantationes’ tot ons gekomen. Cf. Storms, Op.cit., passim.

4 C.G.N. De Vooys, ‘Bijdragen tot de Kennis van het middeleeuwse Volksgeloof’, Ned. Archief voor Kerkgesch. 1 (1902), 368.

[p. 356]

voorzorgen diende men te nemen om dit te verhinderen. Het plukken van planten werd beschouwd ofwel als een aanslag op de rechten van de goddelijke Natuur, als een diefstal ten nadele van Moeder Aarde, of als een vijandige daad tegenover de plant zelf. Aan deze laatste of aan de geest die, naar men meende, elke plant als een soort engelbewaarder begeleidde, werd immers een eigen persoonlijkheid toegeschreven. De plant en (of) haar geest, werd daarom begroet, toegesproken, gebeden en aangemaand. Men deelde ook mee waarvoor men de kracht van het kruid wilde gebruiken⁵. Dit plukken diende 's nachts te gebeuren bij afwezigheid van de getuige bij uitstek, de zon. De maan daarentegen, bevorderde de operatie, vooral sedert de tijd dat ze vereenzelvigd werd met Hecate, de heidense godin van de magie⁶.

Zoals gezegd werden de ceremoniëlen en de bezweringen van kruiden in de loop der tijden sterk verchristelijkt. Zo worden in een laat-middeleeuwse tekst de krachten van de planten expliciet toegeschreven aan Christus. Die had bij zijn kruisdood of zijn hemelvaart krachten in de planten achtergelaten opdat die aan de mensen ten goede zouden komen. Ze konden erover beschikken, als men bij het plukken de plant daaraan herinnerde:

[293] Ic bemane ende besweere alle cruden die up erderike staen, ende alle watre, ende alle steenen, ende alle worden diere na volghen moghen, my tulpen tallen sieken ende tallen seeren.
Ic bemane bi der cracht die onse leve Heere God achter Hem liet als hi van der weerelt sciet, omme alle menschen mede te helpene met der hulpen van Gode van sieken ghesont te makene. In Gods namen. Amen.
Dan leest .v. pater noster ende .4. ave Maria.
G. 3, 20v-21r

God heeft de krachten niet alleen aan de planten geschonken maar ook aan het water, de stenen en alle begeleidende ‘worden’, d.i. incantaties of zegens die ermee gepaard gaan.

Hoe christelijk de tekst ook is, toch valt het op dat er niet gesmeekt wordt om hulp, maar dat gedwongen wordt die hulp te geven. De spreker onderwerpt zich niet aan God, hij matigt zich de macht aan over die ‘cracht die onse leve Heere God achter Hem liet’, zelf te beschikken en ze naar eigen goeddunken te gebruiken.

Volgens andere bronnen verleent God kracht aan de kruiden langs de sterren om. Deze laatste drukken hun vorm of evenbeeld in de planten, waardoor Gods kracht aan hen wordt doorgegeven. Daarbij helpt volgens Konrad van Megenberg ook ‘die starken kreft der hailigen wort, dâ mit

5 Secr., Sign. B 1r: ‘Ende dan suldy oock mentie maken van die pijne (dat is te segghen ghi sult de passie oft het stuck noemen waeromme dat ghyse wtgraeft, oft dat ghijt vergadert...’.

6 A. Delatte, Herbarius. Recherches sur le cérémonial usité chez les Anciens pour la cueillette des simples et des plantes magiques (Kon. Acad. van België, Klasse der Letteren, Verh. in 8^o, nr. 54, Afl. 4; Brussel, 1961), p. 52.

[p. 357]

man god anruofet und die kräuter beswert und gesegnet’⁷. Dat bezweren en zegenen kan bij het plukken gebeuren maar ook los daarvan voorkomen en bijvoorbeeld voorafgaan aan het toedienen van het kruid aan de zieken.

In de hiernavolgende bladzijden worden alle mij bekende teksten samengebracht die ofwel over het plukken of uittrekken van planten handelen of de magische krachten van een plant opsommen. De eerstgenoemde, de plukceremoniëlen, zijn daarbij sterk in de meerderheid. Een reden daarvoor is wel dat verscheidene magische planten die voor één enkel, specifiek doel gebruikt worden en geen noemenswaardige plukceremonie hebben, niet in dit hoofdstuk maar bij de teksten in verband met dit speciale doel ter sprake komen. Zo vindt men de planten alsem bij middelen om te slapen, ‘rydt acker’ en ‘doef ratel’ bij de veterinaire teksten, ‘gallozaine’ bij de niet-medische zegens, enz.

Bij bepaalde planten zijn de krachtige eigenschappen niet alleen magisch maar ook medicinaal. Of dergelijke planten in het hiernavolgende overzicht dienden opgenomen te worden is niet steeds even duidelijk. Alleen wanneer de magische krachten expliciet vermeld zijn, komen ze hierna ter sprake. In bepaalde gevallen is het al dan niet opnemen dan ook een beslissing geweest die niet steeds boven enige subjectieve beoordeling of inschatting verheven is. Bij twijfelachtige gevallen werd veelal voor niet-opneming gekozen.

7 Fr. Pfeiffer (ed.), Konrad von Megenberg. Das Buch der Natur (Stuttgart, 1861), p. 379-380.

1. Albertus-Magnuskruiden

Of de grote Albertus Magnus werkelijk de auteur is geweest van de Secr., die, naar de oudere handschriften, ook Experimenta en naar Latijnse drukken Liber aggregationis genoemd werden, is een vraag die wel nooit een definitief antwoord zal krijgen⁸. Het is ook weinig relevant. Wel belangrijk is dat dit werkje eeuwenlang een zeer groot succes heeft gekend, steeds weer werd herdrukt en dus een blijvende invloed heeft uitgeoefend.

⁺In het eerste ‘boek’ van dit werkje worden de merkwaardige ‘virtuten ende crachten’ besproken van zestien kruiden. Aan elk ervan wordt een kort hoofdstukje gewijd⁹. Opvallend is daarbij wel dat we slechts uitzonderlijk van dit in de dertiende eeuw ontstane werkje uittreksels vinden in andere Middelnederlandse handschriften¹⁰. Evenmin is er een noemenswaardige correspondentie tussen de magische kruiden in de Secr. en de planten die in andere handschriften en drukken magisch genoemd worden.

8 Cf. Thorndike, A History, II, p. 720-745.

+ [294]

9 Teirlinck, Flora magica, p. 123-126.

10 Reeds in de veertiende eeuw werden fragmenten in het Nederduits vertaald: Wardale, Niederdt. Mitt. 8 (1952), 5-22. Zie ook R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England (Erlangen, 1896-1901), II, p. 24.

[p. 358]

De planten in dit boekje lijken een groep op zichzelf te vormen met weinig of geen uitstraling buiten de steeds elkaar opvolgende kopieën en drukken van de Secr.. Hetzelfde geldt trouwens ook voor de zg. planeetplanten die ook in dit boekje voorkomen (zie verder).

Deze kruiden zijn:

1.	Europese zonnewende (Eliotrophia)^11: deze moet geplukt worden in augustus als de zon zich in het teken Leo (Leeuw) bevindt. Wanneer iemand het bij zich draagt, gewikkeld in een laurierblad samen met de tand van een wolf, dan zal iedereen hem vriendschap betonen. Is iets gestolen dan legt men het kruid 's nachts onder het hoofd en men zal de dief zien. Wanneer iemand dit kruid bij zich heeft in de kerk, dan zal een overspelige vrouw het gebouw niet kunnen verlaten.
2.	Brandnetel (Urtica)^12: wie die samen met duizendblad in de hand houdt, zal zonder vrees en ‘fantasie’, d.i. ingebeelde dingen zijn. Wast men zijn handen met het sap en met dat van huislook (sempervive^13), dan zullen de vissen samenkomen als men ze in het water steekt.
3.	Kaardebol (Virga pastoris)^14: geen magische eigenschappen.
4.	Grote gouwe (Celidonia)^15: dit hoofdstukje uit de Secr. vinden we ook in een Mnl. handschrift: [295] Een crut heet celadonia. Die dit crut over hem draecht met der herten van den mol, sine viande en moghen hem gheen quaet doen. Ende die ghene die dit crut leide onder iemens hoeft, die siec ware, soudi sterven, hi soude lude singhen, ende soudi leven, hi soude weenen. G. 3, 45v
5.	Maagdenpalm (Vinca of pervinca)^16: geplet met aardwormen en gegeten maakt het minne tussen man en vrouw^17. Doet men het met zwavel in water, dan moeten alle vissen sterven.
6.	Kattekruid (Nepta)^18: allerlei eigenschappen, maar geen magische.
7.	Hondstong (Lingua canis)^19: draagt men deze plant met het hart van een kikker bij zich in een zakje, dan zullen alle honden zich rond u verzamelen. Draagt men het kruid onder de grote teen, dan zullen ze niet blaffen. Het kruid heette dus niet toevallig hondstong!

11 In een oude druk (1551) wordt als Ned. equivalent van heliotropia verkeerdelijk ‘kersouwen cruyt’ opgegeven (madeliefje). Het gaat zeker om Heliotropium europaeum L..

12 Urtica dioica L. en U. urens L..

13 Sempervivum tectorum L..

14 Dipsacus fullonum L. of D. silvestris L..

15 Chelidonium majus L.. Ook schelwortel en stinkende gouwe genoemd. Zie over dit kruid de uitvoerige studie van Chr. Stapelkamp, ‘Chelidonium maius (stinkende gouwe) in de Volksgeneeskunst’, Volkskunde 43 (1941), 81-107 en 171-181.

16 Vinca minor L..

17 Zie ook verder in dit hoofdstuk.

18 Nepeta catarria L..

19 Cynoglossum officinale L..

[p. 359]

8.	Zwarte nachtschade (Jusquiamus)^20: geen magische eigenschappen.
9.	Lelie (Lilium)^21: idem.
10.	Maretak (Viscus querci)^22: samen met het geheimzinnig ‘silphium’ opent het sloten; als men het in de mond neemt weet men wat er een persoon te wachten staat.
11.	Duizendguldenkruid (Centaurea)^23: doet men het sap ervan met het bloed van een vogel in een lantaarn, dan zal men denken dat je een reus bent.
12.	Salie (Salvia)^24: wanneer ze onder mest bewaard wordt, ontstaat er een vogel of een worm uit; wanneer men iemand met het bloed hiervan aanraakt wordt die gek.
13.	Ijzerhard (Verbena)^25: het maakt ruzie tussen geliefden; in een duifhuis waar het gestrooid wordt, komen alle duiven samen.
14.	Confilie de grein (Melisaphilos)^26: wie het kruid gemengd met sap van cypressen bij zich draagt, ‘doet hem zijn goedertieren ... ende doet zijn vyanden verwinnen’.
15.	Roos (Rosa)^27: allerlei eigenschappen maar geen magische.
16.	Vijfvingerkruid (Quinque folium)^28: idem.

Uit het bovenstaande overzicht blijkt dat aan ongeveer de helft van de zestien kruiden hellemaal geen magische eigenschappen worden toegeschreven en voor een paar andere is dat niet zeer duidelijk het geval. Slechts een handvol zijn beslist toverplanten en een paar daarvan, maagdenpalm (nr. 6) en ijzerhard (nr. 13) zijn ons ook als dusdanig uit andere Mnl. teksten bekend. We komen er verder op terug²⁹.

20 Hyoscyamus niger L.. Het is ook een planeetkruid, toegewijd aan Jupiter.

21 Witte lelie (Lilium candidum L.).

22 In de uitgave van 1551 wordt Viscus q. vertaald als ‘mosch vanden eycken boom’, een verkeerde identificatie. Viscum album L..

23 Erythraca centaurium L..

24 Salvia officinalis L..

25 Verbena officinalis L.. Het is ook een planeetkruid, toegewijd aan Venus. Voor dit kruid zie ook verder in dit hoofdstuk.

26 Melissa officinalis L..

27 Geslacht Rosa, vooral R. centifolia L..

28 Potentilla repens L.. Het is ook een planeetkruid, toegewijd aan Mercurius.

29 In hetzelfde Secr. komen ook de zeven planeetplanten voor: de gele narcis als Saturnusplant, varkensgras als zonneplant, de mysterieuze maanplant, weegbree (Mars) en drie kruiden die ook reeds bij de zestien bovenstaande voorkwamen: vijfvingerkruid (Mercurius), nachtschade (Jupiter) en ijzerhard (Venus). Deze zeven hebben allerlei medische eigenschappen maar van magische is zogoed als geen spoor te bekennen. Zeer belangrijk is de vergelijkende studie die A. Delatte aan vijf traktaten over deze planten heeft gewijd: ‘Le traité des plantes planétaires d'un manuscrit de Léningrad’, Annuaire de l'Inst. de Phil. et d'Hist. orientale et slave (Univ. de Bruxelles) 9 (1949), 145-177. Voor een totaal andere reeks planeetplanten, zie het middel om te ‘reizen waarheen men wil’ (zie hierboven, hoofdstuk 1).

[p. 360]

2. Amantilla, valeriana, valeriaan

Deze plant van de familie waartoe ook de welbekende veldsla behoort, de valerianaceën, komt in de natuur voor op vochtige plaatsen. Men onderscheidde o.m. de wilde valeriaan, ook balderiaan, kattekruid, Sint-Joriskruid genoemd (Valeriana officinalis L.), en de grote valeriaan (V. phu L.)³⁰.

In middeleeuwse handschriften uit onze gewesten komen een paar teksten voor die het ceremonieel beschrijven dat bij het plukken van de plant dient gevolgd en de conjuraties of zegens die daarbij dienen gesproken te worden. Enkele andere handelen over de medische en magische eigenschappen die er werden aan toegeschreven.

Sinds de Oudheid zijn verscheidene teksten bekend, meestal in het Latijn, waarin het plukken van valeriaan voor magische doeleinden beschreven wordt. Volgens sommige dient dat te gebeuren bij wassende maan, vóór zonsopgang³¹. Soms wordt bepaald dat dit op een vrijdag, de dag van Venus, moet gebeuren, volgens andere op het uur van Venus³².

Zoals dat ook bij verbena - zie verder - het geval is, moet men volgens bepaalde teksten vóór de plant neerknielen en tot de rijzende zon een incarnatie richten, vooraleer men zich tot de plant wendt³³. Soms wordt bepaald dat men de plant driemaal moet groeten³⁴, een magische cirkel errond trekken of een kruisteken slaan, één keer of drie keer. Dit laatste vervangt dan de cirkel³⁵.

Een zestiende-eeuwse Nederlandse tekst over het plukken van het kruid, de enige in zijn soort die tot ons is gekomen, luidt als volgt:

[296] Valeriana is een cruyt om een persoon tsynen wille te gecrygen.

Gaet den 1sten vrydach van meye, alst nu¹ maen is, voer der sonnen opganck, totten cruijt geheeten Valeriana alst groen staet, ende nempt eenen gulden rinck aen u rechte hant aen den geltvingher², ende nempt eenen tack van dyen cruyde ende seght 1 Pater noster ende den salm³ Miseriatur nostre Deus, etc.⁴, tunc⁵ Salvum me fac⁶, Miserere mei Deus secundum⁷, et Gloriam in excelsis Deo, etc.⁸
Daerna segt deze besweringhe:

30 L. Vandenbussche, Onze Volkstaal, p. 577-578. Zie ook Is. Teirlinck, Plantenkultus (Antwerpen, 1904-1912), 109.

31 Delatte, Herbarius, p. 45.

32 Idem, p. 63.

33 Idem, p. 109.

34 Idem, p. 128.

35 Idem, p. 146.

1 nu: nieuwe.

2 geltvingher: de vinger die ook annularis, ringvinger heette ‘om dat si plach werden ghecroont met eenen gouwen rinck’ (Indag., Sig. C 2v); hier staat gelt- voor gult-, gouden vinger, d.i. de vinger waaraan goud gedragen wordt.

3 salm: psalm.

4 Miseriatur ...: lees Deus misereatur nostri (Ps. 66.2).

5 tunc: Lat. dan.

6 Salvum ...: Ps. 11.

7 Miserere ...: Ps. 50.3.

8 Lees: Gloria in ...: lofzang en dankgebed bij het begin van de traditionele eucharistieviering

[p. 361]

Ick besweer u, Valeriaen, bij den Vader + bij den Sone + bij den Heyligen Geest + God die daer is een waerachtig God ende een onverscheyden God, ende dry persoonen ende een waerachtich God, als dat ik [u] beswere bij den machte⁹ Maria, die lieve moeder Goidts, ende bij allen enghelen ende archangelen, ende bij den chooren der enghelen, ende bij alle propheten ende martelaren, ende alle maechden, ende bij alle appostelen ende evangelisten, ende bij alle sancten ende sanctinnen, ende bij verhoocgentheyt¹⁰ ende verholentheid¹¹ Goidts, ende bij den machte des hemels, ende bij ons lieffs Heeren verrijssenisse, ende bij sijn opvaeren, als Hij alle [...]¹²: Ons lieff Heeren Jhesu Christe matfa a gloria leta quam masten fyn inoim elle mon kataber Christus Deus fortium.
Ick beswere u, Valeriaan, bij den machte Goidts, dat ghij macht ende virtuyt geeft dat alle deghene die u¹³ sullen eten of drincken, ende dyn ick raecke aen haer bloot lijff, dat sy soe beroert moeten wesen tot mijner minnen dat sij niet en kunnen gerusten, nacht noch dach, sij en commen tot mij ende tot mijnen wille. Hiertoe besweer ick [u, Valeriaen, dat ghij] macht ende viertuyt, geeft dat ik mijnen wille ende begeerte volbringhe aen die geene die ick begeere, ende dat sij moeten wesen ongerust ende niet stille, noch eten noch drincken, ende seer becommert met mijner minnen, ende dat mij hierinne nyemant hinderen en mach in geender manieren. Dit alsoe waerachtich ijs ende geschiede, als God leeft ende regneert in de eeuwicheit. Fiat.
Brus. 6

Zowel het opschrift als de laatste alinea laten er geen twijfel over bestaan dat het plukken van de plant gebeurt voor weinig verheven doeleinden. De magiër beoogt seksuele omgang met ‘diegene die ick begeere’ en die kan blijkbaar zonder assistentie van het kruid daartoe niet gebracht worden. Deze kracht is één van de ‘virtuten’ die in valeriaan-teksten wel meer aan bod komt, zoals we nog verder zullen zien. Toch is die dan veelal beperkt tot de liefde tussen man en vrouw of gesublimeerd tot het stichten van vrede en het bijleggen van ruzie. In alle geval wijst één van de synoniemen van valeriaan, nl. amantilla, duidelijk in de richting van deze liefdesverwekkende kracht.

De tijd waarop het plukken moet gebeuren, nl. een dag in de maand mei, bij nieuwe maan, lijkt eigen te zijn aan deze tekst. Waarom men een gouden ring aan de rechterhand moet dragen wordt niet verklaard. Dit is wel het geval in de hiernavolgende.

⁺Deze tweede nog vijftiende-eeuwse tekst is in het Latijn gesteld. Volgens dit ceremonieel ‘ad colligendum herbam valerianam’ (Lo. 5, 109r-110r) moet men op een vrijdag, beter nog op de feestdag van Sint-Jan de Doper (24 juni), op zoek gaan naar dit kruid. Wanneer men het gevonden heeft knielt men neer en keert het hoofd naar het oosten. Daarop groet men de

9 machte: maagd.

10 verhoocgentheyt: alomtegenwoordigheid (cf. Mnl. Wdb. s.v. voreogenheit).

11 verholentheid: verborgenheid, mysterie.

12 Na alle werd zeer waarschijnlijk een deel tekst overgeslagen. Wat volgt is voor het grootste deel zonder betekenis (corrupt Latijn?).

13 In het hs. staat die bij u.

+ [297]

[p. 362]

plant in de naam van de Vader, de Zoon en de H. Geest, bidt het onzevader, het gloria en het Ave Maria. Men neemt het kruid met de rechterhand vast, en vraagt en bezweert (herba rogo te, coniuro te) de plant bij God die haar geschapen heeft en bij de namen van God. Deze worden opgesomd. Naast de veel-voorkomende als Sabaoth of Adonay, treffen we hier ook een lange reeks heel vreemd aandoende woorden aan, zoals ‘ohac, hyon, propem, hom, sadayc, plefeye, assoreye’, enz., in totaal een vijftigtal.

Na deze zonderlinge opsomming wordt de plant bezworen in naam van al deze namen haar krachten te willen verlenen en meer bepaald ervoor te zorgen ut omnes in potu sive in cibo dedero de radica atque super caput porrexero, statim in amore meo cor mutabiliter ardeat et voluntatem meam faciat. Ook hier blijkt dus (zoals in de Mnl. tekst) het doel te zijn minne bij een bepaalde persoon op te wekken, zodanig dat die ertoe gebracht wordt met de magiër sexuele omgang te hebben.

Deze conjuratie moet men driemaal herhalen. Daarna wordt de plant met wortel en al uit de grond getrokken. Men drage ze dan drie dagen en drie nachten lang onder zijn oksel en legt ze dan op een andere plaats (et pone in alio loco) terwijl men weer een lange bezwering uitspreekt. Of een andere plaats op het lichaam bedoeld wordt of niet, wordt niet vermeld, maar kan wegens het doel van de hele operatie wel vermoed worden. In de bezwering wordt de plant eraan herinnerd hoe veel kracht om vrede te stichten en liefde op te wekken ze van God ontvangen heeft en dat wie haar bezit ook aan deze kracht deelachtig wordt.

Rond het kruid wordt nu met een gouden ring een cirkel beschreven, waarna nog een korte bezwering volgt. Zoals we hebben gezien komt een ring ook in het Mnl. ceremonieel ter sprake.

In de korte afsluitende tekst wordt de plant bezworen bij God, zijn heiligen, de profeten, de patriarchen, de evangelisten, enz. ook bij de vissen in de zee en de vogels in de lucht, ut tuam virtutem habeant qui nunc tuum super se portaverit [sic] ... quod ardeat in amore mea. Wie dit aldus bezworen kruid bij zich draagt, zal - zo wordt ons verzekerd - in liefde voor de magiër ontbranden.

Naast deze plukrituelen en -bezweringen zijn er ook een paar, één langere en enkele korte, waarin de eigenschappen van het kruid ter sprake komen zonder vermelding van het plukken. Sinds de Oudheid is valeriaan bekend als middel tegen steken in de zijde en als urineafdrijvend. Volgens Otto Brunfels in zijn Kräuterbuch van 1543 helpt het de maandstonden en bevordert het het gezichtsvermogen wanneer het gebruikt wordt met wijn en is het een wondermiddel tegen de pest: ‘Trinkt Baldrian, Sonst mußt ihr alle dran’!³⁶

De wortel van dit kruid heeft een doordringende geur (vandaar de naam kattekruid) en verjaagt volgens het volksgeloof boze geesten en heksen: een tuiltje gedroogde valeriaan in de kamer gehangen begint te draaien wanneer een heks binnenkomt. Als afrodisiacum wordt het kruid vanaf de

36 H. Marzell, Unsere Heilpflanzen, ihre Geschichte und ihre Stellung in der Volkskunde (Freiburg, 1922), p. 253-257 en von Hovorka und Kronfeld, Op.cit., I, p. 52.

[p. 363]

late Middeleeuwen geregeld vermeld: man en vrouw moeten het sap, gemengd met wijn, samen drinken. Volgens Brunfels wordt het ‘eyns und fridsam, wo zwey des Wassers drinken’.

[298] Valeriane

Valeriane es van sulker cracht, hadde een man oft .j. wijf .j. ghescut¹ in haer lijf, name men .j. plaester van² werke³ dat in dat water van valeriane ghenet⁴ ware, ende leide ment an dander zijde van den ghequetsten, dat ghescut soude oec deisen⁵ ende de wonde soude ghenesen binnen .ix. daghe. Ende dit sal men doen .ix. daghen lanc, alle daghe .ij. waerven.
Maer dit water dat van valeriaenen ghesublimeert⁶ es sal men waermen in eenen steenen croes, eer dat ment daer up leit.
Ende leyde men de wortele van valeriane up .j. vrouwen borst, so soude segghen al haer verholentede⁷. Ende noopte⁸ men .j. man oec metten wortelen van valerianen tusschen sijnen scouderen, hij soude hu doen al dat ghij hem bidden sout. Ende hatense⁹ twee¹⁰ si¹¹ te gader, si en souden nemmermeer sceeden noch nemmermeer striden, maer so souden deen den andren minnen ende lief hebben. Mer daer en mach nientent meer af heeten dan man ende dwijf, daer soude quaet af commen.
G. 3, 60r

De krachten of virtutes van valeriaan of amantilla, zoals die in de bovenstaande tekst worden opgesomd, kunnen we als volgt samenvatten:

1)	Een pleister gemaakt met het sap of met het gedistilleerd water ervan, en gelegd op de zijde tegenovergesteld aan die waarin het ‘ghescut’ in het lichaam is binnengedrongen, doet de wonde genezen.
2)	De wortel van de plant op een vrouwenborst gelegd, doet een vrouw al haar geheimen opbiechten.
3)	Een man die met deze wortel wordt aangeraakt, zal ‘hu doen al dat ghij hem bidden sout’.
4)	Wanneer twee mensen samen van dit kruid eten, zullen ze nooit meer scheiden, nooit ruzie maken maar elkaar steeds liefhebben.

De eerste eigenschap, nl. om een pijl of een lans uit het lichaam te halen en de erdoor veroorzaakte wonde te genezen, is mij niet van elders bekend.

De tweede, het doen opbiechten [anteien] van geheimen, vindt men ook in nog een andere tekst bondig vernield:

[299] Nem amantilia ende [doet] drinken oft eten wien dattu wils, hi sal di anteien wat ghi wilt.
G. 3, 46r

1 ghescut: iets dat geschoten of geworpen wordt, b.v. een pijl of een lans.

2 Na van staat in het hs. nog het doorstr. woer.

3 werke: grove verwarde draden van vlas of hennep die als pluksel op een wonde werden gebruikt.

4 ghenet: natgemaakt.

5 deisen: achteruitgaan.

6 ghesublimeert: gedistilleerd.

7 verholentede: geheimen.

8 noopte: raakte men aan.

9 Na hatense (aten ze) staat in het hs. het overbodige si.

10 twee: twee mensen

11 si: d.i. de valeriaanwortel.

[p. 364]

De derde en vierde zijn in feite één en dezelfde minnemakende eigenschap. De eerste van beide is in het hierboven besproken plukceremonieel duidelijk aan bod gekomen. De tweede, liefde en vriendschap tussen echtgenoten, vindt men geregeld vermeld:

[300] Om man ende wijf wel over een te draghene.

Sij sullen drincken water van valeriane uut eenen pot oft die wortele.
K. 1, 309r

Wat men met ‘die wortele’ moet doen wordt niet gezegd, wellicht opeten ofwel sap van de wortel drinken.

Besprenkeling (besperse) met het sap alsof het wijwater was, brengt huiselijke vrede:

[301] Nem e[e]n crut ende heet amantilla, ende siedet in water ende dat water werp ac[h]ter hus, ende da[n] besperser mede die liede die int tuus sin. [Sin] si niet van akorde, si sullent van acorde werden.
G. 3, 46r

Ook in gedrukte teksten treffen we deze eigenschap aan³⁷, zo b.v.

[302] ... ende als ghi di [d.i. de vechtenden] sussen wilt, gheeft haer te drincken tsap van Amantille, dat is Valeriane, ende si sullen terstont vrede hebben met malcanderen.
Secr., Sign. Av

Vermelden we tenslotte nog dat er ook Mnl. recepten bekend zijn om water uit dit kruid te distilleren. Eén daarvan eindigt met:

Ende wert dat man ende wijff quallicken over eyn droghen [= overeenkwamen], ende droncken daer wan uut eyn wat [= vat] tsamen, sy warden guede wrinden³⁸.

Een ander zegt dat het water wel ‘heelt wonden in die longe, ende het doet wel bi vrouwen sijn’³⁹. In het tweede deel van deze zin wordt zeer waarschijnlijk gerefereerd aan de vierde van de hierboven vermelde eigenschappen.

37 Dodoens vermeldt ze (Op.cit., p. 568) en ook in de Evan. (zie Van den Bergh, Op.cit., p. 327, nr. 64) ontbreekt ze niet.

38 Braekman, Med. en Techn. Mnl. Rec., nr. 766.

39 D.A. Wittop Koning (ed.), Dit is die rechte Conste om alderhande Wateren te distilleren (Gent, 1976), nr. xlxi

3. Dens leonis, paardebloem

De plant dens leonis wordt door Rembert Dodoens⁴⁰ vereenzelvigd met de algemeen bekende en alledaagse paardebloem (Taraxacum officinale Mönch), die in vroegere eeuwen vaak ook ‘papencruut’ werd genoemd. Dit

40 Dodoens, Op.cit., p. 991-993.

[p. 365]

laatste was dan omdat ‘de bollens, daer de bloemen op gestaen hebben, nae dat de hayrachtighe oft wolachtige stuyfkens met het saedt afghewaeyt zijn, de ghedaente van kale oft gheschoren Monninckskoppen schijnen te hebben’.

Alhoewel niet iedereen de plant dens leonis, letterlijk leeuwentand, met de paardebloem gelijkstelt⁴¹, vindt deze identificatie toch steun bij N. Lémery. Deze meende dat de naam aan de paardebloem gegeven werd ‘om dat de bladen van deze plant in hunne insnydingen verbeelden de kaeck eens Leeuws, voorzien met hare tanden’⁴².

Volgens Dodoens werd in Italië aan deze plant grote magische kracht toegekend:

Sommighe ghelooven in Italien, als iemandt het sap van dit cruydt met Olie vermengelt, ende daer mede sijn lichaem strijckt, dat hy daer door liefghetal, ende aenghenaem by groote Heeren ende Princen sal wesen: in voeghen dat hy van de selve al verkrijghen sal dat hy begheert...

Ook in Duitsland is dit het geval. Zo wordt in de streek Ahrgau in de zomer, op Sint-Bartholomeusdag (24 aug.) de wortel van de leeuwentand uitgegraven. Die wordt dan in negen stukjes gesneden die gedurende negen dagen aan de hals moeten gedragen worden om vlekken op de ogen te doen verdwijnen en tranende ogen te genezen. Wie zich wast met het melkachtig sap dat uit de verse stengels komt, zal ook ‘bei jedermann in gunst stehen’⁴³. Het gebruik van de plant tegen oogziekten was blijkbaar zeer verspreid. Het wordt al door Hieronymus Bock in zijn New Kreutter Buch (1539) vermeld: de leeuwentand

... möchte auch wol augenwurtzel heissen, ursach wann die wurtzel im Sommer, so die Sonn in Virginem geht gegraben wiirt, das ist umb Bartholomei, und dann einem menschen oder andern vihe die flecken in augen haben, an den halss gehenckt wiirt, verschwinden die flecken wunderbarlich...⁴⁴

Ook was hem het geloof bekend dat het sap van dit kruid iemand bij grote heren en bij koningen in de gunst deed staan.

Het nu navolgende vijftiende-eeuwse gebed of de zegen met de persoonlijke aanspreking van de plant als een levend wezen, is mij niet van elders bekend⁴⁵.

[303] Item dit is een oratie¹ die men lest over een bloem ende heet dens leonis, dairmen alle warachtige dinghe, toecomende ende verleden, warachtelike bi weten mach. Ende beghint aldus:

41 Daems, Op.cit., nr. 150 denkt aan de goudsbloem (Calendula officinalis L.) maar ook aan de paardebloem.

42 N. Lémery, Woordenboek of Algemeene Verhandeling der enkele Droogerijen (Rotterdam, 1743), p. 247.

43 E. Meier, ‘Ueber Pflanzen und Kräutern’, Zt. f. Myth. und Sittenkunde 1 (1853), 445. Vgl. ook von Hovorka en Kronfeld, Op.cit., I, p. 282 en Marzell, Geschichte, p. 303.

44 Geciteerd naar Marzell, Unsere Heilpflanzen, p. 236.

45 Komt niet voor bij Van Haver, Ned. Incant..

1 oratie staat in het hs. boven het doorstreepte conjuracie.

[p. 366]

God gruet u, heilige blome, miinre vrouwen sinte Marien cruut, vele goede, ghi weet wel wat u miin vrouwe sinte Marie beval doe si u in aertrike liet, dat men alle warachtighe dinghe an u merken mochte.
Ic vermane u bi den heylighen daghe, ende bi der heylighen nacht, ende bi der heyligher Goeds craft, ende bi den vier evangelisten, ende bi der heyligher maecht sinte Marien, of dese dinc .N. ghescien sal, dat ghi u beloect² ende sluut wel vaste tuschen hier³ ende morgen noene, ende of dese dinc .N. niet ghescien en sel dat ghi groyt ende bloeyt wel scoen tuschen hier ende morghen noene: des⁴ vermaen ic u per Patrem et Filium et per Spiritum sanctum. Amen. Probatum est sepe.
Lo. 5, 66v

Alle middeleeuwse gebeden die tot planten gericht worden en waarin de naam van Maria voorkomt zijn, zoals de bovenstaande tekst, zeer laat overgeleverd. Toch wordt het waarschijnlijk geacht dat reeds in de vroege Middeleeuwen Maria in verband gebracht werd met de geneeskracht van de kruiden. Als bewijs hiervoor wordt gewezen op de kerkelijke wijding van de kruiden die op Maria-Hemelvaart plaats had. In de gebeden die bij deze Kräuterweihe in Duitsland gebruikt werden, heet het reeds in de tiende eeuw uitdrukkelijk dat de planten ex hoc veneranda festivitate S. Mariae geplukt werden en intercedente b. Maria voor de mensen heilzaam zijn⁴⁶.

Dat het Mnl. gebed eveneens met Maria-Hemelvaart samenhangt, blijkt duidelijk uit de passage: ‘ghi weet wel wat u miin vrouwe sinte Marie beval doe si u in aertrike liet ...’, d.i. vóór zij ten hemel werd opgenomen. Het lijkt waarschijnlijk dat Maria hier de plaats heeft ingenomen van Christus, van wie - zoals we hierboven reeds zagen - in een Latijnse zegen uit de negende of tiende eeuw gezegd wordt dat Hij bij het scheiden van deze aarde, bepaalde krachten bij de kruiden in bewaring heeft gegeven.

De zegen heeft als doel vooraf te weten of bepaalde gebeurtenissen zullen plaatshebben. Wat men wil vernemen moet goed gepreciseerd - bij ‘dese dinc .N.’ - en bij name genoemd worden. De bloem wordt ook verteld hoe ze op de vraag kan reageren. Zal het gevraagde gebeuren, dan moet ze zich sluiten tussen ‘hier ende morgen noene’. Zal het niet bewaarheid worden, dan zal ze dit te kennen geven door gedurende deze periode niet te veranderen.

Het is welbekend dat bepaalde planten - waaronder de paardebloem - hun bloembladen sluiten bij avond en na zonsopgang geleidelijk weer opengaan.

2 beloect: syn. van sluut.

3 hier: nu.

4 des: deswegen, daarom.

46 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, I, p. 398-413.

[p. 367]

4. Gracieuse, genadekruid

Met ‘gracieuse’ wordt wellicht de plant gratiola, genadekruid bedoeld (Gratiola officinalis L.). Deze werd in het volksgeloof algemeen beschouwd als een gratie Gods (Gratia Dei), een teken van Gods genade en medelijden voor de mensheid. Slechts zelden komt ze ter sprake als herba diabolica⁴⁷.

De ceremonie die bij het plukken van gratiola in acht dient genomen te worden, vindt men beschreven in twee teksten. In een elfde-eeuwse tekst beperkt dit zich tot het reciteren van het Sint-Jansevangelie, maar een laatmiddeleeuwse is veel gedetailleerder⁴⁸:

on récite l'oraison dominicale ... on fait le signe de la croix, en ajoutant ces paroles qui s'addressent à la plante: ‘Au nom du Père, je te cherche, au nom du Fils, je te trouve, au nom du Saint-Esprit, je te cueille’; puis on récite l'Evangile selon saint Jean, cinq Pater, cinq Ave, le Credo...

Het lijdt geen twijfel dat dit (en gelijkaardige) formulieren sterk verchristelijkt werden en oude, heidense incantationes vervangen hebben. De tijd van het jaar wordt er niet in aangegeven, dit in tegenstelling met de Mnl. beschrijving van de magische eigenschappen van de plant. Hier moet ze op Sint-Jansavond (24 juni) na de middag geplukt worden, een datum die ook bij verbena genoemd wordt⁴⁹.

[304] Gracieuse ghelesen op tsente Jansavende tusschen middach ende noene¹ van eender maghet, ende sii moetse plucken door eenen fijnen guldenen rinc, ende sii es van sulker vertute alse de maeght [diese] ghepluct heeft.
So wiese over hem draghet, hi ne mach van gheenen instrumente ghequets wesen. Ende dese wil ghedreghen sijn over de rechter zijde. Ende so es goet ieghen de vrouwen die te vele bloeyen +
Ende diese streke an een vrouwe drie waerven in cruce², sii soude gaen daerse een man hebben wilde, ende hij souwer sinen wille af ghecrighen up dat hij wilde, up dat³ hijt streke an haer lijf. Ende daet een vrouwe eenen man, het soude sijn vander selven, alsoet voerseit es.
Ende diese in eenen nieuwen eerden pot, wel verloet, sode in borne⁴, ende als sii ghesoden ware lietse couden, ende als sii cout ware, diere mede zijn haer dwoughe⁵ .ix. daghe lanc, het soude also scoene werden binnen .ix. daghen als oft fijn guldijn ware.
Ende diese streke an een slot, dat yserin ware, het soude open springhen ofte an yserin banden oft an boeyen, zij souden in sticken springhen.

47 Is. Teirlinck, Flora diabolica (Antwerpen, s.d.), p. 50.

48 Delatte, Herbarius, p. 85-86.

49 Zie verder 12. ‘Verbena...’.

1 noene: de tijd waarop de nonen gezongen werden (3 h).

2 in cruce: in de vorm van een kruis.

3 up dat: indien, op voorwaarde dat.

4 borne: (bron)water

5 dwoughe: in het hs. staat dvoughe, zou wassen.

[p. 368]

Ende diese over hem dragee, hij es van allen lieden begrasijt⁶, up datse ghepluct is up tsente Jansavonde, alsoet voerseit es: Ic bemane hu, gracieuse, dat ghi doet dat hu Christus bad als Hij up eerderike tard⁷, ende Hem zijn herte brac. Ende Hij niet meer en sprac. In Gods namen. Amen +
Diese siet in eenen nieuwen eerdenen pot, wel verloet, met wijne tvierendeel up een pinte, ende drincke tsnuchtens .ij. lepel vul ende tsnavens⁸ eenen lepel vul, .ix. daghe lanc, sii sal ghenesen.
G. 3, 58v

Het plukken van de plant door ‘eenen fijnen guldenen rinc’ is ofwel een verdere evolutie van de magische cirkel die in de Oudheid soms rond een plant getrokken werd vooraleer die uit te graven of te plukken, ofwel een aanduiding dat men de plant met de ring moet uittrekken. Hoe dat dan precies in zijn werk ging is niet duidelijk, maar het gebruik wordt ook in verdere teksten vermeld. Zo b.v. in verband met ijzerhard:

La verveine doit être arrachée a l'aide de l'anneau d'argent avec lequel elle a été touchée trois jours auparavant.⁵⁰

Ook het plukken door een waardig persoon, bij voorkeur een maagdelijk iemand, is een gebruik dat tot de Oudheid opklimt.

De gelijkenis tussen de naam gracieuse en de eigenschap om ‘van allen lieden begrasijt’ te worden, zal wel niet toevallig zijn. Dit wordt bevestigd door een andere, korte middeleeuwse tekst:

[305] Gracieuse es .j. cruut. So wiet over hem draghet, hi comt al over dies hi begherende es.
G. 3, 18r

en door een veel latere, waarin ‘patientie’ wellicht niet alleen aan de plant refereert maar ook aan geduld⁵¹:

Om langh leven te hebben.

Drinckt des morgens een goeden dronck sap van patientie met een deel goet der graciën Gods, useert dat alle dagen, het sal seer goet zijn, ende het is oock een seer kostelyke medicyne voor kijven, vechten en doodslaan.

De ‘bemaning’ in de voorlaatste alinea van de Mnl. tekst, herinnert aan de krachten die Christus bij zijn hemelvaart op aarde heeft achtergelaten. In een tekst uit de negende of tiende eeuw wordt de plant pervinca⁵² als volgt toegesproken:

Quando dominus ad coelos ascendet, memorare quod dixit⁵³.

6 begrasijt: met ‘gracie’, liefde omringd.

7 tard: trad.

8 tsnavens: 's avonds.

50 Delatte, Herbarius, p. 104.

51 G.D.J. Schotel, Vanderlandsche Volksboeken (Haarlem, 1873), I, p. 165.

52 Zie 13. in dit hoofdstuk.

53 F. Ohrt, Herba, gratiâ plena (F.F.C. nr. 82; Helsinki, 1929), p. 10.

[p. 369]

In de derde alinea van de Mnl. tekst⁵⁴ lijken de laatste woorden van Christus op het kruis ‘ende Hij niet meer en sprac’, aan te sluiten bij het ‘quod dixit’ uit de zoëven aangehaalde Latijnse tekst. Ze zouden dan slaan op Mc. 16.18. Alhoewel ‘up eerderike tard’ in dit verband niet helemaal past - een latere toevoeging (?) - lijkt de gedachte aan de kruisdood van Christus de schrijver van de gracieuse-bemaning voor de geest gestaan te hebben.

De laatste alinea is een medicinaal gebruik van de plant. De samenvoeging van magische en medische eigenschappen komt trouwens in receptencollecties wel meer voor⁵⁵.

54 F. Ohrt, ‘Beiträge zur Segenforschung’, Zt. f. Volksk. 37-38 (1927-1928), 7.

55 Vgl. 7. ‘Palma christi ...’ hieronder.

5. Lancia christi, speerkruid, addertong

Lancia christi, de lans van Christus, is een van de namen die men gaf aan een zeldzame varensoort (Ophioglossum vulgatum L.), die ook speerkruid en vooral addertong genoemd wordt. Tot in het begin van deze eeuw schreef men aan dit kruid een geheimzinnige kracht toe, zoals o.m. Alfons De Cock getuigt⁵⁶.

Een zekere Alois Somers, een Liers belezer (1860-1937), gebruikte de addertong als een panacee:

Hij bereidde ... zelf het geneesmiddel en voegde steeds het kruid Lancea christi bij dat hij vooraf bezworen had. Het ‘lancieke’ voor een lijdende man en het brede blaadje voor een zieke vrouw. In tegenstelling tot diegene die ‘met het kwaad werkten’ en 's nachts tussen twaalf en één uur het kruid gingen plukken, deed Somers dit uitsluitend na zonsopgang in moerassen en lage beemden te Duffel ... Het kruid Lancea christi was de hoeksteen van zijn macht...⁵⁷.

Het kruid werd reeds door Dodoens geprezen als een middel tegen oogziekten, gezwellen en toverij⁵⁸. Het is een zeldzame varensoort die sporadisch voorkomt in vochtig weiland of dito duinpannen in mei en juni. Men onderscheidde een mannetje en een wijfje, zoals dat b.v. ook bij de mandragora het geval is. Het vrouwtje bestaat uit één eirond, effen en glanzend blad; het mannetje heeft daarentegen een speet of lans die rechtop in de oksel van het ene brede blad verticaal uitsteekt tot op een hoogte van maximum ca. vijfentwintig centimeter. Deze ‘lans’ of ‘speer’ is een biesachtige stengel die van boven eindigt in een smalle, lange, ruige tong, gelijkend op die van een adder.

56 De Cock, Op.cit., p. 26-27, 43 en 255. Volgens Daems, Op. cit., nr. 274 is het lanceolata (Plantago lanceolata L.), hondsrib.

57 K. Verschaeren, Het Verzamelhandschrift van J.A. Somers (1860-1937). Bijdrage tot de Volksgeneeskunde en de Incantatieliteratuur in het Land van Lier (Ongepubl. Lic. Verh. Leuven, 1992), p. 7.

58 Dodoens, Op.cit., p. 202. Ziek ook Teirlinck, Flora magica, p. 49

[p. 370]

Volgens J. Daleschamps verdwijnt de plant in juni vrij plotseling en zou ze vooral op verse wonden, op de witte vloed van vrouwen en op wonden in borst en ingewanden een bijzonder heilzame werking uitoefenen⁵⁹.

Voor de tijdsspanne die we behandelen zijn ons uit ons taalgebied drie teksten bekend, alle uit de vijftiende en zestiende eeuw, waar de wonderbaarlijke eigenschappen van Lancia christi worden uiteengezet. Twee ervan zijn zeer nauw met elkaar verwant; de derde is een sterk daarvan afwijkend stuk dat duidelijk tot een andere traditie behoort.

Bovendien bezitten we ook nog een gedrukte tekst. Dit is de enige die het ceremonieel en de bezweringen aangeeft die bij het plukken van de plant dienen in acht genomen te worden. Deze tekst is jammer genoeg alleen in een negentiende-eeuwse uitgave voorhanden. Er zijn echter wel ernstige redenen om aan te nemen dat hij veel ouder is dan de late, bewaarde exemplaren op het eerste gezicht aangeven. Het feit alleen al dat een gedeelte van de inhoud (de opsomming van de wonderbare krachten) reeds in de vijftiende eeuw in omloop was, wijst in die richting. Deze tekst, die in de 16de eeuw te Keulen voor het eerst zou gedrukt zijn, wordt hierna dan ook bij onze bespreking betrokken.

Een andere bijzonder interessante zegen van dit kruid komt voor in een Mechels handschrift. Het dateert uit de zeventiende eeuw en valt dus buiten de door ons afgebakende tijdsspanne⁶⁰. Volgens deze zegen moet het

59 J. Daleschamps, Histoire générale des Plantes (Lyon, 1653), I, p. 915.

60 Van Haver, Volkskunde 69 (1968), 189-202, nr. 33. Zie ook zijn uitvoerige nota over deze plant in ‘Een 19e-eeuws Verzamelhandschrift. Bijdrage tot de Nederlandse Incantatieliteratuur’, Jb. Kon. Belg. Comm. voor Volkskunde 23 (1970), 135-197 (p. 185-186, noot 128), waar ook een late tekst over de eigenschappen van deze plant voorkomt.

[p. 371]

kruid geplukt worden bij nieuwe maan vóór zonsopgang. Men moet knielen voor de plant en daarbij zijn gezicht naar het oosten keren. De ‘maning’ aan het kruid is zeer christelijk, het doel is veelvoudig en men moet - naar een oeroude traditie - aan het kruid vooraf meedelen waarvoor men het nodig heeft. Anders zou het zijn medewerking kunnen weigeren en zijn krachtige eigenschappen in de aarde laten verdwijnen.

De eerste Mnl. tekst dateert uit de vijftiende eeuw.

[306] Lancea christi

Lancea christi es van sulker vertute, so wiese over hem draghet, hine mach niet versleghen wesen.
Ende voert, hier uut sal men water sublimeren en dit water sal men striken an den lieden hoeghen¹ die blent sijn, met eendre vere, ende si sullen wel claer sien binnen .iii. daghe, eist dat si den oegappel niet verloren en² hebben. Ende al hadsijt³ twitte⁴ up haer oeghen si soudent verliesen, ende souden also claer sien als .i. cristael.
Ende diese over hem draecht, over sijn rechter zide, al ghinghe hi daer hi saghe vechten, hi mochte boudelike⁵ gaen int ghescheet ende niemen en souden⁶ quetsen.
Ende namense si twee uut .i. nappe⁷, si en souden nemmermeer scheeden, maer si souden deen den anderen mynnen ende lief hebben. Maer daer en mogher⁸ niet meer dan si .ii. uut nemen, ofte daer soude quaet af gheschien, maer het moeten sijn man ende wijf diet nemen.
Ende dit es dondersceet tusschen den .ij. cruden: dat es te wetene dat mannekin van lancea christi heeft .i. speere. Ende dwivekin en heeft negheen speere. Dwivekin van lancea christi doet tselve dat mannekin doet, alsoet voorseit es. Ende men moetse beede te gader minghen ende scerven⁹ in de nap of in taseye¹⁰.
Ende die ghene die eeneghe siecheit heeft van binnen dat hi niet en weet wat es, nut hij dit cruud nuchtere .ix. daghe lanc, ende vaster up .i. uuere of .ij., hi sal ghenesen up dat niet de gherechte dooet¹¹ en es.
Maer dwater dat es alre best.
Ende waer datse .i. meinssche over hem heeft, hem ne mach niet messcien van gheenen dondere, no van gheenen blixeme. Ende men mach niement betoeveren diese over hem draghet. Ende men mach thuus niet betoeveren daer sie in es, noch waerse es daer en mach gheen toverie gheschien.
G. 3, 59v-60r

De bovenstaande tekst is mogelijk het laatste deel van een traktaatje dat begon met het ceremonieel en de incantatie die bij de extirpatie of het plukken van het kruid gebruikt worden, zoals dat ook in de hierna nog te bespreken gedrukte tekst het geval is.

Op de eenvoudige vermelding dat het water van dit kruid het ‘alre best’ is, wordt niet nader ingegaan. Waarom niet, blijk nergens uit. Gelukkig

1 hoeghen: ogen.

2 en: in het hs. staat ende.

3 hadsijt: lees: haddensij.

4 twitte: oogkwaal waarbij een wit vlies het zien belet.

5 boudelike: moedig.

6 souden: zoude hem.

7 nappe: kroes.

8 mogher: mogen er.

9 scerven: fijnhakken.

10 taseye: naam van een gebak. Vgl. [270].

11 dooet: dood.

[p. 372]

Tekst [298] en [306] uit hs. G3, 59v-60r.

[p. 373]

komt deze vermelding ook later nog voor en daar wordt wel tekst en uitleg gegeven. We komen erop terug.

Een tweede tekst komt voor in twee handschriften. Ze zijn zeer nauw verwant. Het ene heeft echter een merkwaardige inleidende alinea die in de andere versie niet voorkomt⁶¹:

[307] Tcruyt metten spere

Verstaet ende marct wat¹ ic u lere soe want hets een harde² preciose dinc, ende es een naturelijc gifte van Goede. Want men mach er³ qualic aen gheraken, het en sye byder helpen ende by der gracien van God. Dyt warc es gheheyten tgrale onder die leraers. Want⁴ tgrael es die opperste, want die es daer [sonder] ghelike, soe es die sake daer af ych⁵ u leren wille. Tgrael daer ych af segghe es een cruyt ende wast gheerne in hoghen ende heten lande⁶.
Ko. 2, 39v

De graal waaraan hier gerefereerd wordt, is een welbekend mysterieus object waarnaar de ridders in de Arthurverhalen op zoek gaan. De etymologie van het woord is onduidelijk. Misschien is het geïnspireerd door de klassieke of de Keltische mythologie. In deze laatste vindt men vele hoornen van overvloed, magische ketels die het leven terugschenken en dgl. In de eerste tekst waarin er een christelijke betekenis aan gegeven wordt (Chrétien de Troyes' Perceval) is de graal een schotel of beker. Bij de Borons Joseph d'Arimathée is het een kelk die door Christus op het Laatste Avondmaal werd gebruikt en later diende om zijn bloed op te vangen. Nog later wordt het een kostbare steen die uit de hemel gevallen is.

Maar wat ook de precieze betekenis is, steeds is het ‘een harde preciose dinc’, iets dat zijns gelijke niet heeft, zoals in de bovenstaande tekst wordt gezegd. Het lancia-christi-kruid wordt door de anonymus op heel unieke wijze ‘tgrale’ onder de magische planten genoemd⁶².

[308] Item dits die cracht en nature van een cruyt dwelck men heet Lancea Cristi oft speercruyt.

Item dit cruyt wast op hooghe Landen en men heetet cruijt mette spere. En dit cruyt heeft maer een blat¹ ghelyck eenen schilde en tes onder groevender² dan boven. Ende die steele es ghelijc een biese³ rootachtich, en ten ende vanden stele staet een blat, ende uut dien bladt waster eenen scicht⁴

61 Deze tekst wordt door Jansen-Sieben, Repertorium, K 390 foutief in het hs. gelokaliseerd.

1 wat: in het hs. staat vat.

2 harde: zeer.

3 .er: in het hs. staat es.

4 Want: in het hs. staat van

5 ych: ik (cf. Dt. ich).

6 hoghen ... lande: dit wordt tegengesproken door de andere teksten en door de hedendaagse referentiewerken.

62 Referenties aan literaire figuren komen in magische teksten wel meer voor: cf. Braekman. Versl. en Med. KANTL (1987), 270-277 en Lie, NTg 85 (1992), 234-246.

1 Na blat staat in An. nog met eenen schilde.

2 groevender: grover.

3 biese: Ko. cleinder byesen.

4 scicht: pijl.

[p. 374]

met eender speere gheconformeert⁵ naer een glavieysere⁶ ende ten punte weynich root, ende uut dien stele ryst beneden een ander steelken dat boven geerne draecht dry knopkens gheformeert als een croone⁷.
Item dit speercruyt es van sonderlinghe cracht en virtute, ende es heet ende versch inden anderen graet. Galienus⁸ ende Pictagoras⁹ houden dit cruyt voor dalderbeste wat wassen mach.
Nu suldy hooren zyn virtuten.
Item in wat daghe dat een mensche dit cruyt nuchteren aenziet, op dien dach en sal hij niet sterven onversienelyck¹⁰ doot noch syn viant en mach hem in geender manieren ter doot bringhen noch met rade noch met dade.
En soe wye dat over hem draecht in die heere van God, die en mach niet bederven noch te watere noch te viere, noch eneghe wapenen noch van gheschutte noch in ghevanghenesse noch van tempeeste noch by daghe noch by nachte, soe waer dat hy sy, noch den viant en mach hem niet becueren tot sterfelycke sonden¹¹.
Noch ten mach niemant soe gram syn op den anderen, die dit over hem droeghe, als hien aensaghe, sijn gramscap soude hem vergaen.
En soe wie dit over hem draecht, es ghemint van dien aensien, het maect peys tuschen man ende wijf op datment hem tetten¹² geeft dat sys niet en weten, oock stercket luxurie en saecht den hootsweer¹³ ghehouden inden mont.
Item te weeke gheleyt in weyne en dien ghedaen in dooge gheneest dat witte en dat brune en die scellen en die plecken op die ooghe¹⁴.
Item dit cruyt geknuwet¹⁵ benempt den tantsweer.
Item dit cruyt ghetempert in wyne en daertoe ghedaen genciane¹⁶ en betonie¹⁷, tverslaet fenyn¹⁸ al hadde hy touvernie inden buyck oft levende venyn, drinct hy dit voorseide cruyt hij salt lossen¹⁹.
Item dit selve cruyt verjaecht twitte watere²⁰ ende torsione²¹ dat vanden winde compt.
Item hadde oock ymant syn leden verloren²² vanden varender vrauwen datmen heet litargia minor²³ en die droncke .xl. daghen lanck te dry male eenen lepel vol ende he streke syn leden met dien wyne daer dat cruyt in ghesoden ware, hy soude weder tot hem selven comen²⁴. Ende waert dat ymant betovert waere, man ofte wyf en oock beesten, en hy hier af droncke, het gaet hem terstont af vanden live²⁵.

5 gheconformeert: lees: geformeerd, geschapen.

6 glavieysere: ijzeren punt van een speer.

7 croone: Ko. cruce, van een kroon of een kruis is bij deze plant in kruidboeken geen sprake.

8 Galienus: cf. Galenos (2de E.), de vader van de polyfarmacie.

9 Pictagoras: Ko. bedigodus (corrupt), Pythagoras (^o Samos, ca. 570 + in 496), filosoof en mathematicus.

10 onversienelyck: plotse.

11 sterfelycke sonden: doodzonden.

12 tetten: te eten.

13 hootsweer: hoofdpijn.

14 In deze alinea worden oogkwalen opgenoemd: cf. Van Leersum, De ‘Cyrurgie’, p. 79-82.

15 geknuwet: gekauwd.

16 genciane: gentiaan.

17 betonie: betonie, koortskruid.

18 fenyn: vergif.

19 lossen: Ko. uut keeren ter kelen al levende.

20 twitte watere: vrouwenkwaal, witte vloed.

21 torsione: kramp, koliek

22 Na verloren staat in Ko. nog vanden winde oft.

23 litargia minor: een vorm van verlamming.

24 tot...comen: Ko. te synen poent.

25 het gaet ... live: Ko. hy worde daer af staphans gheneest.

[p. 375]

Item dit nempt ende alsoe vele sindauwen²⁶ en alsoe vele rosemaryn en betonie en sode dit tsamen in wyne en daeraf droncke, hy souder af ververschen²⁷ en ghesont werden rechs²⁸ oft hy jonc ware.
Item dit cruyt ghedistileert²⁹ met materne³⁰, met ruyte³¹, met munte, met heylege³², met costus³³ ende alseme, dat es preciosa³⁴ ende wel ruekende³⁵. Dit water es goet tegen alderande siecten van couwen³⁶, ende het verclaert doncker ooghen boven al, en het verslaet tgheswel en es goet der ydelder³⁷ maghen ende sterct die natuere ende verjoncheyt³⁸ den mensche, ende soe wye dat nuchteren drinct die es alle dien dach behut dat synen lichaem geen corruptien ontfanghen en sal³⁹.
Item dit⁴⁰ water geneest tlanckevele⁴¹ en yechtichede⁴² en corts uut wat humorie daten compt.
Item dit es goet alle daghe nuchteren ghedroncken behoet⁴³ den mensche den lichaem en sterct natuere ende maect sueten adem⁴⁴ ende het laet niet een let aen den siecken het en duergaeget ende tes oock goet tegen de heymelycke siechede vander vrauwen.
An., 37v-39v (en Ko. 2, 39v-40v met varianten)

In deze tweede tekst gaat aan de beschrijving van de ‘virtuten’ een laudatio van de plant en een descriptio ervan vooraf. Dit inleidende deel eindigt met enkele beroemde autoriteiten die bedoeld zijn om het vertrouwen in de wonderbare werking van dit kruid bij de gewone sterveling sterk te verhogen.

De laatste drie alinea's handelen over de krachten van het water dat uit dit kruid kan worden gedistilleerd. Dit water wordt reeds in de eerste tekst vermeld, maar er wordt daar niet nader op ingegaan. Deze alinea's zijn wellicht ontleend aan een anoniem, ca. 1520 te Antwerpen gedrukt boekje over gedistilleerde waters⁶³. Hierin komt een hoofdstukje voor over

Water van lancia cristi.

Neemt lancia cristi materne, ruyte mente heilige balseme ende alsene hier af distileert water. Dit water es goet tegen alderhande siecheyt die van couden comt ende claert dye oogen boven alle dingen, het verslaet gheswel tes goet tegen die vervulde mage, ende verionlijct den mensce die dit water drinct es behoet dat syn ghesichte geen corruptie ontfaen en sal het geneest lanc evel ende iechticheyt ende tveriaecht de corts wt wat saken dat hi comt.

26 sindauwen: gemene leeuwenklauw, O.-L.-Vrouwemantel.

27 ververschen: Ko. verschen, verjongen.

28 rechs: precies (niet in Ko.).

29 ghedisti-leert: Ko. gheleet int water clocken.

30 materne: echte kamille, moederkruid (Matricaria chamomilla L.).

31 ruyte: wijnruit.

32 heylege: een soort munt.

33 costus: kostwortel (Costus arabicus L.).

34 preciosa: Ko. precioes, waardevol.

35 Na ruekende staat in Ko. nog al waren alle die specien van eerderijc daer in sy en mochte niet bat rieken.

36 couwen: koude.

37 ydelder: lege.

38 verjoncheyt: verjongt.

39 lichaem .. sal: Ko. lichgamme gheen en laet.

40 dit: An. heeft dittografie van dit.

41 tlanckevele: kramp in ingewanden, koliek.

42 yechtichede: jicht.

43 behoet: Ko. verwacht.

44 adem: An. adaum; na adem staat in Ko. nog Ende claert dat syen.

63 Wittop Koning (ed.), Op.cit., Sign. D4v.

[p. 376]

Dit water alle dage gedroncken behoet den lichaem het sterct die natuere het maect goeden adem het claert tgesichte ende ten laet niet een let aenden sietken [sic] ten doergoet al. Ende tes goet tegen alle siecheit dier toe comen mach om die te beletten ende te nieute te doene.

In verband met dit kruid dient nog een alleszins merkwaardig boekje vermeld te worden: Een zeer devoot en kragtig Boekxken genaemd Lancia christi .... Het draagt een kerkelijke approbatie die uit 1599 zou dateren. Alhoewel geen exemplaar ouder dan de late achttiende eeuw werd gevonden, blijkt de inhoud alvast gedeeltelijk reeds in de vijftiende eeuw bekend geweest te zijn. Het kan dus niet worden uitgesloten dat het boekje tot de zestiende eeuw zou opklimmen. Deze Lancia werd tot in de vorige eeuw steeds herdrukt o.m. te Gent⁶⁴. Het bevat ook allerlei andere teksten die in omvang het traktaat over de plant sterk overtreffen⁶⁵.

Het boekje vinden we herhaaldelijk vermeld⁶⁶ en is gedeeltelijk heruitgegeven, nl. het deel dat over de Lancia christi-plant handelt⁶⁷.

Dit deel begint met ‘Eenige woorden die gy des morgens spreken sult, als gy het Cruyt Lancia Christi wilt besweêren’: onzevader, weesgegroet, het credo en een korte Latijnse tekst Adiutorium nostrum....

Daarop volgen drie bezweringen. De eerste wordt gezegd wanneer men op de plaats komt waar het kruid groeit. Een paar uittreksels:

[309] O Heylig Cruyt Lancia Christi, ik bemaene ende besweêre u in den Naem des Vaders + ende des Zoons + ende des Heyligen Geest + Amen.
Dat gy volkomt dat ik aen u begheerende ben, ik zogt u in den Naem des Vaders + ik heb u gevonden in den Naem des Zoons + ende ik zal u plukken in den Naem des + Heyligen Geest + ende ik zal u dragen, in den Naem Jesu Christi ... alle de krachten van dese heylige Naemen moeten u heilig maeken Lancia christi ende u kragt ende magt geven om dese saeke N.N. te volbrengen daer ik u toe plukke ende nemen zal, ende dat gy daer inne gestaedig ende volkomentlyk behulpig weesen moet, om te volbrengen dat ik aen u begeerende ben in woorden ende in werken: ô Cruyt Lancia Christi.

Zoals bij plantenbezweringen sinds de Oudheid wel meer voorkomt, moet men de ‘saeke’ waartoe men de plant wil gebruiken bij naam noemen.

Na deze eerste bezwering plukt men de plant en legt ze voor zich op de grond. Men knielt ervoor neer en zegt:

64 In de U.B. Gent zijn verscheidene exx. bewaard, o.m. Sign. G 4113, G 5733, ‘Te Ceulen [in feite: Gent], uyt de Ceurfustelycke [sic] Drukkerie: met Approbatie’, G. 16616 en 222.o.14 (11).

65 O.m. ‘Afbeeldinge van het Stalleken van Bethleem’, van de Dadelboom ‘onder den welcken Maria gevlugt was, als sy naer Egypten reysden’, de afbeelding van de schouderwonde, de ‘Zyd'-Wonde’ en de doornenkroon, telkens gevolgd door een aantal gebeden.

66 O.m. door Olbrechts, Op.cit., p. 114 ‘lansia cristy’ en p. 170-171. R. Lambrechts, Bezem en Kruis. Grepen uit het Zuidkempische Volksgeloof (Retie, 1974), p. 189-199 beeldt twee bladzijden eruit af.

67 A.L., ‘Een anti-tooverboekje uit 1599’, Limburg 12 (1930), 118 e.v. W. Van Nespen, ‘Een oude Bron voor Volksdevotie’, Volkskunde 78 (1977), 223-233 heeft een afschrift van dit boekje herdrukt zonder zich te realiseren dat het om een kopie ging.

[p. 377]

Noch bidde ende bemaene ik dese Lancie Christi, by de Maghet, Maria, ons liefs Heere Jesu Christi, ende bij de macht der negen Chooren der Engelen, ende Aerdts Engelen, de vier naemen Principauten Potestaeten ende den zeven Naemen die altydt voor Godts Throon staen: Amen.

Daarna ‘neemt men het Cruyt Lancia Christi op van den grondt’ met de linkerhand en zegt, nog steeds knielend:

Ik bemaene ende besweere dit Cruyt Lancia Christi, dat Godt het selve gelieft te zegenen + door het Gebedt dat [door?] Enoch en Elias in het Aerds Paradys daer over gesproken wordt, door de kracht van St. Jan Baptist, door de kracht des Bloedts dat den Heyligen Zacharias Zoone van Barochias gestort heeft in den Tempel ... noch bid ik dat dese Lancia mag geheyligt worden door de kracht van de dry Koningen ... zoo dat sy my op myne Reyse by dagen en nachten willen secours geven, het welck ik ook hoope te verkrygen door den + zegen van de heylighe Maghet Maria + met haer lief kindeken + Jesus Amen.

Bij deze drievoudige bezwering moet nog worden gesignaleerd dat een afwijkende bezwering van dit kruid voorkomt in een ander boekje, nl. de Duivel-Geesel of de discipline der duivels, zeer dienstig voor alle menschen ... (Mechelen, s.d.)⁶⁸.

Hoewel de bovenstaande bezweringen sterk verchristelijkt zijn blijken bij het ceremonieel toch nog enkele elementen voorhanden die men vanaf de oudheid aantreft en die eveneens op de hoge ouderdom van dit ceremonieel kunnen wijzen.

De krachtige eigenschappen van deze zeldzame varensoort worden daarna in de Lancia als volgt beschreven:

1)	Wie het kruid beziet wanneer hij nuchter is, kan op die dag niet ter dood worden gebracht.
2)	Wie het op zich draagt ter ere van God, kan niet verbranden of verdrinken, geen wapen kan hem kwetsen, in de gevangenis zal hij niet terechtkomen en geen ‘tentatie des duyvels’ of onweer bij dag of bij nacht kunnen hem deren.
3)	Niemand kan boos worden op iemand die dit kruid bij zich heeft: hij moet door iedereen bemind worden. Het kruid maakt ook vriendschap tussen man en vrouw wanneer geen van beiden weet dat zij het bij zich hebben of wanneer slechts één van hen het weet.
4)	Het kruid verblijdt het hart, geneest hoofd- en tandpijn als men het in de mond houdt met wijwater, maakt de ogen klaar, versterkt het geheugen en doet dingen kennen ‘die wy te vooren niet en wisten’.

68 Werd ook te Gent gedrukt als: De Discipline des Duyvels of den Drydobbelschen Duyvel-Geessel (I. Van Paemel, s.d.) (Ex.: U.B. Gent, Sign. G. 2524).
Deze bezwering uit de Duivel-Geesel (p. 13-15) vindt men bij Van Haver, Ned.Incant., nr. 1003: ‘om de tooveressen te zien in de kerk als den priester zegt onder de H. Misse, Orate Fratres’. Het boekje Lancia christi wordt echter niet vermeld. Vgl. ook zijn nr. 794.

[p. 378]

5)

Wanneer iemand betoverd is, gaat men als volgt te werk: men neemt het kruid dat vooraf ‘moet besworen of gesegent syn’, samen met ‘cederwater’, rozemarijn, ijzerhard, wijnruit, drie druppels wijwater en drie blaadjes gewijde palm. Plet dat alles met wijn en drinkt dat drie dagen nuchter. Dit recept klaart ook de ogen, verjaagt ‘alle quaede corruptien des Lichaems’, maakt goede adem en is goed voor gezwellen, koortsen ‘en meer andere quaelen’.

In een laatste hoofdstukje deelt de Lancia ons mee dat het kruid ‘bestaet in een Manneken en een Vrouwken’. Het is het mannetje, herkenbaar door het ‘lanciken’, dat moet gebruikt worden. Het ‘vrouwke’ bestaat slechts uit een blad dat nog wat breder is dan bij het mannetje.

Men zal het kruid zoeken in lage, moerassige of turfachtige weiden. In de maand mei en begin juni zal men het plukken, velen doen dat gedurende de Kruisdagen, d.i. de drie dagen vóór O.-L.-Heer-Hemelvaart, ‘seggende dat het selve alsdan groote kragt heeft’.

Tenslotte wordt de lezer gewaarschuwd dat men het kruid ‘met geen quaede intentie’ mag bezweren, b.v. om ‘iemandt te dooden, te quetsen, ofte schaede in syn gesontheyd toe te brengen, ... om te beter tot syne vuyle lusten te komen’. Een dgl. misbruik van het kruid ‘soude u in groot perychel stellen om terstondt gestraft te worden’. Een paar afschrikkende voorbeelden volgen die in Duitsland gelokaliseerd worden, iets wat er ons nog eens aan herinnert dat het boekje zelf aangeeft dat het eerst in Keulen het licht zou hebben gezien.

6. Millefolium, garwe

Millefolium, letterlijk duizendblad, wordt in het Latijn ook achillea genoemd. Dit is volgens Dodoens ‘nae den edelen ende seer vromen ridder Achilles, wiens leven ende vromigheydt van den Poët Homerus beschreven is’⁶⁹. Achilles had dit kruid zeer veel gebruikt in nieuwe en oude wonden

69 Dodoens, Op.cit., p. 139.

[p. 379]

en dit met goed gevolg. Het kruid, garwe of duizendblad geheten (Achillea millefolium L.) is dus een wonderkruid. Wegens zijn medische eigenschappen (wonden en bloedingen) wordt het uiteraard in Mnl. kruidenboeken vermeld⁷⁰, maar magische eigenschappen ontbreken daarbij. Toch werd de plant sinds de Oudheid met een magisch ceremonieel gebruikt om oogkwalen te genezen.

Zo vermeldt Marcellus Empiricus (De Medicamentis 8, 64) dat, eens de plant geplukt was om te dienen als remedie voor ontstoken ogen, ze opgerold werd en tot een cirkel gebogen. Door deze ring moest de zieke kijken terwijl hij driemaal een magische formule uitsprak en daarbij op de grond spuwde⁷¹.

Volgens het Waals volksgeloof moest men de plant afsnijden met een gouden of zilveren schaar⁷².

⁺In een vijftiende-eeuwse Latijnse tekst in een uit de Nederlanden afkomstig manuscript komt een bezwering voor ad conjurandum herbam qui vocatur millefolium (Lo. 5, 110r). Het is een zeer christelijke bezwering, die begint als volgt:

Coniuro te millefolium + per deum vivum + per deum verum + per deum sanctum + per maximum nomen dei quod est tetragramaton et per beatam virginem Mariam qui est mater domini nostri Jhesum Christi et per omnes sanctos et sanctas ut virtutum in hoc modo habeas ut quicumque te in ludo portavit secum vel alibi in illo tempore non prosternatur neque vincatur.

Het doel van de conjuratio is de persoon die de aldus ‘besproken’ plant bij zich draagt onoverwinnelijk te maken bij spel of tweegevecht. Men kan noch op de knieën gedwongen noch overwonnen worden.

Daarop volgt een nog langere bezwering, geheel in dezelfde trant, waarbij voorkomen de namen van God, de engelen, aartsengelen, patriarchen, profeten, evangelisten, belijders en maagden, de 44.000 ouden en de 24.000 martelaren en allerlei gebeurtenissen uit het leven van Christus. Uiteindelijk worden ook hemel, aarde en zee et omnia que in eis sunt ingeroepen opdat wie millefolium bij zich heeft zijn tegenstander of vijand bij het spel of gevecht het onderspit doet delven. Dit is natuurlijk een herhaling van het eerste doel, maar daar wordt nu nog een tweede aan toegevoegd: Et ut quicumque veniet in manibus deportantum habeat vim per mulierem. Hij zal macht hebben over vrouwen.

De twee doeleinden waartoe het kruid bezworen wordt zijn niet-christelijk, dit in tegenstelling tot de sterk christelijke inhoud van deze bezwering.

70 L.J. Vandewiele, De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’ (Verh. Kon. VI. Acad. voor Wet.; Brussel, 1965), p. 115, en vooral: H. Marzell, Geschichte und Volkskunde der deutschen Heilpflanzen (Darmstadt, 1967), p. 264-271.

71 Delatte, Herbarius, p. 191.

72 J. Bastin, Les Plantes dans le jardin, l'histoire et les usages de la Wallonie (Bruxelles, 1939), p. 168.

+ [310]

[p. 380]

7. Palma christi, ricinus- of standelkruid

De hiernavolgende Mnl. tekst handelt over de ‘vertuten’ van een plant die er palma christi genoemd wordt, maar waarvan de precieze identificering onduidelijk is. Ziehier de tekst:

[311] Palma christi.

Palma christi is van sulcker vertute, so wiese over hem draghet over sijn rechter sijde, hi ne mach niet betoevert werden so waer hij es, heeft hijse over hem. Ende si moet ghepluct sijn in den april ofte in de mey.
Ende men salre water uut sublimeren. Ende die dat water drinct .ix. daghe lanc, al was .i. meinssche buten sinnen, hij soude ghenesen, droncke hijt .ix. daghe lanc, tnuchtens .ij. lepele ende tsavens eenen. Ende die betoevert es van binnen, droncke hi dwater van palma christi alsoet voorseit es, hij soude losen al dat quade vullenesse die hem ware ghegheven in drancke ofte in etene, binnen .ix. daghen.
G. 3, 58v-59r

Volgens Dodoens worden twee kruiden met de naam palma christi aangeduid⁷³. Volgens sommigen - zegt hij - worden ‘de gheslachten van Standel-cruydt met dry klootkens’ aldus genoemd, een soort Orchis (Orchis mascula (L.)). Die heeft ‘sodanighe krachten als de jonghe oft nieuwe Medicijns de Palma christi toeschrijven’. Anderen menen dat het ricinuskruid is (Ricinus communis L.)⁷⁴.

Het standelkruid werd tegen toverij gebruikt. Zo schrijft Dodoens: ‘indien iemandt door tooverijen (seggen de oude schrijvers) geen vrouwen en kan bekennen, soo salmen nemen dat rechter kulleken⁷⁵ ...’. Ook tegen de Kwade Hand wordt het aangewend⁷⁶.

De kracht om te doen ‘losen al dat quade vullenesse’ bezitten volgens Dodoens zowel het ene als het andere kruid⁷⁷.

In feite beperken de magische eigenschappen van deze plant zich tot het niet-betoverd worden (eerste alinea). Wat in de tweede alinea gezegd wordt over het uit de plant gedistilleerd water⁷⁸ is sterk medicinaal gericht. De echt magische krachten zijn dus zeer beperkt.

73 Dodoens, Op.cit., p. 279-280.

74 Daems, Op.cit., nr. 393.

75 kulleken: syn. van klootken (zie vorige alinea), bolletje.

76 Teirlinck, Flora magica, p. 357.

77 Dodoens, Op.cit., p. 597.

78 Komt niet overeen met het water van de plant in Wittop Koning (ed.), Op.cit..

8. Solsequium, goudsbloem

Iedereen die met de geschiedenis van de botaniek vertrouwd is, weet hoe moeilijk het was in vroegere tijd om bepaalde planten nauwkeurig te identificeren. Met solsequium is het op dat gebied zeer erg gesteld. Deze Latijnse

[p. 381]

naam wordt voor tenminste drie verschillende planten gebruikt. De term werd immers aangewend om zowel cichorei (Cichorium intybus L.), als paardebloem (Taraxacum officinale L.) en goudsbloem (Calendula officinalis L.) aan te duiden. Synoniemen van solsequium zijn (h)eliotropium en sponsa solis. Alle Latijnse namen refereren aan het feit dat deze planten in enige mate de loop van de zon volgen of toch hun bloemen openen bij zonsopgang en die weer sluiten bij zonsondergang. Deze eigenaardigheid is bij zonnebloemen het duidelijkst aanwezig, maar verscheidene planten waaronder de drie bovengenoemde vertonen hetzelfde gedrag⁷⁹.

Over de dens leonis of paardebloem hebben we het hierboven reeds gehad. De bladeren die op karakteristieke manier getand zijn, hebben aan de paardebloem één van haar Latijnse namen gegeven. De bloemen ervan zijn rozerood en dit is eveneens het geval voor de goudsbloem. De derde plant die cichorei heet, heeft echter blauwe of blauwwitte bloemen.

Bij een poging om te bepalen welke plant in de hiernavolgende bezwering mer elitropium bedoeld is, komen we een stuk vooruit door de tekst. Hierin wordt immers - we zien het zo dadelijk - gezegd dat de bloemen rooskleurig zijn. Er blijven dus twee kandidaat-planten over, de paardebloem en de goudsbloem. Welke van deze twee echter bedoeld is, hebben we niet kunnen bepalen. De gelijkstelling in het opschrift van dit tekstonderdeel is dus alleen een vermoeden, een hypothese. Misschien geldt de bezwering ook wel voor beide mogelijke planten!

⁺De Latijnse tekst dateert uit de vijftiende eeuw (Lo. 5, 122v-123v). Wie deze plant plukt, ze zegent en consacreert en bij zich draagt, zo heet het, zal, als hij in de boeien zou geslagen worden, vlug daarvan verlost zijn. Wanneer men iemand met de wortel ervan tussen de schouders aanraakt zal die al doen wat men vraagt.

Wie de plant wil plukken, zal zich op donderdag vóór zonsopgang, met blote voeten naar het oosten keren en de plant aldus toespreken:

Elitropia, alii dicunt te esse elitropium, ego nomino sponsam solis quod cum sole clauderis et aperis omnium herbarum pulcherrimam decorem solis eius quod roseum colorem sequeris.

De belezer was zich blijkbaar wel bewust van de verschillende namen die de plant droeg. Het identificatieprobleem waarover we het hierboven hadden, wordt kleiner door de vermelding van de roze kleur (roseum colorem) van de bloemen. Dit sluit alvast cichorei (Cichorium intybus L.) uit, daar deze plant, zoals gezegd, lichtblauwe (soms ook witte) bloemen heeft.

Daarop volgt de bezwering bij de Vader, de Zoon en de H. Geest, bij de geboorte, de passie en de verrijzenis van Christus, bij alle heiligen, engelen, profeten, patriarchen, enz. Het doel is - zegt de bezweerder - dat wie door mij in uw naam aangeraakt wordt, ‘statim in meo amore ardeat et me diligat toto corde’.

79 Marzell, Geschichte, p. 294-297. Vgl. Daems, Op.cit., p. 28.

+ [312]

[p. 382]

En weer volgen bezweringen met aanroeping van engelen, heiligen, maagden, evangelisten, de vierentwintig ouderlingen, de zestigduizend onschuldigen, enz.

Op het einde moet men vijf missen laten celebreren in de naam van de vijf wonden des Heren. Men dient ook vijf onzevaders te bidden en vijf aalmoezen te geven aan vijf arme mensen.

9. Torite, springkruid

Reeds Plinius (Nat. hist. xxv, 14) vermeldt een kruid dat door een vogel werd gebruikt om zijn nest vrij te maken waarvan de toegang werd geblokkeerd: ‘Demokritus heeft het gezegd en Theophrastus geloofde dat er een kruid bestaat, dat, wanneer het door een vogel bij een boom werd gebracht, door eenvoudige aanraking de wig, die de herders in de opening sloegen, verwijderde’⁸⁰. Opmerkelijk bij dit verhaal is dat Plinius noch de naam van de vogel noch die van het kruid noemt.

Na Plinius duikt het verhaal van de vogel en het kruid steeds weer op en dat vele eeuwen lang, al dan niet met toevoegingen of varianten⁸¹.

Zo verzekert Konrad von Megenberg ons dat de vogel in kwestie in het Latijn merops, een oude naam voor specht, heette. Die maakt inderdaad een nest in een holle boom waartoe een gat toegang geeft. Het nest van de specht kan dus gemakkelijk met een wig afgesloten worden⁸². Volgens Von Megenberg houdt de slimme vogel het kruid vóór de wig en die valt meteen uit de boom. Het kruid dat dit voor mekaar brengt heet volgens hem Herba meropis, d.i. spechtkruid, maar - zo voegt hij eraan toe - ‘volgens het Toverboek heet het Chora en het zou niet goed zijn wanneer iedereen dit kruid kende’, want daarmee gaan immers alle sloten open⁸³.

Wat Von Megenberg met het ‘Toverboek’ bedoelde heb ik niet kunnen achterhalen, maar interessant is de gelijkenis tussen chora en de naam die het kruid heeft in de Mnl. tekst over dit kruid:

[313] Torite

Een cruut is datmen heet torite. Dit cruut ontsluut alle sloten ende [ont]luket¹ alle banden. Ende dit cruut wast op bomen ende oec op mersen. Die vroede man² seit datmen dit cruut wel soude hebben mit enen voghel diemen heet specht. Die voor sijn nest hinghe een ijseren plaet als hy

80 Teirlinck, Flora magica, p. 213-214.

81 De uitvoerigste studie over dit kruid (met uitvoerige bibliografie) is A.V. Rantasalo, Einige Zaubersteine und Zauberpflanzen im Volksaberglauben der Finnen (F.F. Communications No. 176; Helsinki, 1959), p. 36-49.

82 Volgens anderen is het niet de specht maar de ekster.

83 Pfeiffer (ed.), Op.cit., p. 380.

1 [ont]luket: ontsluit.

2 die vroede man: wie hiermee bedoeld is, is mij niet duidelijk.

[p. 383]

jonghen hadde, hij soude een cruut halen dair mede dat hij off doen soude die plate van sijn nest. Ende als die plaet valt, dan soe laet die voghel dat cruut vallen, som³ blijft in dat nest ende som valt buijten, als hij met haesten gaet tot sinen jonghen.
Ende dit cruut heeft sulke macht soe wie dattet over hem draghet, men mach hem niet ghesien alsoe langhe als hijt over hem heeft. Ende hebdi eenen vrient in vreemden lande, hout dit cruut in uwen mont, ghij sult wel weten off hi levende off doot is. Ende of hij weder sal keeren te lande. Ende leitmen dan dit cruut op enen man die slapede, hij en soude niet moghen ontwaken voer dat cruut ware van hem gedaen. Ende noept⁴ ghij enen man mit dese cruude inden slaep vanden hoofde, hij soude u geven al dat ghij van hem hebben wilt, maer ene man moet wel verwaren⁵.
H. 2, 140

De gelijkenis van de naam torite, een plantnaam die mij niet van elders bekend is, met chora bij Von Megenberg is treffend en wel niet toevallig⁸⁴. Maar daarmee is de plant nog niet geïdentificeerd. Meestal wordt in dit verband gedacht dat het om kruisbladige wolfsmelk, springkruid gaat (Euphorbia lathyris L.), maar zeker is dit niet⁸⁵. Het is heel twijfelachtig of die plant wel echt bestaat en niet enkel een product van de verbeelding is⁸⁶.

Bij (pseudo-)Albertus Magnus leest men een sterk gelijkend verhaal dat er aan de ekster wordt toegedicht:

[314] Wildy sloten ende banden open doen, gaet int bosch ende siet waer dye Aecxter met haer Jonghen haren nest heeft, ende wanneer ghy daer zijt, so climt op den boom, ende die Aecxster sal van haren nest vlieghen, ende bindt dan tgat vanden neste toe waer mede dat ghy wilt ende als si dat siet, so vliecht si om sommige cruyt twelck si opt dinck [leght] dan tgat vanden neste mede ghebonden is, ende terstont soo breket, ende dat cruyt sal vallen op dye aerde opt laken dat ghi onder den boom moet spreyden.
Secr., E 6r

Ook Jacob van Maerlant kende het verhaal. Bij hem is de vogel een specht (Lat. picus), maar de naam van het kruid is bij de mensen niet bekend: ‘Negeen mensche kennet echt / Sonder bi naturen die Specht’.

3 som: een deel.

4 noept: raakt aan; in het hs. staat noemt.

5 De tekst is onvolledig overgeleverd; verwaren: oppassen.

84 t en c zijn in middeleeuwse handschriften soms moeilijk te onderscheiden; als men de gen. c(h)orae of t(h)orae als oorspronkelijke vorm aanneemt, is de -it- van torite te beschouwen als a die als -it- gelezen werd.

85 H. Marzell, Zauberpflanzen Hexentränke (Kosmos Bibl. Bd. 241; Stuttgart, 1964), p. 22-24. Hij oppert als mogelijkheid ook Salomonszegel (Polygonatum officinale L.), ‘Aber auch das ist nur eine Vermutung’. Bij Dodoens is er sprake van thora herba die dan o.m. als wolfskers, d.i. wolfsmelk geduid wordt.

86 Vgl. Bächtold-Stäubli, Op.cit., VIII, col. 314 e.v. Toch is het goed mogelijk dat dit dezelfde plant is die een vijftiende-eeuws manuscript (Brus. 5, fol. 11v) vernoemt: ‘Thoral is een cruyt dat alle slot ontsluyt...’.

[p. 384]

Volgens zijn Naturen Bloeme kan het kruid gebruikt worden om sloten te openen, maar daarbij moet men ook een bezweringsformule opzeggen, die hij echter niet meedeelt⁸⁷:

Oude boeke segghen dat
Van desen crude tere stat
Datmer mede mach ontsluten
Alrehande slote van buten,
Die de wort daer toe can segghen,
Diere mede an legghen.

Is het verhaal van de vogel en het kruid goed bekend, bepaalde eigenschappen (prognoses, het verwekken van slaap en vrijgevigheid) uit de Mnl. tekst hierboven, komen alleen daar voor. De bron (de ‘vroede man’) is onbekend. Het afbreken van de tekst op het einde laat alleen toe te vermoeden dat het kruid ook wel voor het doen bekennen van eventueel vreemdgaan, of voor het verkrijgen van seksuele gunsten gebruikt kon worden. Toen de scribent dit merkte, kopieerde hij niet verder. Dit is natuurlijk slechts een hypothese. Vermoedelijk behoren de eigenschappen die alleen in de Mnl. tekst vermeld worden tot een ander kruid en worden ze ten onrechte aan torite toegeschreven⁸⁸.

87 Zie de volledige tekst bij Teirlinck, Flora magica, p. 214.

88 Zo leest men b.v. in de Secr. 5r over ‘silphium dat die sommighe schrijven in dye duytsche tonghe dat alle sloten op doet. Ende ist datmen dit voorghenoemde in yemants mont doet, ende peyse wat er gheschien sal van yemant, het sal hem int herte comen’. Vgl. ook 4. ‘Gracieuse...’ hierboven.

10. Unguentum philosophorum, filosofenzalf

Deze zalf of ‘unguentum datmen hiet van philosophien’ verdient in dit hoofdstuk over magische kruiden vermeld te worden omdat de werkzame ingrediënten ervan een indrukwekkend groot aantal planten zijn.

Volgens Sydrac, een middeleeuwse encyclopedie die uit het Frans ook in het Nederlands werd vertaald, vindt men deze zalf in Indië. Hier - zo leren we er - liet een koning die Stramen heette, een stad bouwen die naar hem genoemd werd. Hij was een meester in de astrologie en de filosofie, de grootste die er ooit geweest is of ooit zal zijn, ‘ende nemmermeer en comter des ghelijc’.

‘In dese stadt maectmen metter hulpe Gods van .ccc. ende lxxij cruyden die sijn die beste cruyden vander werelt’ een heel bijzondere zalf. De driehonderdtweeënzeventig benutte planten worden niet opgesomd. Wel volgen enkele gegevens over de bereiding die slechts gedurende enkele dagen in april uitgevoerd kan worden.

Dit unguent moet wesen over dat vuer .vi. of .vij. of .viij. daghen ten lancsten ende niet min dan ses ... Dat vuer daer ment mede ghereden [= berei-

[p. 385]

den] sal dat sal wesen edel wortelen van virtuosen cruyden diemen hout van eenen iaer.
Sydrac, Sign. I 2r

Deze zalf wordt door de filosoof Sydrac ter sprake gebracht wanneer koning Boctus hem vraagt ‘hoe machmen genesen van lazarien’ (cap. 208). Het is een wondermiddel tegen de overigens algemeen als ongeneeslijk beschouwde besmettelijke ziekte⁸⁹, afkomstig uit het fabelachtige Indië. Die zalf is natuurlijk moeilijk te krijgen, want ‘do [= Dt. du, jij] en kents niet noch en cans niet gecrigen’.

De eigenschappen ervan zijn al even wonderlijk:

[315] Het doet vergaen toverie: alsment int vuer werpt, die roke soude alle toverie doen destrueren. Ende dies een luttel dede aen sijn voorhooft, inden naem des Vaders ende des Soons ende des heylighen Gheests ende dat met goeden ghelove.
Ende voer hi dan in enigen wijch¹, hi soude prijs ontfaen boven alle den anderen. Ende die vanden unguente ate, hi worde gheeert, boven alle luden; wat hi dede niemant en soude hem contrari sijn.
Ende dedet yemant voor syn voorhooft ende ginge tegens sijn vianden die sijn doot hadde[n] gesworen, hi en soude hem niet mogen scaden.
Ende al waer een mensche gevaen ende hi den doot verdient hadde, op dat² hijt over hem hadde, niemant en souden moghen doemen³ noch vonnisse op hem mogen strijden⁴, ende met desen unguenten soudemen kinder ontfaen.
Sydrac, Sign. I 1v

Er wordt algemeen aangenomen dat deze zonderlinge zalf alleen in de verbeelding van de anonieme samensteller van deze encyclopedie heeft bestaan, zodat ze ‘in das Reich der Phantasie gehört’⁹⁰. Daarop wijzen niet alleen het ontbreken van de precieze vermelding van de talloze ingrediënten en van onmisbare gegevens als b.v. de bereidingswijze of benodigde hoeveelheid van elk.

De bronnen van de Sydrac zijn nog maar heel gedeeltelijk bekend. Waar de compilator dit unguent vandaan heeft, is nog steeds een raadsel⁹¹.

89 W.L. Braekman, ‘Tekenen en Behandeling van Melaatsheid. Een Gents Traktaatje uit de vijftiende eeuw’, Volkskunde 81 (1980), 269-279.

1 wijch: strijd, ook steekspel.

2 op dat: indien.

3 doemen: veroordelen.

4 strijden: vellen (corrupt voor wijsen?).

90 T Ehlert, ‘Komplexionenlehre und Diätik im “Buch Sidrach”’, in: J. Domes, W.E. Gerabek e.a. (eds.), Licht der Natur. Medizin in Fachliteratur und Dichtung. Festschrift f. G. Keil (Göppinger Arbeiten zur Germanistik nr. 585; Göppingen, 1994), p. 81-100 (p. 89).

91 Van Tol (ed.), Op.cit., p. 236.

[p. 386]

11. Varen

Onder de zg. Sint-Janskruiden, aldus genoemd omdat ze rond Sint-Jans-dag (24 juni) bloeien, nemen de verschillende soorten varens een bijzondere plaats in, vooral dan het mannetjesvaren (Dryopteris filexmas Roth), het wijfjesvaren (Athyrium filix-femina Roth) en de adelaarsvaren (Pteridium aquilinum Kuhn)⁹².

Allerlei bijgelovige praktijken zijn met varens verbonden⁹³. De kern ervan is het geloof dat de plant alleen in de Sint-Jansnacht ‘bloeit’ en dat alleen in die nacht het beruchte en toverkrachtige varenzaad kan verzameld worden. Nu moet men heus geen volleerde botanicus zijn om te weten dat varens geen bloemen en dus ook geen zaad hebben. Wat men in de volksmond ‘varenzaad’ noemt, is niets anders dan de sporen die bij hoopjes op de onderkant van de bladeren vastzitten.

Circa 1500 moet het geloof in de toverkracht van varenzaad nog heel sterk verspreid geweest zijn. Zestiende-eeuwse kruidenboeken informeren er ons uitvoerig over. Zo lezen we in het Contrafayt Kreuterbuch (1532) van Otto Brunfels: ‘Kein Kraut ist da meer hexenwerck und teuffels gespenst mit getriben wiirt’. Hij vertelt hoe het zg. zaad alleen in de nacht van 24 juni kan verzameld worden en dat alleen nadat men de plant heeft ‘beschwören, und den teuffel darüber anruffen’⁹⁴.

Hoe men daarbij precies te werk ging, vernemen we uit Duitse heksenprocessen van ca. 1650. Een zekere Michaël Pusper die beschuldigd wordt van toverij, zegt goed te weten hoe men varenzaad moet verzamelen. Daartoe, zo vertelt hij aan de rechters, moet men stilzwijgend een wortel van een hazelaar nemen. Daarmee gaat men naar een kruispunt van straten, trekt daar een cirkel mee en gaat daarin staan met een bos varenkruid. Tussen elf en twaalf uur van de Sint-Jansnacht dient men dit te doen. Precies om middernacht slaat men op de tak, vermoedelijk met de hazelaarswortel, en het zaad zal vallen op het dierenvel dat men vooraf in de cirkel heeft uitgespreid⁹⁵.

Onder de wonderlijke eigenschappen die aan dit zaad worden toegeschreven, dient het onzichtbaar maken vermeld te worden. Maar ook kan men er schatten mee ontdekken, en er vast d.i. onkwetsbaar door maken. Het brengt - naar men gelooft - ook geluk in alles wat de drager ervan onderneemt⁹⁶.

92 Vandenbussche, Onze Volkstaal, nr. 974, 349 en 2081.

93 Dodoens, Op.cit., p. 759: ‘Sommighe segghen dat het saedt van Varen macht heeft om alle tooverijen ende quade belesinghen krachteloos te maecken: andere meynen daer noch meer andere wonder wercken mede te doen, als sloten te openen, boyen te doen opspringhen: de selve rekenen voor het saedt van Varen-cruydt die kleyne stipkens die achter aen de bladeren wassen...’.

94 Marzell, Zauberpflanzen, p. 38-44. Vgl. Thiers, Op.cit., I, p. 260: ‘Ne pas amasser la nuit de devant la S. Jean, de la fougere, ni de la graine de fougere, ne pas en semer ...’; Marzell, Geschichte, p. 34-41; Bächtold-Stäubli, Op.cit., II, col. 1215 e.v. en Hiller, Op.cit., p. 237

95 Men zie ook de uitvoerige beschrijving bij Teirlinck, Flora magica, p. 49-53.

96 De uitvoerigste studie over, ‘“blühendes” Farnkraut’ vindt men bij Rantasalo, Op.cit., p. 50-72 (met verdere bibliografie).

[p. 387]

Een gedeeltelijk Latijns, gedeeltelijk Nederlands formulier begint met de beginwoorden van elf psalmen (Ps. 119 tot en met 130)⁹⁷.

Daarna komt het volgende:

[316] Men sal lesen initium sancti evangelij secundum Joannem: In principio erat verbum et Criste et lux es et dies etc.¹
Dan die bovengeschreven salmen salmen lesen over den farn op sant Jansavent moergens nuchteren.
Al[s] men des nachtes tsaet entfanct:
+ Viant, du duvel + ic maen dij bij dem Vader + bij den Sone + bij den heyligen Geiste, dat ghy my niet krencket noch an selen noch an live, noch an vleisch noch aen bloet, noch an goet noch an gheenderhande maniere int ontfangen van diesen saede daer ict toe orbaren wille.
Quando cadet tunc lege sequenten coniurationem.
Coniuro et accipiam te .N. per deum altissimum per regem regum, per Patrem + et Filium et + Spiritum sanctum, per Deum verum, per Deum vivum et per Deum sanctum, per factorem celi et terre, maris et quicumque in eis sunt ut exeas et ad me venias. Amen.
Adiuro te per + ethera per + solem et lunas² + per stellas et + novem ordines anglorum + per thronos + per angelos et archangelos + per dominationes per + principates + et potestates + per virtutes + per cherubin et seraphin + per milia milium et decies centimilia ut exeas et ad me venias...
L. 1, 101v-102v

De tekst in het handschrift gaat nog verder door met gelijkaardige bezweringen bij de engelen, de aartsengelen Michaël, Gabriël, Rafaël, Uriël, Arichel, Barachaël, Thobiël, de apostelen, enz., gevolgd door gebeden, allemaal in het Latijn. Op het einde is de tekst gedateerd en gelokaliseerd: Leuven 1498.

Op 21 november 1539 werd te Gent de in het vorig hoofdstuk reeds vermelde Hendric Palync ondervraagd over zijn activiteiten als belezer en ‘toveraer”.

Hij verklaart met trots dat hij

[317] ... weet wel dat men varentzaet garen¹ ende plucken moet up Sent Jans avont, want anders gheen cracht hebben en zauwe, ende zeeght dat zelve zaet goet es jeghen quetsuere ende St. Jan was de eerste man die tzelve zaet noynt creegh, zo hy, deposant, tzelve bevint by scriftuere², ende men neempt ooc de wortele vanden varent ende drie zo viere zaykens, ende men maect deraf een bolleken ende dat heet³ men, ende al waere een man lazarus⁴, diet hate zoude ghenesen.
G. 2, 151r

97 Ps. 129 is er niet bij; er is ook het incipit van een andere mij niet bekende tekst.

1 et Criste ... dies etc: waar deze woorden vandaan komen is mij niet bekend.

2 lunas: lees lunam.

1 garen: vergaren, verzamelen.

2 by scriftuere: wellicht een ‘herbarijs’ in handschrift of een gedrukt kruidenboek.

3 heet: eet.

4 lazarus: melaats.

[p. 388]

Hoe hij dit ‘zaed’ zal verzamelen, wordt niet gezegd. Alleen vernemen we uit een latere ondervraging nog ‘dat hy varentzaed wel cryghen can zonder conjuratie’ (221v).

12. Verbena, ijzerhard

Deze plant met vierkante stengel en kleine bleek-lilakleurige bloemen treft men geregeld aan langs wegen, dijken en grachten. IJzerhard (Verbena officinalis L.) is sinds de Oudheid een welbekend magisch kruid⁹⁸.

In de door ons behandelde periode zijn in het Mnl. een paar teksten bekend, een ceremonieel dat bij het plukken of uitgraven van verbena diende in acht genomen te worden, een bemaning en een opsomming van de krachten of ‘virtuten’ van de plant.

Bij het ceremonieel vindt men een grote verscheidenheid naargelang van de auteurs en de bronnen⁹⁹. Soms duurt dit uitgraven verscheidene dagen. Een deel van de handelingen wordt 's avonds uitgevoerd, vóór of na zonsondergang. De herborist neemt bezit van de plant door middel van gebaren, gebeden of conjuraties. Gedurende de nacht laat hij ze alleen en 's morgens trekt hij ze uit de grond¹⁰⁰. Volgens anderen echter mag men de plant niet alleen laten (zie verder). Andere teksten schrijven voor ze 's avonds uit te delven op de zaterdag het dichtst bij O.-L.-Heer-Hemelvaart; rond de plant wordt met een mes een cirkel getrokken en op zondagmorgen vóór zonsopgang wordt de verbena bezworen en daarna uitgetrokken¹⁰¹.

Nog anderen verkiezen de wassende maan of een vrijdag, een dag die, vooral wanneer het plukken voor amoureuze doeleinden gebeurt, verkozen moet worden¹⁰². Maar ook hier is er geen vaste regel. Zo menen sommigen dat een donderdag te verkiezen is¹⁰³.

Volgens Plinius (25, 106) moet men het kruid plukken op een maanloze nacht, want - zegt hij - noch de zon noch de maan mogen getuige zijn van wat eigenlijk ongeoorloofd is. Het gebeurt ook dat men de plaats in de zodiak aangeeft waarin de zon zich moet bevinden, b.v. in Taurus (Stier), d.i. de tweede helft van april¹⁰⁴.

98 Een verbena-traktaat komt in talrijke handschriften voor: zie G. Keil, ‘Zauberpflanzen und Wunderdrogentraktate’, Leuv. Bijdr. 57 (1968), 165-175 (p. 166-167), met uitvoerige bibliografie. Cf. ook J. Stannard, ‘Magiferous Plants and Magic in medieval Botany’, Maryland Historian 8 (1977), 33-46.

99 Delatte, Herbarius, passim.

100 Idem, p. 39.

101 Idem, p. 40.

102 E. Rolland, Flore populaire ou histoire naturelle des plantes dans leur rapports avec la linguistique et la folklore (Paris, 1896-1899), II, p. 42.

103 Delatte, Herbarius, p. 60. Men vgl. ook de belangrijke bijdrage van A.F. Schönbach over het uitgraven van de plant: ‘Studien zur Geschichte der altdeutschen Predigt’, Sitzungsberichte der Akad. der Wissenschaften 142 (1900), 7. Abh.; zie ook Bartsch, Zt. f. deutsche Mythologie und Sittenkunde 3 (1855), 323-324: ‘Grabe die Wurzel am sanct Georgen tage zu morgens umb eins...’.

104 Delatte, Herbarius, p. 64.

[p. 389]

De magiër moet soms achteruitgaand de plant benaderen en ze zeker niet aankijken. Dit moet de demonen in de war brengen die zouden pogen het slagen van de operatie te verhinderen. De plant wordt vaak ook bezworen, gebeden of gesmeekt haar krachten niet in de aarde achter te laten. Het is immers een blijvende vrees voor de herborist een plant in handen te krijgen die al of een deel van haar kracht verloren zou hebben. Soms wordt daartoe door magiërs, volgens Plinius (25, 106) gebak, graan of honig als offerande bij de plant gelegd om de gunst van de aarde of van de geest die de plant bewaakt, voor zich te winnen.

De plant moet volgens sommigen met een gouden werktuig gedolven worden, al dan niet na het trekken van drie cirkels errond. Dit gebeurt met de linkerhand, volgens de Ouden de hand der boosdoeners, want de herborist gedraagt zich tegenover de aarde als een dief. Die moet de permissie van de godheid of van de plant verkrijgen of ze stelen terwijl men de waakzaamheid van de geest die ze bewaakt, probeert te verschalken¹⁰⁵.

Nadat de plant aan de aarde ontrukt is, zal men er zich voor wachten ermee in een huis te gaan vooraleer men ze in de kerk gedragen heeft waar er twaalf missen dienen over gecelebreerd te worden¹⁰⁶.

Uit het voorgaande, een kleine bloemlezing uit allerlei aanwijzingen, blijkt hoe verwarrend het mengsel is van heidense en christelijke, astrologische en religieuze elementen die in de loop der tijden dit ceremonieel hebben beïnvloed.

Nog een laatste voorbeeld, vooraleer we de Nederlandse teksten aan bod laten komen.

Volgens een Weens manuscript moet verbena met een gouden of een zilveren werktuig gedolven worden, want als ze in aanraking komt met ijzer verliest ze alle kracht. Men las een paternoster, een credo en sprak: ‘Ik neem u, edele Verbena, in naam des Vaders, des Zoons en des H. Geests, en bij de tweeënveertig namen van God almachtig, bij de vier Evangelisten’. Na de bezwering en de uitgraving moest het kruid blijven liggen tot de morgendauw erop viel, maar men moest er wel blijven bij waken. Vóór zonsopgang wordt het dan meegenomen. Dit moet gebeuren op O.-L.-Vrouw-Hemelvaart of op St.-Jansavond¹⁰⁷.

Volgens het Mnl. ceremonieel gebeurt het plukken als volgt:

[318] Ad amorem concitandum cum herba verbena.

In pleni lunio¹ vade ad locum ubi crescit herba verbena quam sic coniurabis:

105 Idem, p. 178.

106 Idem, p. 197.

107 Teirlinck, Flora magica, p. 91. Zie ook Pfeiffer, Sitzungsberichte K. Akad. der Wissenschaften (Wien) - Phil.-Hist. Classe 42 (1863), 150-151. Vgl. ook een Ned. tekst uit de late 17de eeuw bij Thijs, Volkskunde 92 (1991), 285-316 (p. 313, nr. 53).

1 pleni lunio: volle maan (lees luna).

[p. 390]

Ic gae tot u, verbena, metter minne Gods, met sachmoedicheyt Gods Christi, metter glorie Abraham, Isaac ende Jacob, ende metter duecht ons Heeren, ende metter duecht sinte Pauwels, metter woord Gods, metten ontkennen sinte Gregoris², metten suchten sinte Thomas³, metter reijnicheijt St. Jans, metter licht [d]er maene, metter hoocheyt des hemels, metter breetheyt der eerde cracht, metter hemele ende des hoochs berchs Sinay, metter versaemicheyt ofte onrustecheijt des helich Gheest ende helich cruus. Amen.
Dan leest pater noster, Ave Maria ende credo in Deum et Confiteor, etc. Ende daernaer seght, pluckende dat voorseide cruijt verbena:
+ In den naeme des Vaders + des Soons + ende des Helich Gheest. Amen.
Ic trek u, verbena, in den naeme Christi. Ende besweere u, verbena, bij der passie ende doot Christi, bij sijn besnijdenesse, vastene, steerfvenesse, upvaert, doopsel ende gheboorte.
Ic bezweere u, verbena, by alle Gods discipelen ende by alle maertelaren, confessouren, weduwen, weesen, maechden, ende by alle heleghen. Ic besweere u, verbena, by alle patriarchen ende propheten ende by alle die heleghe ende uutvercoorne vrienden Gods, wie dat ic met u nope⁴, taste ofte gheve, sij wyf ofte man, maghet ofte knecht, dat hi gheen macht en heeft te eten ofte drijncken, sitten noch staen, slaepen noch waken, noch gheen weerck te doene voor dies maele⁵ dat mijnen wille vervult es ende hij⁶ vleesschelicke begheert te mijwaert cryghe.
Ende ooc vermaene ic u, verbena, alsoo langhe als ic u by my hebbe, dat ic niet ontsie recht noch crom, vrient noch viant, noch gheen dynck dat mij schaden mach.
Postea super ipsa verbena dicas hunc exorcismus⁷:

Exorcismus
Verbena, ghij sijt soo goet ende helich een cruut. Ic besweere ende vermaene u bij der cracht Gods ende bij der cracht van St. Marie, der moeder Gods, ende alle de appostelen ende maertelaeren, ende bij der confessouren ende bij alle de propheten, ende bij der cracht van alle de ynghelen Gods van hemelrijcke, ende bij der cracht der hellefduijsent maechden die haer bloet storten om die minne Gods, ende bij der cracht van alle de vrienden Gods, ende bij der selver minne die Marie hadde, als si Jesum, haeren sone, an dat cruijse sach hanghen, ende bij der cracht der vier evangelisten.
Voorts vermaene ic u, verbena, bij Gods cracht ende bij der heleghe Drij[v]uldicheijt ende macht + Inden naeme des Vaders, des Soons ende des helichs Gheest. Amen.
Hier duere vermaen ic u, verbena, dat ghij waerachtich sijt als ic u belese, zoo wie dat ic met u roere ofte nope, dat ic van hem moet ghemint zijn boven alle die leven.
Ende alsoo wanneer dat ic u worpe in een loopende water dat alle die liefde u minne⁸ moet faillieren⁹.

2 Gregoris: lees Petrus (?) die driemaal ontkende apostel van Jezus te zijn.

3 Thomas: ‘suchten’ wegens zijn ongeloof.

4 nope: aanrake.

5 voor dies maele: vóór die tijd.

6 hij: de persoon (of te lezen: zij).

7 ipsa verbena ... exorcismus: sic!

8 u minne: aan uw geliefde.

9 faillieren: verkeerd lopen, falen.

[p. 391]

Ende voorts vermaene ic u, verbena, dat ghij cracht moet hebben tallen dijnghen die ic ter liefde met u doen wille. Ende dat ghij inder cracht deser voorseide dynghen toe moet commen vermaene ic u, verbena, bij der onbesmetter Dryvuldicheit.
Postea cum operari volueris, scribe in folio unius herbe nomen tuum et illius quod habere desideras cum sanguine caponis, et tange cum tali folio mulierum quam vel virum quem habere desideras.
G. 4, 128v-29v

Een tweede formulier combineert een ‘maning’ tot het kruid met een vermelding van de eigenschap van de plant die het meest in trek blijkt geweest te zijn, nl. het opwekken van de liefde in al zijn vormen: vriendschap, seksuele bevrediging, vrede tussen echtgenoten of onder de mensen in het algemeen.

[319] Verbena, heylich cruut ende goet, ic mane die bi der cracht ende bi der macht die di God gaf in der eerden, ende bi der macht der .xij. apostelen, ende bi der macht Marien, ende bi der cracht der .iiij. ewangelisten, ende bi der cracht der propheten, ende bi den martelaren ende den confessoeren, ende der cracht der .ix. coren der inghelen. Ende bi der cracht der .xim. maegden die haer bloet storten om die minne van Gode, ende bi der cracht der minnen Gods, ende bi der minnen die die Moeder Gods adde an haeren soene daer Hi was ghecruust, soe wie dit cruut over hem draghet, dat hi wert ghemint met allen lieden. Ende noept hiere yement mede an sinen bloeten borsten, hi salne minnen boven alle menschen.
Ende wilt ment prouven, so werpt in een water daer [v]isschen in sijn, si sullen vloeten den buuc upwert tote dat ment wech doet.
G. 3, 23v

De elfduizend (.xi^m.) maagden, de gezellinnen van de H. Ursula, die, waarschijnlijk onder keizer Diocletianus (3de E.) te Keulen de marteldood stierven, zijn de opvallendste krachtige helpers die de magiër inroept. Niet alleen die maagden maar ook de anderen lijken in geen geval geschikt voor het doel - seksuele bevrediging - dat, in bedekte termen, zeker de reden is waarvoor de hulp van de plant wordt ingeroepen.

De proef op de som: de vissen die met de buik omhoog op het water drijven, is ook van elders bekend maar niet als bewijs van de liefdesopwekkende kracht van de plant¹⁰⁸.

108 Braekman, Versl. en Med. KANTL (1987), 270-287 (nr. 9). Een Frans voorbeeld uit de 15de eeuw (BL, Ms. Sloane 1964, fol. 101r):

De vervena.
Quiletz verveyne quant ele est florie ou la lune pleyn si venez a luy en disant pater noster seynaunt del herbe .vij. foitz en disant aussi vit ieo te quyle, verveyne, et te coniure en le nom del Pere et del Fitz et del seint Espirit qe tu ayez force de feare ce qe ieo vodray cest a sauer qe ieo puisse aver grace de .N. et de cel qe ieo server vodroye. Et si ceo espuer voldrez ietez icel herbe en un river ou pessounz sount et ilz vendrount touz a cel herbe.

[p. 392]

Niet alleen het plukceremonieel van verbena verschilt sterk volgens de bronnen, ook de eraan toegeschreven krachten zijn talrijk en verschillend. Een bloemlezing moge dit aantonen¹⁰⁹.

Het is een van de negen kruiden in de heksenzalf, het is een Albertus-Magnuskruid, zoals we hierboven reeds zagen. Het maakt onvermoeibaar en het is daarom dat heksen die naar de sabbat gaan, kousenbanden van verbena dragen¹¹⁰. Om de man die haar toenaderingspogingen ignoreert toch tot minne te bewegen, deed Alphesibea volgens Vergilius berokingen met ijzerkruid¹¹¹.

Verbena wijst schatten aan, opent sloten, maakt invultatie onmogelijk en, als amulet gedragen, voorkomt het aangetoverde ziekten als epilepsie¹¹². In Duitsland was het een wenskruid. Men plukt het eer het door de zon of de maan beschenen wordt en vóór de opgang van de hondsster (Sirius). Wie zich met het sap ervan insmeert bekomt alles wat hij wenst¹¹³. Werpt men het pulver ervan in een gezelschap of tussen twee geliefden, dan zal korte tijd daarna twist ontstaan¹¹⁴.

Volgens Mattias Lobelius, de bekende Rijselse auteur van een kruidenboek, beweren ‘sommighe wtsinnighe vryers ende rasende tooveressen’ dat de plant ‘een sonderlinghe cracht heeft om yemandt tot liefde te verwecken ende om te beletten eenighe grouwelicke dinghen ende naeckende schaeden’¹¹⁵. In Van Ravelingens ‘Byvoeghsel’ op Rembert Dodoens Cruydt Boeck (1644) wordt dit herhaald, maar Dodoens vermeldt ook een prognosemethode met ijzerhard waarbij men de overlevingskans van een zieke inschat¹¹⁶:

Als den Medecijn het Iser-cruydt over hem draghende, den krancken gaet besoecken, ende hem vraeght hoe dat het met hem is, ende als den krancken antwoort dat het al wel is, oft redelijck, dan sal hij van die sieckte op staen: indien hij seght dat het niet wel en is, of dat het soude moghen beter wesen, dan sal hij van die sieckte sterven¹¹⁷.

Uit de vijftiende eeuw dateert de enige Mnl. verbena-tekst waarin de eigenschappen - medische en magische - op de voorgrond staan. De medische eigenschap is het doen komen van de maandstonden, de magische weer het verwekken van minne en vriendschap.

109 De Cock, Op.cit., p. 157 vermeldt dat deze plant in de Oudheid als een heilige plant werd beschouwd.

110 Teirlinck, Flora magica, p. 236.

111 Idem, p. 118.

112 Idem, p. 337.

113 Idem, p. 205.

114 Idem, p. 91.

115 M. Lobelius, Kruydtboeck oft Beschrijvinghe van allerleye Ghewassen (Antwerpen, 1581), p. 635.

116 Dodoens, Op.cit., p. 223.

117 Deze methode vindt men ook vermeld in Braekman, Med. en Techn. Mnl. Rec., nr. 336 en in Vandewiele (ed.), Een Middelnederlandse Versie, p. 278.

[p. 393]

[320] Verbena.

Verbena daer uut sal men water sublimeren¹ ende dit water sal men gheven .j. vrouwe die verdroecht es ende niet ghebloeyen en can .ix. daghe lanc, tsnuchtens .ij. lepele vul, ende tsnavens .j. lepel vul, ende so sal binnen .ix. daghen bloeyen.
Ende droncke .j. man ende .j. wijf dit water te samen in .j. pot of in .j. nap, si souden te gader ghecoppelt zijn ende si ne souden niet sceeden.
Of dat ment breke in een taseye² ende dat si twee daer of haten .j. man ende .j. wijf, si souden oec deen den anderen mynnen ende lief hebben, maer wacht datter niement el³ uut [en] heet no uut en drinct dan de man ende dwijf.
Ofte .ij. ghelieven moetent ooc alleene eten of drincken alsoet voorseit es, ofte daer soude quaet af comme, hater meer mede of droncken meer mede dan si twee.
Ende dese verbena moet ghepluct sijn up tsente Jansavont, tusschen middach ende noene⁴.
G. 3, 59r

Het gebruik van gedistilleerd water om de maandstonden op te wekken is mij niet van elders bekend¹¹⁸.

Volgens Hovorka en Kronfeld¹¹⁹ staat verbena in speciale betrekking tot de planeet Venus, geeft het grote liefdeskracht en maakt het bij allen bemind. Aan wie zich met het sap van dit kruid insmeerde, kon niemand zijn liefde weigeren. Het was ook ‘ein gut Kräutlein für unfriedsame Eheleute’. Nog in de vorige eeuw blijkt in Duitsland het gebruik bestaan te hebben jonggehuwden een krans van ijzerkruid om te hangen¹²⁰. Duidelijk is in alle geval uit de bewaarde Nederlandse teksten dat ijzerhard in de eerste plaats als liefdeskruid werd gewaardeerd. Ook in medische recepten komt dit herhaaldelijk voor. Een voorbeeld ter illustratie:

[321] Hoe een man sal sijnen wille hebben met enen wive.

Neemt vervainne ende plastirrelle dorret, ende minghet te gadere ende ghevet haer nutten; sij wert sta[p]hans soe luxurieus sij volghet den man waer dat hijse hebben wille ende doet sinen wille.
H. 2, 135

Het Latijnse luxuria verwijst naar de vleselijke begeerte en lust, die vooral in de misogyne traditie gezien werd als een typisch vrouwelijke ondeugd¹²¹.

1 sublimeren: distilleren.

2 taseye: soort gebak. Vgl. [257].

3 el: anders.

4 noene: drie uur in de namiddag.

118 Vgl. Wittop Koning, Op.cit., nr. 35.

119 Hovorka en Kronfeld, Vergleichende Volksmedizin, I, p. 120-121.

120 A.M. Oomen, Het Plantenrijk, zijne Legenden, Poëzie en Symboliek (Antwerpen, 1885), p. 168.

121 Het monster luxuria werd beschreven in Alanus de Insulis Summa de arte praedicatoria in: Migne, Op.cit., vol. 205, cap. V col. 122: ‘Quod monstruosus est monstruum luxuria quae in capitis suo gerit faciem virginis et imaginem voluptatis, in medio capram foetosae libidinis, in fine lupam, depraedatione virtutis’. Zie ook J.W. Baldwin, ‘Five Discourses on Desire: Sexuality and Gender in Northern France around 1200’, Speculum 66 (1991), 818.

[p. 394]

Tenslotte verwijzen we naar het hoofdstuk over de minne waar verbena nog verder ter sprake komt.

13. Vinca, pervinca, maagdenpalm

Zoals we reeds bij amantilla of valeriaan hebben opgemerkt, zijn de precieze omstandigheden en de in acht te nemen rituelen bij het plukken van een kruid sterk verschillend al naar gelang van de bronnen die daarvoor ter beschikking staan.

Ook voor vinca, pervinca, d.i. maagdenpalm (Vinca minor L.) is dit het geval.

Gewoonlijk dient het plukken te gebeuren 's avonds vóór of na zonsondergang, bij voorkeur bij wassende maan¹²². Soms wordt een bepaalde dag van de maanmaand verkozen, de eerste, de negende, de elfde, de dertiende, of één van de laatste drie dagen van de maand. Het plukken moet vóór dageraad gebeuren omdat het zonnelicht de kracht van de plant zou aantasten, volgens anderen echter moet men de zonsopgang afwachten¹²³. Weer andere bronnen schrijven een bepaalde dag van de week voor, de zondag maar ook de woensdag of de donderdag¹²⁴.

De herborist moet zuiver en maagdelijk zijn, nuchter ook, want anders worden de krachten van de plant erdoor nadelig beïnvloed. Hij moet een cirkel rond het kruid trekken met een instrument van goud of zilver en dit moet een hele nacht bij de plant blijven liggen. De magiër moet voor de plant op de knieën gaan zitten en eerbiedig groeten¹²⁵ vooraleer ze te plukken.

Het Mnl. plukceremonieel wil het kruid bemachtigen om er iemand die men begeert in liefde te doen ontbranden (ad amorem concitandum). De bepaalde tijd verschilt van die welke men in andere Latijnse teksten aangegeven vindt, en ook het voorschrift zich naar het oosten te keren is opvallend.

Het hierna volgende ceremonieel is zowel door mannen als door vrouwen te gebruiken en ook dit is een ongewone omstandigheid.

[322] Ad amorem concitandum.

Op eenen vridach ofte up eenen maendach voor der sonnen opganck, als die mane es int wassene ofte es prime¹, soo gaet daer ghij vint wassende een

122 Delatte, Herbarius, p. 39 en 44.

123 Idem, p. 54-55.

124 Idem, p. 60.

125 Idem, p. 109.

1 prime: de eerste dag van de maanmaand

[p. 395]

Twee experimenten o.m. [322] uit hs. G. 4, 127v.

[p. 396]

cruut dat in Latine heedt Vinca pervinca², et knielt voor dat cruyt ende keert u oostwaert et leest drie pater nosters; daer naer zo zeght dese coniuratie:
Coniuratio
Ick besweere u, vinca pervinca³, bij den Vader, bij den Sone, bij den heleghe Gheest ende bij de bootschap⁴ onser Vrauwen, ende bij der gheboort ons Heeren Jesu Christi, ende bi sine heleghe besnidenesse, doopsele, vastene, passie, verrisenesse ende upvaert. Ende bij syne helighen Gheeste die Hij sant in die sinxendaghe sijn discipelen, dat ghij u cracht ende macht vercrighen mocht van God, soe wie ic met u roere ofte nope⁵ in mijnen naeme, dat hij niet en moet rusten, slaepen noch waeken, eten noch drijncken, gaen noch staen, sitten noch ligghen, tot dat hi ofte zij ghedaen heeft mijnen wille.
Voorts bemaene ic u, vinca pervinca, duer die heleghe archangelen⁶ Gabriel, Raphael ende Uriel, ende bij de heleghe inghelen ende by de heleghe apostelen, by alle heleghe propheten, maertelaeren, confessouren, maechden, weesen ende alle helighe sielen. Ende by alle den hemelschen heeren dat ghy cracht ghewinnet ende ghecrighet van Gode, ende by den helpe der woorden die hier ghesproken zijn, zoo wien ic met u roere ofte nope ofte u nemen⁷ sal in mijn naeme, dat hij mij alsoo lief hebbe als noijnt mensche den anderen hadde.
Noch bezweere ende mane ic u, vinca pervinca, bij den hemele ende sterren, bij der sonne, ende de mane, ende bij der erde, ende bij al datter inne es, ende bij al die weldaet die duer Gode ghedaen es oft noijnt ghedaen was, ende bij der zee ende al datter inne es, dat ghij die crach[t] ende macht ghewinnet van Gode ende van zijnen heleghe naeme ende van zijnder grooter ghewelt, zoo dat ic met u roere ofte nope oft met u nutte in mijnen naeme, dat sij nemmermeer ruste moghe ghewinnen voor dat hij (oft sij) mijnen wille volbracht heeft.
Ordo
Dan zoo suldij die vinca pervinca plucken ende doetse in een busse datter nemmermeer sonne up en schijne. Daernaer soo leest dan drye reysen die coniuratie hiervooren ghescreeven, drie vrindaghen over die busse voor die sonneupganc in u camere, ende keert u altoos oostwaert.
Ende drie sondaghen houdet in die kerke tot dat die benedicite vanden messe ghedaen es. Daernaer soe maket nat in ghewijdde water.
Postea cum vis operari, tange virum aut mulierum⁸ cum hec vinca pervinca, aut da in cibum aut potum dicendo hoc carmen:
Carmen
Ic sie up u .N. Ic neme u al u ghebeene. Alsoo soet moet ic wesen ende in uwen sin ende in al u ghedachte alsoo ons Liver Vrouwen Mariens melck was soete in haers kint mont ende bloet.
.N. Ic zie up u, nu siet up my, ende gheeft my uwe minne ende liefde ende u vijf sinnen, als ons Heere gaf zynen lichaeme in woorden ende den goeden sent Jan tusschen zyne handen daer hy hem doopte ende stac⁹ in

2 Na pervinca staat in het hs. nog oft valeriana, alsof dit een synoniem was voor pervinca, wat natuurlijk niet het geval is

3 Na pervinca staat in het hs. nog duer u

4 bootschap: de boodschap van de engel aan Maria

5 nope: aanrake

6 archangelen: aartsengelen; de vierde, Michaël, ontbreekt

7 nemen: tot voedsel nemen (cf. nutte verder in de tekst).

8 mulierum: sic

9 stac: onderdompelde.

[p. 397]

die heleghe flume¹⁰ Jordane, dat ghij nummermeer by uwen levene ander en begheert dan mij. Amen.
Nota
Quod vir aut mulier quam disideras debet sollicitari et habeat occasionem et faciat¹¹ cetera qua ad negotium requiruntur.
G. 4, 127v-28v

Nadat de plant geplukt is moet men ze in een ‘busse’ bewaren zodat de zon er nooit op kan schijnen. Drie opeenvolgende vrijdagen leest men over die bus dezelfde conjuratie als bij het plukken. Dit moet gebeuren op de slaapkamer van de magiër die zich daarbij naar het oosten keert. Drie zondagen neemt men de bus ook mee naar de mis en maakt men telkens het kruid nat met wijwater.

Volgens de eropvolgende Latijnse instructie moet men de man of de vrouw die men begeert met het kruid aanraken, of het in voedsel of drank mengen, terwijl men een zegen zegt. Deze zegen, die zelf uit twee delen blijkt te bestaan, is wel vreemd aan het eigenlijke plukritueel en hoorde hier oorspronkelijk niet thuis. Daarna volgt nog een Latijnse Nota waaruit blijkt dat de begeerde persoon (man of vrouw) door deze magische handelingen zijn liefde aan de magiër zal aanbieden.

De voorschriften en gebruiksaanwijzingen voor het kruid zijn ongewone elementen die - voor zover mij bekend - in andere ceremoniëlen niet voorkomen.

⁺ Een tweede pervinca-ritueel is in het Latijn gesteld. Het is zeer uitvoerig en vertoont allerlei kenmerken, vooral in de eerste helft, die wijzen op een vóórchristelijke tijd¹²⁶.

Wanneer men de plant wil plukken, zal men neerknielen en het kruisteken maken over zichzelf en over de plant. Het doel van het gebeuren is cum quacumque domino sive domina negociare volueris, te verkrijgen wat men begeert.

De bezweting van de plant begint als volgt:

O pervinca patrem et matrem occidisti, Romam ambulasta portam tibi deluisti per latranes int[r]asti, per ostium existi, potencialiter dico omnes clericos et laycos, principes et seniores advocatos vincas, malum dominam et malum dominum et omnes [h]omines me odientes nunc non omnes mulieres quam veniam in blande sermone ad loquela vult in aliqua camera erga mea negocia tacite fuerint omnes inplacati qui me vel mihi volebant nocere fuerint omnes mei amici ante rertio sicut mulier amat filium et equus pullum.

Hierop volgt een verhalend deel over drie zusters die de plant in hun handen houden en die willen bezweren, maar het niet kunnen wegens een

10 flume: cf. Lat. flumen, stroom

11 faciat: in het hs. staat faciant.

+ [323]

126 Een sterk verwante bezwering (ook in het Latijn) vindt men bij Priebsch, Zt. f. deutsches Altertum und deutsche Lit. 38 (1894), 18-20. Vgl. ook Cockayne, Op.cit., I, p. 312 e.v.

[p. 398]

geheimzinnige ziekte malum dominum of malum dominam waaraan ze lijden. En dan komt Maria die bij haar Zoon erop aandringt dat de plant mag bezworen worden:

Tres sedebant sorores et pervincam in manibus tenebant, carminare velebant sed nesciebant per malum dominum et malam dominam quas habebant. Et sancta Maria supervenit ad eos, dicens: ‘ad quid sedetur huc?’ Et rursum dederunt ei huic sedentes et pervincam in manibus tenebant, carminare volebant et nesciebant. Tunc sancta Maria ut audivit respiciens Jhesum vidit stantem et dixit: ‘Christe, filij bone, hanc herbam pervincam carminare concede’. Jhesus Christus audavit eam nam benedixit: ‘O pervinca, sis benedicta super omnes herbas hoc carmen carminatum, quod ad omnes res faciendas sic virtuosa. Et si quis te secum portaverit, secutus erit in omnibus locis ubi omnes ambulaverunt. In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.’

Hierop volgen nog bladzijdenlange bezweringen en bemaningen (coniuro et adiuro) bij de kracht van Jezus, bij Hem die alles geschapen heeft uit het niets, die op aarde neergedaald is, onder Pontius Pilatus geleden heeft. Daarna volgen Maria, de aartsengelen, engelen, cherubijnen, serafijnen, de vierentwintig ouderen, filios suos in manibus portantes et coram domino procedentes, de zeven gouden kandelaren die voor God branden, de as van de apostelen, de vier evangelisten, de martelaren, enz. enz.

Helemaal op het einde wordt duidelijk het doel van zoveel verbaal geweld onder woorden gebracht:

Coniuro te, pervincam, per virtutem domini nostri Jhesu Christi, ut cum te in ore habuero vel osculatus fuero aliquem hominem vel mulierem vel puellam vel super nudam carnem tetigero me super omnem ... deligant ... ita ut nec vigilando nec dormiendo nec comedendo nec libendo nec loquendo nec tacendo nec aliqua negocium faciendo nec ullam requiem habere valeat usque voluntatem meam faciat...
Lo. 5, 127r-129r

Het interessantste deel van deze indrukwekkende bezwering is de epische passage met de drie zusters. Men denkt daarbij spontaan aan de tresboni-fratres-zegen die we hierboven reeds hebben vermeld¹²⁷. Beide zijn ontmoetingszegens, maar hier spelen er (in tegenstelling tot de drie-broe-derszegen) niet twee, maar drie personen of groepen personen bij het verhaal een rol: de drie zusters, Maria en Jezus. Een vergelijking met het uit later tijd bekende drie-maagdenmotief toont aan dat er een zekere vage verwantschap tussen beide bestaat, maar ook dat het in essentie om twee verschillende motieven gaat¹²⁸. De drie-zusterszegen is in het Nederlandse

127 Zie Deel I, hoofdstuk 1, s.v. ‘Wonden’.

128 Vgl. Heim, Jahrbücher f. class. Phil. 19 (1893), Suppl. Bd., 559 en 562; Van Haver, Ned. Incant., p. 461-462 en J. Cordie, ‘De Eredienst der Drie Gezusters’, Volkskunde 45 (1943), 48-59. Drie andere zusters vinden we in een half Latijnse, half Anglo-Normandische zegen om bloed te stelpen (15de E.):
Ive e Eve e seynte Suene furent seorures. Ceo dist Ive: ‘scuche’, ceo dist Eve: ‘estupe’, ceo dist seynt Suene: ‘meis nen isse gute’. Ne place a Dieu ne a Nostre Dame seynt Marie que meis isse gute de sank...
(Hunt, Op.cit., p. 95)

[p. 399]

taalgebied gedurende de door ons behandelde periode (en later¹²⁹) even zeldzaam als de tres-boni-fratres-zegen. Het hierbovenstaande is in feite het enige bekende voorbeeld.

Het motief is eveneens heel zeldzaam: Maria treedt als tussenpersoon voor de drie zusters op bij haar Zoon die een plant op haar voorspraak verheft super omnes herbas. Volgens Ohrt¹³⁰ heeft de auteur van de bovenstaande tres-sorores-passage twee verschillende zegens of fragmenten daarvan samengevoegd:

1.

de drie zusters (met Maria): men verwacht dat Maria wanneer ze de drie zusters ontmoet zelf zal ingrijpen en helpen. De sorores zijn wellicht de tres virgines die reeds bij Marcellus Empiricus in de vijfde eeuw in een zegen optreden en ook in post-middeleeuwse Nederlandse incantatieteksten voorkomen^131: Tres virgines in medio mari mensam Marmoream positam habebant Toch blijft heel wat duister in dit deel. Zo vraagt men zich af wat precies met malum dominum et malum dominam bedoeld wordt.

2.

Maria en Jezus: de woorden Maria ... Jhesum vidit stantem herinneren sterk aan Joh. 20,14: (Maria) haec cum dixisset, conversa est et videt Jhesum stantem. We bevinden ons in de tuin waar Jezus begraven werd en uit de doden opgestaan is. Eigenlijk moet Maria dan niet de moeder van God, maar Maria Magdalena zijn. De plant is wel in deze heilige tuin voor het eerst gegroeid. Bij zijn hemelvaart heeft Jezus ze gezegend, zoals dat ook in een Duitse bezwering van pervinca wordt gezegd: ‘Dich trüg unser herregot, do er gie zu der marter. Do er zwar erstund, do gesegent er dich...’^132. Het nieuwe is dat in onze tekst Maria een bemiddelende rol krijgt toebedeeld^133.

129 Komt niet voor bij Van Haver, Ned. Incant..

130 F. Ohrt, Herba, gratia plena (F.F. Communicationes No. 82; Helsinki, 1929), p. 23-25.

131 Hampp, Op.cit., p. 219. Zie ook Giraldo, Op.cit., p. 17. Vgl. ook Heim, Jahrbücher f. class. Phil. 19 (1893), Suppl. Bd., 559: ‘Tres sorores ambulant, una volvebat ... tertia resolvebat’. Vgl. Van Haver, Op.cit., p. 461-463.

132 Ohrt, Op.cit., p. 15.

133 Vgl. hierboven 3. ‘Dens leonis’.