Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied

[p. 255]

Deel II
Niet-medische incantamenta

[p. 257]

Hoofdstuk I
Magische middelen voor allerlei doeleinden

De bezweringsformulieren en zegens die hier onder negentien hoofdingen zijn samengebracht, vertonen een bijzonder grote verscheidenheid. Bij gebrek aan een ander voor de hand liggend ordeningsprincipe werden ze alfabetisch gerangschikt.

Veruit het grootste gedeelte behoort tot de geleerde, dikwijls ook tot de rituele magie. Volkse zegens zijn daarbij duidelijk de uitzondering, maar ontbreken toch niet helemaal.

Of het waar is, zoals een Latijnse tekst uit de 15de eeuw ons verzekert, dat de tong van een vrouw veel zal helpen bij het bezweren, kan ik uiteraard niet garanderen¹. Het lijkt een grapje, maar deze indruk vindt in geen geval steun in de heel ernstige context die ons, jammer genoeg, in het ongewisse laat over het hoe en waarom.

1 Hs. L. 1, 88v: ‘Item lingua mulieris juvat illos qui volunt incantationes facere vel fictitia’.

1. Bedrog bij het spel ontdekken

Om te ontdekken hoe men vals speelt zal men een magisch kruid in de mond nemen.

[221] Hoe een mensche sal verstaen all gokelie¹ ofte weten die men doet ende alle nighelmanchie².

Nemet een cruijt datmen heet benedictie³, dat wast van⁴ wijwater⁵, datmen sait⁶ in sinte Johans-avont tusschen middach ende noene⁷, ende houdet dat cruyt in uwen mont daer men speelt, ghij sult al sien hoemen doet.
Ende also leerde Madelghijs sine const.
H. 2, 138

De referentie aan een bekende literaire figuur heeft alleen tot doel de geloofwaardigheid van het middel te verhogen². Madelghijs of Malegijs was, zoals bekend, de tovenaar uit de Vier Heemskinderen, een epos waarvan

1 gokelie: toverij, goochelarij; hier wellicht: bedrog bij het spel.

2 nighelmanchie: nigromancie, zwarte kunst

3 benedictie: benedicta, nagelkruid (Geum urbanum L.)

4 van: lees: met

5 wijwater: in het hs. staat wijnwater

6 datmen sait: (het kruid) dat men plukt. Wellicht corrupt voor sant (cf. aren zanten)

7 noene: het negende uur na zonsopgang (6 u), d.i. 3 uur in de namiddag.

2 Zie O.S.H. Lie, ‘Literaire verwijzingen in Middelnederlandse magische teksten’, NTg 85 (1992), 234-246 en hoofdstuk III hierna, 5. Lancia christi.

[p. 258]

fragmenten op rijm bekend zijn, naast natuurlijk het volledig bewaarde, tot proza omgewerkte volksboek³.

3 Debaene, Op.cit., pp. 224-225.

2. Dierentaal verstaan

Zoals mensen met elkaar communiceren door geluiden, zo worden ook de dieren verondersteld in hun wereld over een dergelijk communicatiemiddel te beschikken. De honden doen dat al blaffend, de vogels al fluitend, de hanen al kraaiend. Deze gedachte leeft sinds eeuwen onder de mensen en duikt ook nu nog geregeld op in sprookjes.

In de voorhoofse roman Karel ende Elegast spreken een haan en een hond met elkaar ‘in haer latijn’, d.i. in hun voor mensen onverstaanbare taal. Ze ‘seiden dat die coninc stont buten den hove’ (v. 769). De roofridder Elegast verstond deze dierentaal wel. Hij kende daartoe immers een geheim middel:

hi trac een cruut uut enen vate
ende deet binnen sinen mont.
die sulc een hadde, hij verstont
wat hanen crayen ende honden bilen [= blaffen, cf. Dt.bellen]

(vv. 764-67)

Welk kruid dat dan wel kan geweest zijn, blijft ons onthouden. Toch zijn er een paar middeleeuwse teksten die het antwoord op deze vraag blijken te kennen, maar bezweringen of zegens zijn er niet bij.

Wie zich geroepen voelt om het gekraai van hanen te ‘zien’ - zo staat het in de tekst - d.i. te verstaan, moet in de Sint-Jansnacht (21 juni) vóór zonsopgang look plukken en daarbij een onzevader en een weesgegroet bidden. Wanneer men een teentje onder de tong legt zal men de taal van de ‘kokelers’, de kakelaars of hanen begrijpen⁴:

[222] Viltu sien kokelen.

Sancte Johans nacht woer der zonne, so plucht eyn hoeft loocks uutter erden, ende houtet. Alstu eyn kokeler sietste kockelen, soe legget wat vanden loock onder dijn tongh, du sietste al dat hy doet, mer alstu dat loock plucste, so leest eyn pater noster ende ave Maria.
Lo. 2, 99v

Dit middel is ook nog in een ander handschrift tot ons gekomen:

[223] In sant Jansnacht te mitsomer saltu gan in din hoff eer die son opgaet, ende trec uter erden eenen stael¹ poreydenlokes ende sprec .j. pater

4 Wie er echter wil voor zorgen dat een haan niet meer kan kraaien, doet het volgende: ‘Pulvieriziert lignum aloes, blade van gariofels naghel ende dat been ut des hirten harte, menghet mit boem oly ende besmeert dar mede eens hanen hoeft: van dien daghe vort ende van dier nacht en sal hane niet crayen’ (Lo. 2, 107r).

1 stael: stengel

[p. 259]

noster al die wile ende hout² dat looc. Als du denn eenen gokelin sies³, so nym een luttel van dieen looc onder dine tonge, so saltu wal sien wat die⁴.
L. 1, 150r

Wat hier een ‘gokelin’ (in de andere versie echter ‘kokeler’) genoemd wordt, is vermoedelijk een haan. Het woord is mij echter in deze betekenis niet van elders bekend. Dat het om een mannelijke vogel gaat en b.v. niet om de vrouwelijke partner, de kip, blijkt uit het persoonlijk voornaamwoord ‘hy’ waarmee ernaar verwezen wordt⁵. De scribent van deze tweede versie wist blijkbaar niet goed waarover de tekst ging die hij kopiëerde. Op het einde geraakte hij de draad helemaal kwijt en brak de tekst dan maar abrupt af.

Look (Allium sativum L.) heeft allerlei merkwaardige eigenschappen, maar het verstaan van dierentaal wordt alleen hier vermeld.

Dezelfde eigenschap wordt ook aan een andere plant toegeschreven:

[224] Hoe een mensche sal verstaen dat die voghelen singhen ende die hanen crayen ende die honden bassen.

Nemet een cruyt datmen heet golloizaine, ende doet dat in uwen mont, ghij sult verstaen dat die voghelen singhen. Het es gheproeft bij Basine ende Garine.
H. 2, 137

Het is mogelijk dat het kruid golloizaine te vereenzelvigen is met galazenus, een naam voor blauwe knoop of duivelsbeet (Scabiosa succissa L.) of schurftkruid (Knautia arvensis L.)⁶.

Opmerkelijk is dat op het einde de geloofwaardigheid van het middel wordt verhoogd door de vermelding van Basine en Garine die het zelf zouden uitgeprobeerd hebben. Een dergelijke verwijzing naar figuren uit de middeleeuwse literatuur is in magische teksten zeker geen unicum⁷. Basin(e) is de meesterdief, de verbannen vazal die in Oudfranse teksten Karel op diens rooftocht vergezelt. Zijn tegenhanger is Elegast in Karel ende Elegast. Het is dan ook zeer eigenaardig dat in de bovenstaande tekst naar Basin(e) en niet naar Elegast verwezen wordt, net alsof de scribent het Middelnederlandse verhaal niet, maar het nu verloren gegane Chanson de Basin wel kende⁸. Indien met Basin (er staat echter Basine!) gerefereerd wordt aan de Franse tegenhanger van Elegast, is in alle geval duidelijk dat die ervaring had met de taal der dieren. Met Garine is dat verband minder

2 hout: bewaar

3 Na sies is een deel tekst overgeslagen: vgl. de eerste versie

4 De tekst breekt af met die: doet is het werkwoord dat men nog verwacht.

5 De betekenis kip, gebaseerd op kakelen, kokelen, ligt eigenlijk meer voor de hand, maar wordt hier door de hy uitgesloten.

6 Cf. Daems, Op.cit., nr. 436.

7 Braekman, Versl. en Med. KANTL (1987), 270-287.

8 Lie, NTg 85 (1992), 234-246.

[p. 260]

klaar. Aantrekkelijk is evenwel de suggestie dat het de naam zou zijn van de ontrouwe vazal Gerin die door Basin wordt ontmaskerd⁹.

Het kruid dient onder de tong gestoken te worden, want zoals een mens spreekt met zijn tong, zo zal dat ook wel - zo dacht men - bij de dieren het geval zijn. In plaats van een kruid vindt men dan ook volgens het principe similia similibus het volgende:

[225] Omme te verstane der voglen sanc.

Neemt die tonghe van al zulcken voghele als ghi verstaen [wilt], ende doetse in honighe, ende leghese onder uwe tonghe, ende du zult verstaen wat es dat zulc een voghel seit.
G. 3, 6v

De tong van het dier zelf dat men wil verstaan kan ook vervangen worden door die van een ander dier. Zo leest men in een Duitse tekst¹⁰:

Das du aller vogel gesang verstehest.

So nyme eyne otter zungen und lege sie 14 tage in eyne friesche küehemilch, darnach lege sie untter deine zungen, so verstehest du aller vogel gesang.

Tenslotte nog een heel ander middel:

[226] Wildy verstaen den sanck vanden Voghelen.

Neempt met u twee gesellen den vijfsten dach van November, gaet in een bosch met honden oft ghy iaghen wildet. Ende dye beeste dye ghi eerst vindt leytse met u thuys. Ende bereydtse met het herte van eenen Vorsche, ende terstont suldy verstaen den sanck van dye Vogelen ofte Beesten. Ende wildy dat yemant oock verstae cust hem ende si sullen dat ooc verstaen.
Secr., Sign. E 5v

Bij de Romeinen maakte vooral de beweging of vlucht van de vogels, van waar ze komen en waarheen ze vliegen, voorspellingen mogelijk. Voor de Germanen had het beluisteren van de vogelgeluiden, d.i. de cantus avium, voorspellende waarde¹¹.

9 Idem, 243-244.

10 C. Bartsch, ‘Zauber und Segen’, Zt. f. deutsche Myth. und Sittenkunde 3 (1855), 331.

11 D. Harmening, Superstitio. Ueberlieferungs- und theoriegeschichtliche Untersuchungen ... (Berlin, 1979), pp. 85-86.

3. Gelijk halen voor het gerecht

De uitslag van een rechtsgeding is dikwijls moeilijk te voorspellen. De geomantie is een voorspeltechniek die ook in deze materie antwoorden geeft¹². In deze methode worden door het zetten van vier groepen van elk

12 Vgl. hierna hoofdstuk II, 8. ‘Geomantie en astrologische geomantie’.

[p. 261]

vier rijen punten en allerlei bewerkingen uiteindelijk zestien figuren bekomen, waarvan er acht rechters genoemd worden. Elk van hen geeft antwoord op een aantal vragen, waaronder ook ‘tgeval des goens die recht geert’¹³. Aan de hand van deze rechters, die elk een eigen naam hebben (Populus, Via, Conjunctio, Carcer, Fortuna major, enz.), kan men een gunstig of ongunstig antwoord geven op de gestelde vragen. Om dit antwoord nog scherper en preciezer te kunnen formuleren met bovendien een hogere graad van waarschijnlijkheid, wordt elke rechter vergezeld van de twee getuigen, d.w.z. de twee figuren die uit de kleindochters zijn ontstaan en waaruit op zijn beurt de rechter werd afgeleid in de bewerkingen die met de vier rijen punten en met de daaruit door het toeval bepaalde moederfiguren, dochters en kleindochters dienen te gebeuren.

Een paar voorbeelden:

Rechter Via: afhankelijk van de getuigen luidt het antwoord b.v.

-	Hy [= de vrager] ne sal niet moigen comen tot sijnen rechte noch te syn redene.
-	Het is te duchten dat yement iegen hem keere ende dat hij verwonnen wert.

Rechter Fortuna major:

-	Dese sal verwonnen werden van synen wederman al heeft hij recht.
-	Dese sal mit sijnen wederman in een starc plait [= rechtsgeding] vallen ende hi ne sal te rechte niet mogen comen.

Van geheel andere aard is een volkse zegen waarbij men door de aanhaling van een Präzedenzfall geen schade in een rechtszaak hoopt op te lopen¹⁴:

[227] Onze Vrouwe ghinc ten ghedinghe¹

Met .xij. haren jonghelinghen

Soe² dinghede alden dach,

Zoe ne verboerde³ wedde⁴ no boete⁵,

Also ic ne moete,

In Gods namen amen

K. 2, 41r

Deze zegen die in het handschrift als proza geschreven staat, put zijn kracht uit het fictieve voorval waarbij Moeder Maria met de twaalf apostelen na een ganse dag pleiten gelijk haalde bij een rechtsgeding. Maria zou gedurende het geding geen pand noch baat noch voordeel hebben moeten

13 Zie W.L. Braekman, De Geomantie in het Middelnederlands (Scripta 12; Brussel, 1984), Inleiding.

14 In de Secr. leest men dat tegen wie een vis die Labor heet, onder zijn oksel draagt, ‘nyemant en sal int recht teghen u ghedueren’.

1 ghedinghe: rechtsgeding

2 Soe: zij

3 verboerde: verbeurde

4 wedde: borg, pand

5 boete: baat, voordeel.

[p. 262]

inleveren. Wie deze zegen uitspreekt, weet dat door zijn refereren aan dit voorval ook hij zonder schade uit zijn rechtszaak te voorschijn zal komen. De hier aangehaalde Präzedenzfall heb ik in geen enkele andere zegen aangetroffen.

4. Honden beletten te blaffen

Men kan zich zonder moeite voorstellen hoe interessant het voor een dief moet zijn, ongestoord door het blaffen van waakhonden, zijn weinig aanbevelenswaardige activiteiten uit te oefenen. Allerlei middelen waren daartoe in gebruik, maar echte incantaties of zegens zijn uiterst zeldzaam.

⁺De enige uit de Nederlanden is in het Latijn en dateert uit de zestiende eeuw. Om het blaffen te beletten, zo lezen we daar, zal men de volgende woorden zeggen en bij elk ervan een kruisteken maken:

+ Ray + Roy + lamitabat + cassamus

Daarna roept men de honden nog het volgende vers (versum) toe: ‘In chamo et freno maxillas eorum constringe’, waarin aan de dieren bevolen wordt hun kaakbeenderen in toom te houden (G. 4, 145r).

Voor het overige zijn er nog allerlei zonderlinge middelen voorhanden. Zo moet men het hart van een uil onder de oksels of het hart van een hond¹⁵ aan de linkerzijde dragen en het oog van een wolfin zijn rechtermouw naaien. Als men een hond de poot van een haas en het hart van een wezel laat eten, ‘hy en sal daer niet bassen al sloecht ghy hem doot’! (Secr.). Dit laatste vinden we ook in het volgende recept (G. 3, 46r)¹⁶:

Die den lic[hame] van den mushont berrede te pulvere ende minget met den bloede van den puut ende dan ghinc ende besmerder mede [e]ens onts tonghe, hi ne soude niet moghen bassen.

Tenslotte nog dit (Sack, 2):

Dat de honden op u niet en bassen. Draecht over u dat cruyt Serpentine geheeten, dat is adercruyt met die wortelen.

‘Adercruyt’ is adderwortel (Polygonum bistorta L.), een plant die in de Middeleeuwen ook dragontea, columbina en serpentina genoemd wordt.

+ [228]

15 Komt reeds in de Oudheid voor, o.m. bij Sextus Placitus (9, 33): ‘canis cor si tecum habueris, a canibus negant latrari, nec molesti erunt tibi’. Vgl. ook W.L. Wardale, ‘A Low German-Latin Miscellany of the Early Fourteenth Century’, Ndt. Mitt. 8 (1952), 18.

16 Men vgl. Pfeiffer, Sitzungsberichte 42 (1863), 148.

5. Kikkers, vissen en wilde dieren ‘vastzetten’

Uit de ons omringende landen zijn in handschriften van de vijftiende en zestiende eeuw zowel losse recepten als goed gestructureerde traktaten bekend. Ze handelen over het vangen van vissen en zijn in de volkstaal

[p. 263]

geschreven¹⁷. In het Nederlands taalgebied bezitten we uit dezelfde periode slechts een paar losse recepten¹⁸.

Het oudste gedrukte werkje over het vangen van zowel vissen als vogels verscheen enkele jaren na het Duitse origineel waarvan het de vertaling is. Dit Duitse boekje zag te Heidelberg in 1493 het licht¹⁹. Het werd kort nadien niet alleen in het Nederlands maar ook in het Frans en het Engels vertaald.

Deze technische recepten en traktaten bevatten allerlei vakknepen om vissen en vogels te vangen, eenvoudige, volkse middeltjes, maar ook technisch verfijnde. Bij deze laatste treft men o.m. lampen aan van lichtende bacteriën die 's nachts in het water worden neergelaten en die de vissen lokken²⁰. Zakjes met poeder van gemalen kreeften of mosselen hebben hetzelfde effect²¹. Andere middelen hebben tot doel vissen of vogels te bedwelmen, zodat men ze gemakkelijk met de handen kan grijpen. Daartoe worden o.m. kruiden aangeprezen zoals palma christi (Lamium purpureum L.), ijzerhard (Verbena officinalis L.), zwarte nachtschade (Hyoscyamus niger L.) of andere substanties zoals b.v. het merg of de poten van een reiger²². Vooral middeltjes om vissen of vogels met de hand te vangen kenden een groot sukses.

Men mag zonder meer aannemen dat deze technische middelen afkomstig zijn uit kringen van jagers, wildstropers en vissers. Van bezweringen is daarbij geen spoor te bekennen. De hiernavolgende, zeldzame teksten zijn afkomstig uit kringen van geleerden die zich in hermetische literatuur verdiepten. Het feit dat ze in een weliswaar zeer corrupt Latijn gesteld zijn, kan hun elitair karakter alleen maar bevestigen. Uit de zestiende eeuw⁺dateert de volgende bezwering die tot doel heeft vissen vast te zetten, te binden (ligavi) en hun aldus het vluchten te beletten: Ad congregandum multitudinem piscium in unum locum, zoals de titel luidt (G. 4, 3r).

Wanneer men wil dat veel vissen samenkomen op één plaats, moet men, wanneer de zon in het zodiakteken Aquarius staat, een afbeelding van een vis maken uit steen of brood, samen met de voorstellingen van drie kikkers. Terwijl men deze beeldengroep maakt, zegt men een bezwering waarvan het einde ontbreekt²³. In vrije vertaling luidt het bewaarde deel als volgt:

17 W.L. Braekman (ed.), The Treatise on Angling in ‘The Boke of St. Albans’ (1496) (Scripta 1; Brussel, 1980), Inleiding.

18 Braekman, Versl. en Med. KVATL (1963), nr. 4; dezelfde, Versl. en Med. KANTL (1987), nr. 9; dezelfde, Scripta 14, p. 14; Sack, nr. 28.

19 E. Cockx-Indestege, ‘Van een Boekje om Vogels en Vissen te vangen naar een zeldzame Antwerpse postincunabel, nu in de Library of Congress te Washington’, in: Refugium animae Bibliotheca: Festschrift für Albert Kolb (Wiesbaden, 1969), pp. 109-138.

20 G. Eis, ‘Bakterienlampen im Mittelalter’, Sudhoffs Archiv 40 (1956), 286-294.

21 G. Hoffmeister, ‘Fischer- und Tauchertexte vom Bodensee’, in: Keil, Rudolf (e.a.) (eds.), Fachliteratur, p. 263.

22 Hoffmeister, Fachliteratur, passim.

+ [229]

23 De tekst staat onderaan de bladzijde en het bovenste deel van het volgende blad ontbreekt.

[p. 264]

Ik bind alle vissen die in stroom .N. zijn met deze beelden opdat ze erheen komen telkens wanneer die in het water neergelaten worden...

⁺In hetzelfde manuscript komt een gelijkaardige incantatie voor, die tot doel heeft kikkers het kwaken te beletten. De enige tekst die voor vergelijking in aanmerking komt, is een middel om het gekwaak in aangenaam gezang te doen veranderen²⁴. Dit is echter geen incantatie, maar een technisch recept.

Het begin van de Latijnse tekst ontbreekt. Toch kan men aannemen dat men om kikkers tot stilzwijgen te dwingen een beeld van een reiger met een kikker in de snavel moet maken, dat daarop in het water wordt neergezet. Nadat dit is gebeurd, zegt de operator met een brandende kaars in de hand het volgende:

Ligavi per omnem virtutem huius imaginis omnes ranas in hac lacu existentes et futuras ut amplius non vociferent nec clament quamdice hec imago ibidem posita fuerit ... et quamdice jacuerit nulla rana clamare poterit.
G. 4, 4r

Nog een paar dergelijke incarnaties, eveneens in corrupt Latijn, zijn zeer onvolledig in hetzelfde handschrift bewaard, zodat we ze hier slechts even terloops kunnen vermelden. Het zijn bezweringen om respectievelijk bijen²⁵, duiven of wolven, wilde zwijnen, aut quacumque alias feras sylvestris (gelijk welke andere wilde bosdieren) aan zijn wil te onderwerpen (G. 4, 3v en 1v).

+ [230]

24 Braekman, Mnl. Geneesk. Rec., nr. 461.

25 Vgl. Van Haver, Ned. Incant., nrs. 692-700.

6. Klanten en gewin voor een geneesheer

In een reeds herhaalde malen vermeld zestiende-eeuws Latijns handschrift, zeer waarschijnlijk te Gent geschreven, komt een heel ongewoon magisch middel voor dat beweert een arts aan veel klanten en dus aan veel ⁺gewin te zullen helpen (G. 4, l40r). Het is een unicum. Hoe gaat men daartoe dan wel te werk?

Men maakt een beeld van zilver of tin een man voorstellend die in een katheder zit en een dokter symboliseert. Voor hem staat een klant afgebeeld die in zijn handen een urinaal houdt en aan de dokter raad lijkt te vragen. Beide beelden moeten gemaakt worden wanneer in maart het zodiakteken van de Stier of van de Weegschaal ascendeert en het sterrenbeeld van caput draconis in het midden van de hemel verschijnt.

Deze twee beelden worden geplaatst in het huis waar de dokter woont of zijn kabinet heeft. Men zal dan het wonder (mirabilia) zien gebeuren dat vele groten van deze aarde bij hem op consultatie zullen komen.

+ [231]

[p. 265]

7. Muizen en vliegen verjagen

Magische middelen om knaagdieren, vooral ratten, te verjagen zijn in de Nederlandse incantatieliteratuur niet onbekend. In zijn compendium heeft Van Haver²⁶ een vijftigtal formulieren samengebracht. Die zijn vooral uit de Kempen afkomstig en steunen op de kracht van het gesproken of (uitzonderlijk) geschreven woord.

In de hierna meegedeelde tekst ‘omme muse te veriagen’ zijn het machtige ‘figuren’ of characteres waarvan men alle heil verwacht.

[232] Dits omme muse te veriagen uut wat stede dat ghi wilt.

Scriift dese figuren in een coperen lemmele¹ als derste facie² van Leo opgaat. Welke figuren³ te gader siin in den teken van Leo van sterren die fix⁴ siin. Ende als ghi dit gemaect hebt, so settet in een stat⁵ daer muse siin, ende si sellen alle vlien ende wech trecken van diere stede. Ende dit siin die figuren:



Lo. 6, 235r

Dit magisch formulier is vertaald uit een Arabisch werk, de Picatrix, dat hierna nog uitvoerig ter sprake zal komen²⁷. De parallelle plaats luidt in Duitse vertaling als volgt²⁸:

Talisman zur Vertreibung der Mäuse

Man zeichnet die folgende Figur auf eine Kupfer-platte beim Aufgang des ersten Dekans vom Löwen²⁹. Die Figur ist zusammengesetzt aus den Sternen des Tierkreisbildes des Löwen. Man legt sie an einen Ort, dann fliehen die Mäuse von dem Ort, wo sie sich befindet Und dies is die Figur:

26 Van Haver, Ned. Incant., nr. 659 e.v.

1 lemmele: blad of plaat van metaal

2 facie: Lat. facies, gezicht, aspect

3 figuren: in het hs. staat figeren

4 fix: vast, vaste (sterren). In Mnl. Wdb. komt fix alleen voor in de betekenis: sterk, krachtig

5 stat: plaats (cf. ook stede wat verder in de tekst).

27 Zie Deel II, hoofdstuk IV, 10. ‘Getallenmagie ...’ en 13. ‘Oproeping van geesten’ en vooral hoofdstuk VI, 16. ‘De maan en de planeetgoden’.

28 H. Ritter und M. Plessner, ‘Picatrix’. Das Ziel der Weisen von Pseudo-Magriti, transl. from the Arabic by ... (Studies of the Warburg Inst. 27; London, 1962), p. 111.

29 Er zijn 36 decaden, d.i. zesendertig maal 10 graden van de 360 graden tellende hemelcirkel: elk van de 12 zodiaktekens bestaat uit drie decaden.

[p. 266]

Door vergelijking van beide teksten blijkt dat de woorden ‘figuren ... van sterren die fix siin’ in het teken van de Leeuw moeten afgebeeld worden. Men kan inderdaad met enige goede wil in de drie figuren de grotere sterren uit dit zodiakteken terugvinden³⁰. De zon doorloopt (schijnbaar althans) het teken van Leo op het einde van juli en het begin van augustus.

Deze talisman is op het principe gebouwd dat de aardse vormen van de hemelse afhankelijk zijn. Het sterrenbeeld werkt, wanneer het op een bijzonder actieve plaats, in dit geval in de Ascendent staat, bevorderend in op het met hem corresponderend aardse beeld, maar remmend of vernietigend op het hem vijandige beeld. De vijandschap tussen leeuw en muis is bekend. Daar deze twee elkaar vijandig zijn, gaat het hier duidelijk om een talisman die op het principe van de allopathie steunt³¹.

Of deze characteres alleen enkele vaste sterren voorstellen of dat ze ook nog andere symbolische betekenissen hebben, blijft een open vraag. Het lijkt mij echter zeer waarschijnlijk. Zo leest men in de waardevolle verzameling curiosa die J. Scheible ooit heeft samengebracht³²:

Die Charakteren sind nichts Anderes als gewisse unverständliche Buchstaben und Schriftzüge, um zu verhüten, dass profane Leute den heiligen Namen der Götter und Geister sich bedienen und sie lesen können.

Hier vernemen we ook dat de Hebreeën verscheidene soorten ‘charakteren’ gebruikten. Dit is o.m. het geval in de schriftsoort die het schrift van de Malachim of Melachim, d.i. van de engelen, ook wel koninklijk schrift genoemd wordt. Van deze schriftsoort geeft Scheible een - wellicht onvolledige - lijst. Hierbij treft men o.m. aan:

De drie tekens die in de Mnl. tekst op een koperen plaat dienen geschreven te worden, vertonen gelijkenis het eerste met Beth, het tweede met Pe en het derde met Resch. Scheible vermeldt tenslotte ook dat deze tekens

30 Vgl. H. Ritter, ‘Picatrix, ein Arabisches Handbuch hellenistischer Magie’, Vorträge der Bibliothek Warburg (1921-1922), 110-111.

31 Ritter, Vorträge, Loc.cit.

32 Scheible, Op.cit., IX, p. 163.

[p. 267]

niet alleen letters van het Hebreeuws alfabet, maar ook hemellichamen en geesten voorstellen.

[233] Omme te veriagen vliegen uut wat stede gi wilt.

Maect dese figuren in een lemmele van tinne in den facies opgaende van Scorpione, welc lemmel ghi setten of leggen selt in wat stede dat gi wilt ende die vliegen sellen van diere steden vlien. Ende dit is die fig[u]re:



Lo. 6, 235r

Ook deze tekst is aan de Picatrix ontleend. Daar luidt hij (in Duitse vertaling)³³:

Talisman zu Vertreibung der Fliegen.

Man malt auf eine Zinnplatte folgende Figur, wenn der Skorpion aufgeht, und zwar mit seinem dritten Dekan. Das legt man dann an einen Ort, und die Fliegen werden von ihm fortfliehen. Und dies ist die Figur der Sterne, die in ihrer Zusammenfassung die Fliegen vertreiben:

De middelste figuur zou de sterrengroep Antares kunnen voorstellen; het tijdstip waarop de talisman dient gemaakt te worden is midden november.

En parallelle zestiende-eeuwse Engelse ‘charm’³⁴ laat zien hoe de tekst werd aangepast en hoe de figuren bij herhaald kopiëren allerlei vervormingen ondergingen:

To expel and drive away flies from any place, write these signs on a plate of tin:

33 Ritter und Plessner, Op.cit., p. 111.

34 C.J. Thompson, The Mysteries and Secrets of Magic (London, 1927), p. 186.

[p. 268]

Het middelste van deze drie tekens vertoont gelijkenis met de letters Cap en Jod uit Scheibles lijst. Wanneer we Thompsons middelste afbeelding echter vergelijken met de middelste figuur uit de Mnl. tekst en met de rechtse figuur uit het amulet om muizen te verjagen, valt er nog een sterkere gelijkenis waar te nemen. Als de nu eens horizontale dan weer vertikale plaatsing van het teken louter toeval is, dan lijkt ook hier telkens het teken Resch bedoeld te zijn. De derde figuur in de Mnl. tekst (of de eerste in de Picatrix en bij Thompson) vertoont een zekere gelijkenis met de letter Aleph in Scheibles lijst, maar de eerste figuur komt bij Scheible niet voor.

8. Om in de gunst te staan of gevreesd te zijn

Om zich steeds in de gunst van zijn meerderen te mogen verheugen, stonden een aantal middelen ter beschikking. Zo leest men in de Secr. dat wie de kop van een roofvogel die wouw of kiekendief heet, op zijn borst als een amulet meedraagt, ‘eere ende gratie’ zal verwerven. Een ander amulet is de navelstreng van een kind, samen met de tong van een kikker in een rode doek gewonden. Dit laatste leest men in hetzelfde handschrift als de ⁺hiernavolgende tekst en op dezelfde bladzijde (Lo. 6, 231r). De titel luidt: Ut nullus possit amittere gratiam dominorum suorum.

Men moet de volgende namen op een stuk papier schrijven:

+ lucas + marchus + matheus + johannes + iasper + melchior + balthesar + on + onon + agla + tetragramaton + ely + eloy + Christus vincit + Christus regnat + Christus imperat + Christus famulum tuum .N. hic et ubique protegat et defendat + orebon + michael rabeth affryel confryel luciel anaratri aynel: hec nomina protega[n]t .N. famulum Dei. In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti. Amen.

Daarna moet men drie missen doen celebreren, een van de vier evangelisten, één van de Drie Koningen³⁵ en nog een andere³⁶. Het briefje met de machtige woorden erop moet geheel met was van de paaskaars omgeven worden. Wie dit amulet bij zich draagt, is verzekerd van de gunst van zijn meesters.

Het volgende formulier beoogt een verwant doel, nl. iemands haat voor u in vrees doen veranderen:

[235] Si quis odit te et vis ut te timeat.

Pone hos caracteres caute dum dormit ad caput eius et placebitur tibi + p . h . t . k . v . c . p . p . q . q . q . n.
Ma., 101r

+ [234]

35 Franz, Die Messe, p. 216. De andere heb ik niet kunnen vinden.

36 Bijna onleesbaar: de dna nra lijkt er te staan maar wat dit betekent is mij niet duidelijk; de laatste afkorting staat wellicht voor nostra.

[p. 269]

9. Om door schaapherder en kudde gevolgd te worden

Het is welbekend dat schaapherders binnen de rurale gemeenschap waartoe ze behoorden, steeds een heel aparte positie hebben bekleed. Meer nog dan molenaars en smeden werden ze als bijzondere mensen beschouwd³⁷. Allerlei volkswijsheid, kennis en kunde werd aan hen toegeschreven³⁸. Niet zelden werden ze door de gewone dorpelingen in verband gebracht met de wereld van het magische, het medicinale en het occulte. Ze werden geacht kennis te bezitten waarvan gewone stervelingen verstoken bleven. Hierdoor werden ze tegelijk met respect en met een zekere achterdocht behandeld.

Allerlei factoren hebben de speciale status van de schaapherders in de hand gewerkt. Het waren dikwijls vreemdelingen die zelf of langs hun voorouders om, uit Duitsland afkomstig waren. Een herder was meestal een zwijgzaam, gesloten man die dikwijls voor lange tijd alleen was met zijn dieren in de wijde natuur, ver van het dorp en zijn bewoners. Door deze afzondering moet hij zelf instaan voor het wel en wee van zijn kudde. Hij diende de nodige kennis te bezitten om zelf zieke dieren te genezen, of indien nodig, kleine chirurgicale ingrepen uit te voeren. Daartoe was ook een goede kennis van de medicinale kruiden nodig. Afhankelijk als hij was van weer en wind, was hij beroepshalve ook vertrouwd met de populaire astrologie³⁹.

De schaapherder was dus zeker geen gewone sterveling, maar toch blijft het een vraagteken waarom het goed zou kunnen zijn dat een schaapherder en zijn kudde door magische middelen zou worden verplicht iemand te volgen.

Toch is dit het doel van een uniek middel waarin de eigenschappen van kruiden, was, eucharistievieringen en een psalm in combinatie voorkomen:

[236] Hoe men een scaepherde met sinen scape soude doen volghen alsoe verre alsmen wilde ter tijt toe datmen hem oerlof¹ gave.

Nemet confilie² ende titelosen³ ende ysaudencruut⁴, ende doet dat in maechdenwas⁵ daer neghenwerven missen over gelesen zij, ende segt desen salmen driewerven: Dominus regnavit, decorem indutus est, etc.⁶, ende dan toget hem dat was: hij sal u volghen ofte hij wille of niet en wille.
H. 2, 137

37 Marzell, Volksmedizin, pp. 108-109.

38 Sinninghe, Volkskunde 48 (1947), 74; W.L. Braekman (ed.), Der Scaepherders Kalengier (1513) (Vroege Volksboeken uit de Nederlanden 5; Brugge, 1985).

39 W.L. Braekman, Hier heb ik weer wat nieuws in d'hand (Gent, 1990), pp. 311-12, en Lebrun, Op.cit., II, p. 24 e.v. over de veroordeling van schaapherders-tovenaars te Brie in 1688. Vgl. ook Van Haver, Ned. Incant., p. 47 over de speciale positie die schapers in de landelijke gemeenschap innamen.

1 oerlof: toelating (om niet langer te volgen)

2 confilie: men onderscheidde twee soorten: de grote en de kleine confilie, resp. smeerwortel (Symphytum officinale L.) en brunelkruid (Prunella vulgaris L.)

3 titelosen: herfsttijloos (Colchium autumnale L.); niet in Mnl. Wdb.. Cf. Vandewiele, Een Middelnederlandse Versie, p. 350 en Daems, Op.cit., nr. 599

4 ysaudencruut: plantnaam, wellicht corrupt voor consouden (de y zou dan in feite het afkortingsteken zijn voor con), madeliefje (Consolida minor L.)

5 maechdenwas: ongepijnde, d.i. ongezuiverde was

6 ‘Dominus ... etc.’: Ps. 92.

[p. 270]

10. Om uit ‘eenigen noot’ te geraken

Het is algemeen bekend dat in de late Middeleeuwen en nog lang daarna de lagere geestelijkheid pseudo-religieuze praktijken met magische inslag zoniet heeft aangemoedigd, dan toch heeft geduld. In bepaalde gevallen speelde ze daarbij een actieve rol.

Een dergelijke praktijk, waardoor iemand zijn eigen moeilijkheden of die van een vriend kan oplossen, een ritueel ‘om eenigen noot’ (te lenigen?), komt voor in een handschrift uit de late veertiende eeuw. Het heeft toebehoord aan een zekere Johannes de Wasia († vóór 1402) of Jan van Waas die pastoor was van Koekelare en later van Sint-Walburga te Brugge. Woorden als demsterheden en dinct lijken te wijzen op de West-Vlaamse oorsprong van de tekst. Andere als bliscap en dlicht horen veeleer in de streek van Deinze-Gent-Oudenaarde thuis, zodat men kan vermoeden dat Jan van Waas of de door hem gebruikte bron uit deze streek afkomstig was. Uiteraard is dit slechts een hypothese.

Centraal in dit ritueel staat een wassen kaars met een zonderlinge vorm. Men kan vermoeden dat deze kaars, zo groot als men zelf denkt nodig te zijn en zonder twijfel in verhouding tot de ernst van de ‘noot’ waarin men zich bevindt, aan de kerk diende geofferd te worden. Een priester was het wellicht die de psalmen in het Latijn reciteerde. Maar ook dit is niets meer dan een vermoeden, want de tekst laat ons op dit stuk in het ongewisse.

Die luidt als volgt:

[237] Alstu Gode om eenigen noot, die du zelve of eenich dijn vrient heves, wils bidden of manen, of Hi di helpe daer ute, zo doe aldus:
Mac een licht¹ van wasse na deser crucen ghescepen², als³ lanc als di dinct dat redene zy:



Ende ontstec ten eersten beneden⁴ ende daer na boven ten hoofde. Ende les desen zalm⁵: Benedicite omnia opera domini...⁶. Dit zaltu lesen hierna:
Heere dine mate es gemeten na dine cruce die Du voerets in dine hant toter hellen⁷. Ende Du met dinen voeten ter hellen ghinges, ende met dinen hemelschen here⁸ names den zegel, ende den duvel bondes, ende dine viande verwonnes entie lieve zielen verlossets die lange in rauwen ende

1 licht: kaars

2 gescepen: gemaakt

3 als: (al)zo

4 beneden: in het hs. staat ten eersten ende beneden

5 zalm: psalm

6 Dan. 3, 57-81; deze passage staat volledig in het hs. Vgl. Braekman, Miscellanea, pp. 108-109.

7 Misschien is deze voorstelling ontleend aan de iconografie waar Christus soms wordt afgebeeld, ten Hemel varend of uit de doden verrijzend met een kruis in de hand

8 here: leger

[p. 271]

Tekst [237] uit hs. E., 35v

[p. 272]

in demsterheden hadden gesijn⁹. Entie Du met di in die ewelike genaden voerets. Alsoe doedi¹⁰ dat du .N. verledichs¹¹ uut al zire noot, also waerlike als dat waer was dat Du verlossets ende verledeghets de zielen van der pinen ende voerdetsi in die eewelike bliscap. Amen.

Danne les desen zalm: Benedictus Dominus deus Israel qui visitavit...¹².
Nu zegt dit [in] dietsche¹³: ‘Heere dine mate’, al ute, alsoet voren gescreven staet.
Nu onstec dlicht ter rechter hant wart, ende les desen zalm: Quicumque vult salvus esse...¹⁴.
Secht dit [in] dietsche: ‘Heere dine¹⁵ mate, etcet.’, als eerst.
Nu ontstec ter luchter¹⁶ hant, ende les desen zalm al over¹⁷: Fundamenta eius in montibus...¹⁸.
Dan zech: ‘Heere dine mate, ut supra’.
Nu ontstec dlicht ter rechter zide waert. Ende les desen zalm: Magnificat anima mea dominum¹⁹, al ute.
Dan zech dit [in] dietsche: ‘Heere dine mate, ut supra’.
Nu ontstec dat licht ter luchter zide wert, ende les desen zalm: Nunc dimittis²⁰, al ute.
Dan les dit [in] dietsche: ‘Heere dine mate, ut prius, Amen’.
Nu zech ditte: pater noster etcet. et libera nos a malo. Amen.
Dit machmen doen in kerken of in husen, ende dit is waer geprouft ende gevonden.
Aldus eis²¹ dat cruce ghescepen:



Ende als tcruce bernet, zo les dese zalme, die hier na comen in elken houc vander kerken of vanden huus. Ende dat vers dat hier na comt: Benedicite omnia opera, al uut. Ende dan dit vers: Tua est potentia tuum et regnum domini da paterni diebus nostris²²; Dan les desen zalm: Quicumque vult salvus esse, al uut. Ende dan dit vers: Tua est potencia, etcet. Ende dan les desen zalm: Nunc dimittis. Ende dan dit vers: Tua es potentia. Ende dan desen zalm: Quicumque vult salvus esse. Ende dan: Tua es potentia. Ende dan dese collecte:

9 gesijn: geweest

10 doedi: in het hs. staat diedi

11 verledichs: verlost

12 Luc. 1, 68-79; voor de volledige tekst, zie Braekman, Miscellanea, p. 109

13 dietsche: Nederlands

14 Het symbolum van Athanasius (zie bespreking van de tekst), volledig afgedrukt in Braekman, Miscellanea, pp. 109-110

15 dine: in het hs. staat dese

16 luchter: linker

17 .al over: helemaal, volledig

18 Ps. 86, 1-7 (cf. Braekman, Miscellanea, p. 110)

19 Luc. 1, 48-55

20 Luc. 2, 29-32

21 eis: is; het hs. heeft eist

22 Dit vers heb ik tevergeefs elders gezocht; het lijkt enigszins op Par. 29,11.

[p. 273]

Domine Ihesu Christe te deprecor ut N. liberare digneris de angustijs suis quas habet et non permittas eum fatigari ab hijs qui volunt ei mala et cogitant contra eum, et non valeant implere voluntatem eorum in illum qui devote tibi in omnibus deservire cupijt. Ideo precor ut de manu inimicorum suorum eruas eum quia dixisti de quicumque tribulatione clamaverint ad te tu exaudies eos et quicumque orantes petitis, credite qui a capietis et fiet vobis. Illi confidunt in sua potentia et ego in tua misericordia. Amen.
E., 35v-37v

Alhoewel niet alles in deze tekst even duidelijk is, blijkt uit de laatste Latijnse collecte alvast dat het ritueel bestemd was om angst en echte of vermeende vijanden te bestrijden. Jezus wordt er gebeden zijn met naam genoemde dienaar (N. = nomen) te verlossen van zijn angsten en niet door hen die hem kwaad toewensen, geschaad te worden. Christus wordt er herinnerd aan zijn belofte wie zich om hulp tot Hem richt niet wandelen te zenden maar te helpen.

Om angsten en vijanden ver te houden van een persoon, zo lezen we, maakt men een waskaars in de aangegeven vorm of - de tekst is niet duidelijk - verscheidene kaarsen die in een bepaalde figuur moeten opgesteld worden⁴⁰. Deze kaars(en?) ontsteekt men eerst aan het benedeneinde. Na een Latijnse ‘zalm’ volgt een Mnl. tekst, waarin - niet toevallig - de maat van Christus vermeld wordt. Deze lengtemaat ‘es gemeten na dine cruce’, waarmee wellicht het tweemaal afgebeelde kardinaalskruis bedoeld wordt.

Hierna ontsteekt men het bovenste einde van de kaars(en?) en weer volgt een Latijnse en dezelfde Mnl. tekst over de maat van Christus. Dan wordt de kaars aan de eerste rechterzijde ontstoken, daarna aan de linkeren tenslotte aan de tweede rechter- en dito linkerzijde. Het ontsteken aan elke zijde van de kaars, of van elke andere kaars, wordt telkens gevolgd door een verschillende Latijnse, maar steeds dezelfde Mnl. tekst over de lengtemaat van Christus.

De volgorde waarin het ontsteken gebeurt is dus:

Wanneer op deze manier de zesarmige kaars (of de zes kaarsen) ontstoken zijn, worden nog eens vier van de reeds gebeden ‘zalmen’ herhaald. Hier besluit het ritueel met een Latijnse collecte waarin, zoals we zagen, het doel van de ceremonie duidelijk wordt.

40 Over het gebruik van kaarsen bij votiefmissen (de zg. votiefkaarsen), zie Franz, Die Messe, pp. 289-290.

[p. 274]

Bij het ontsteken van elke kaars werd dus een Latijnse tekst gebeden die onveranderlijk ‘zalm’ genoemd wordt, alhoewel van de zes aldus aangegeven teksten er in feite slechts één (Fundamenta ...) behoort tot de psalmen in de huidige kerkelijke betekenis van deze term. Vier van de overige zijn lof- of dankliederen uit de bijbel: het gebed van de drie jongelingen in de brandende oven (Dan. 3, 57-87), het loflied van Zacharias (Luc. 1, 68-79), het danklied van Maria bij haar bezoek aan Elizabeth (Luc. 1, 46-55) en het dankgebed van Simon in de tempel (Luc. 2, 29-32). De overblijvende ‘zalm’, Quicumque vult salvus esse..., is het bekende symbolum van Athanasius⁴¹. Deze geloofsbelijdenis werd psalm genoemd, omdat het in het Romeinse brevier één van de gebeden is die 's zondags bij de primen gezongen werd en er onmiddellijk volgt op Psalm 118 die ook op dezelfde wijs gezongen werd.

Het enige gelijkaardige ritueel uit andere landen dat ik heb kunnen vinden, komt voor in een vijftiende-eeuws manuscript dat nu in de universiteitsbibliotheek te Wroclaw (vroeger Breslau) bewaard wordt (Ms. I.O. 98, fol. 95v-106v). Deze tekst begint als volgt⁴²:

Das ist eyn licht, das man bornen sal vor einen gutten frundt ader vor sich selber und das licht sal haben dy lenge der herren Jhesu Christi. ist seker gut vor alle dy fynde⁴³ sychtig vnde unsichtig und dys gebet dorczu sprechen mit etlichen psalmen dy do hy ongeczeyget werden.

In tegenstelling echter met de Nederlandse gaat de Duitse tekst als volgt verder:

Das licht oppfer ich gote dem hymmelischen Vater yn der ehre seines allenlibesten sones unsers herren Jhesu Christi mich czu erlosen durch dysen seinen eynigen lyben Son von allen meinen fynden sichtigh und unsichtich durch seinem gotlichen willen von allen den dy mir gedencken arges zu thun es sey mit worten wercken oder gedancken unde vor der vorsuchunge der fynde des neydes und hasses auf das sy mir nicht geschaden können...

Na dit gebed knielt men neder en zegt een aantal Latijnse psalmteksten. Daarna gaat het gebed verder in het Duits. Een kaars zo lang als de lengte van Christus komt nog even terloops ter sprake (fol. 104v):

... habe ich czuflucht mit begyrlikeit meines herczens und byte das du weldest aufnemen das licht das do hot dy lenge deines lyben Sones und mich mit meynen guten frynden wollest bewaren unde befryden...

In tegenstelling tot wat de inleidende alinea liet vermoeden, blijkt het Duitse ritueel slechts vage gelijkenis te vertonen met de Nederlandse. Toch is het duidelijk dat beide teksten tot één en dezelfde, gemeenschappelijke traditie behoren.

41 Zie Van Haver, Ned. Incant., p. 487 en ook Braekman, Miscellanea, p. 113 (noot 16).

42 Klapper, Mitt. der Schles. Gesellschaft f. Volkskunde 19 (1907), 35. Klapper geeft alleen dit beginfragment.

43 Klapper leest synde, wat zonder twijfel fynde moet zijn (zie volgende noot).

[p. 275]

In dezelfde traditie is wellicht ook een Middelengels ritueel te situeren waarbij het lezen van psalmen en het ontsteken van kaarsen een grote rol spelen. Het duurde een ganse week en was zeker niet goedkoop. Het moet gedaan worden in de naam van Sint-Susanna, waarmee wel de kuise Susanna uit de bijbel bedoeld is. Het werd aan haar gebracht door de aartsengel Gabriël in naam van God⁴⁴:

Who so in any sorow or in prisoun in poverte or in other infirmite or desese or fever or dropsey, cancre, festre, mormall or yn disese of synne or in drede of sodeyn dethe or yn bataille or in torment or in eny other of perell be londe of by water, or in geysyn or in moreyn, of folke or of bestes, or els ony thyng be lost or forgetyn or remeved ayen conscience

Do syng a masse on a Sonenday of the holy Trinite and do light .iij. candelles of wex and yeve .iij. almesse to thre pore men and offre atte that masse and stande till masse be seide.
The moneday do syng a masse of seynt Mychell and of all aungeles and archeaungeles and light .ix. candeles and yeve .ix. almesses and offreth and stande till masse be saide.
The tewesday do syng a masse of the holy Gost and do light .vij. candelles and yeve .vij. almesses and offreth and stande till masse be seide.
The wednesday do syng a masse of Seynt John Baptist and of all the holy patryarkes and light .iiij. candeles and yeve .iiij. almesses and offreth and stande tyll masse be sayde.
The thursday do syng a masse of seint Petre and of all the apostles and light .xij. candelles and yeve .xij. almesses and offreth and stande till masse be saide.
The ffriday do syng a masse of the holy crosse in remembraunce of altho that on it beleven and light .v. candeles and yeve .v. almesses and offreth and stonde till masse be saide.
The satirday do syng a masse of our lady seint Marie and of all virginis and light oon candell and yeve oon almesse and offreth and stande till masse be seid.

Who so doth this in good devocioun, he shall be delyvered from all eveles and from all maner of perelles and every frende may do this for other yif hym self may not or be not of power to perfourme that almess and leveth wele that this thyng ys sothe and preveth that God hym self sende be seynt Gabriell to Susann for the false cryme that on herr was put.
And al who this forseid service doth or els let be doon, shall be keped in quiete from all perrelles eveles and myscheves thurgh the grace of seynt Susanne. Amen Amen.

Belangrijk daarbij is dat in de Duitse tekst de kaars ‘dy lenge deines lyben Sones’ moet hebben. In de Mnl. tekst moet(en) ze een welbepaalde kruisvorm hebben of in een dgl. vorm staan, maar van de lengte van Christus is slechts onrechtstreeks sprake. Dat echter ook het Mnl. ritueel een verband had met de lengte van Christus, blijkt uit het steeds herhaalde: ‘Heere dine mate es gemeten na dine cruce’.

44 Londen, Bl, Ms. Sloane 249, fols. 180r.

[p. 276]

Het best bekend is de ‘lengte van Christus’ wel in de vorm van een sedert de veertiende eeuw in gans Europa verspreide Schutzbrief, een strook papier waarop een lange tekst voorkomt, die begint met de mededeling van de plaats waarop de lengte gevonden werd. Gewoonlijk is dit te Jeruzalem bij het H. Graf. Hierop volgt de opsomming van de wonderbare krachten die aan het bij zich dragen van de brief verbonden zijn. De volgende passage stemt precies overeen met het doel van ons Mnl. ritueel:

Und wer unsres lieben Herrn Läng bey sich trägt, oder in seinem Haus hat der ist gesichert von allen seinen Feinden, sie seynd sichtig oder unsichtig.⁴⁵

In een verdere opsomming van de eigenschappen wordt gezegd dat ‘nichts Böses’ in het huis kan blijven waarin de brief bewaard wordt en dat ‘kein Donner und Wetter mach jhme nicht schaden, auch sollte es vor Feuere und Wasser behütet seyn’.

Daarop volgen een reeks gebeden die aan Sint-Franciscus toegeschreven worden. In deze vorm heeft, zoals gezegd, de lengtemaat zijn grootste verspreiding gekend, doch hier zijn de gebeden reeds hoofdzaak geworden en hebben ze de aandacht van de eigenlijke lengtemaat ten dele afgeleid.

De vermelding van de heilige Franciscus in dit verband heeft sommigen tot het besluit gebracht ‘dat de minderbroeders of hun kring de hand hebben gehad in de aanvankelijke samenstelling’⁴⁶.

De afmetingen van heiligen of heilige voorwerpen werden van oudsher verondersteld de geestelijke krachten van de personen of voorwerpen zelf te bezitten. Het gebruik heilige maten als amulet op zich te dragen wordt reeds door Gregorius van Tours in de zesde eeuw vermeld⁴⁷.

Een minderbroeder-theoloog uit de zeventiende eeuw deelt precieze gegevens mee over de statura corporis Christi, zoals ze afgeleid kunnen worden uit de toen bekende lijkwaden van Christus⁴⁸:

Staturam corporis Christi, a vertice ad calcem usque, in Sudario Vesontino reperi sex pedum geometricorum, tribus digitis minus; seu, quod eodem recidit, quinque pedem et trium quartarum unius pedius, duodenum enim digitorum, ut solet, pedem mathematicum fuisse.

Volgens anderen was Christus, weer te oordelen naar de lijkwaden van Turijn en van Besançon, ‘zeven palmen lang’⁴⁹, precies de lengte die reeds

45 We citeren naar een Duitse versie van deze Schutzbrief, gedrukt door A. Jacoby, ‘Heilige Längenmasse. Eine Untersuchung zur Geschichte der Amulette’, Schweiz. Archiv f. Volksk. 29 (1929), 1. Zie ook Bächtold-Stäubli, Op.cit., V, cols. 899 e.v. en Gräbner, Zt. f. Volkskunde 60 (1964), 23-34.

46 P. Maximilianus, ‘Sint Franciscus en de Lengtemaat van Christus’, Franciscaans Leven 41 (1958), 13.

47 E. Ettlinger, ‘The Hildeburg Collection of Austrian and Bavarian Amulets in the Wellcome Historical Medical Museum’, Folklore 76 (1965), 109.

48 Fr. Quaresmius, Historia-Theologica ac Moralis Terrae Sanctae Elucidatio (Antwerpen, 1639), II, § iii, p. 529.

49 G.D.J. Schotel, Iets over de uitwendige verschijning van onzen Heer Jezus Christus ('s-Hertogenbosch, 1852), p. 44. De lijkwade van Besançon werd bij de Franse Revolutie als pluksel voor wonden gebruikt en ging aldus verloren.

[p. 277]

in de zevende eeuw door de Gallische bisschop Arculf, en vijftig jaar later door Beda als de maat van het H. Graf aangegeven werd⁵⁰.

De eigenlijke lengte, d.i. de maat van het lichaam van Christus, komt volgens A. Jacoby het eerst voor in een inventaris van de relikwieën van het klooster Ernstein in de Elzas uit 1357. Hierin wordt, naast vele andere heilige zaken, ook ‘die lenge unsers herren’ vernoemd, echter zonder nadere beschrijving ervan. Een afbeelding van deze lengte treft men aan in de Passionale Kunigonde, eveneens uit de veertiende eeuw. Het is een lijn in rode inkt met eronder: hec linea sedecies ducta longitudinem demonstrat xristi⁵¹. In een vijftiende-eeuwse codex wordt de lengte eveneens door een lijn voorgesteld, hier echter met het bijschrift: Noverint universi, quod triginta duabus vicibus tanta fuit longitudo stature Christi in Constantinopoli ex aurea cruce mensurata sicut infra scripta linea. De lijn is 6,5 cm lang. Hieruit blijkt dat een gouden kruis als maat genomen werd; ook andere bronnen wijzen in die richting⁵².

In de Vita Jesu Christi, die rond het midden van de veertiende eeuw door de kartuizer Ludolphus de Saxonia geschreven werd, komt eveneens een passus voor die op de lengte van het kruis, en onrechtstreeks dus ook op de lengte van Christus betrekking heeft:

Creditur autem crux domini quindecim pedes habuisse in altum et tabula superposita pedem et dimidium, dicuntur quoque in cruce domini fuisse quatuor ligna diversa...

Een gouden - volgens andere bronnen, zilveren - kruis dat de maat van Christus zou aangeven, blijkt inderdaad te Constantinopel bewaard geweest te zijn. Volgens een document uit het begin van de dertiende eeuw zouden er zelfs verscheidene exemplaren van aanwezig geweest zijn. Ook in het Westen werden dergelijke kruisen bewaard. Zo leest men b.v. in Hendrik Suso's autobiografie:

Es was in der stat ein Kloster, in dem waz ein steinin bilde, ein crusifixus, und daz war, als man sait, ein ebenlengi der masse, als Christus war.

Alhoewel er aanwijzingen zijn dat er ook schilderijen bestonden, waarop Christus naar werkelijke grootte afgebeeld was, is het toch gewoonlijk een kruis dat als standaard voor het nemen van de maat dienst deed. Het is daarom zeer waarschijnlijk dat het kardinaalskruis in onze tekst, ook in verband met deze lengtemaat dient gebracht te worden.

In verband met deze maat kunnen we nog wijzen op een vijftiende-eeuwse Middelengelse Schutzbrief, die wellicht bij een bevalling op het lichaam van de vrouw gelegd werd (BL, Rotulus Harley 43 A 14)⁵³:

50 Volgens een Middelengelse aantekening uit de vijftiende eeuw was de lengte van Christus ‘vj fote and iij ynches’ (Wright and Halliwell, Reliquae Antiquae, I, p. 200).

51 Afgebeeld in E. Legros, ‘La Mesure de Jésus et autres saintes mesures’, Enquêtes du Musée de la Vie Wallonne 9 (1962), 319.

52 Legros, Op.cit., 322.

53 C.F. Bühler, ‘Prayers and Charms in Certain Middle English Scrolls’, Speculum 39 (1964), 274.

[p. 278]

This cros xv tymys meryn ys the lenght of oure Lord Ihesu criste. And the day that thou beryst it upon the or lokist therupon, thou shalt have thise gret giftis that followyth...

Deze passage wordt voorafgegaan door een ongeveer 12,7 cm hoge afbeelding van een kruis, het zg. kruis van Lorreinen⁵⁴, gelijkend op de afbeelding die ook de Mnl. tekst vergezelt⁵⁵:

Op een andere, sterk gelijkende rol, wordt dit kruis ook afgebeeld⁵⁶. Op de dwarsbalk staat hier IN NOMINE IHESV SIGNO SIGNO, op de vertikale balk komen vijf Tau-kruisen voor, waartussen de letters NO, ME, TA, YOW. Dit kruis, dat eveneens ongeveer 12,7 cm hoog is, wordt gevolgd door een tekst die weer sterk gelijkt op de zo-even vermelde:

Thys crosse xv tymys metyn ys de length of oure Lorde Jhesu cryst, and what day ye looke theron and blesse yow therewith, there shall no wycked spryte have no power to hurte yow,...

Volgens deze twee magische rollen was de lengte van Christus dus ongeveer 1,90 m (15 × 12,7 cm). Deze rijzige gestalte is volledig in overeenstemming met de Westerse traditie, die Christus voorstelt als altae staturae proportionate ... Protracta statura corporis⁵⁷, zoals ook reeds hierboven is gebleken.

Ook op de reeds meermaals vermelde Schutzbrief komt een afbeelding van een kruis voor, alhoewel hier geen enkele aanwijzing (meer?) aanwezig is dat ze als maat bedoeld zou zijn. Uit deze brief blijkt echter nog dat er reeds vroeg een vermenging gebeurde met een andere standaardmaat: die van het H. Graf te Jeruzalem. Uit de bewaarde reisverhalen van middel-

54 Dit kruis werd ook aansbisschopskruis of kardinaalskruis geheten: de bovenste dwarsbalk is misschien oorspronkelijk het opschrift geweest dat boven het kruis geplaatst werd. Het echte Griekse kruis zou er oorspronkelijk eveneens zo uitgezien hebben (M. l'Abbé Crosnier, Iconographie chrétienne (Paris, 1848), p. 94).

55 De afbeelding komt voor in W. Sparrow-Simpson, ‘On a Magical Roll Preserved in the British Museum’, The Journal of the British Archaeological Association 48 (1892), 40.

56 Ph. Bliss (ed.), Reliquiae Hearnianae (London, 1869), I, pp. 193-198.

57 Sparrow-Simpson, Op.cit., 42.

[p. 279]

eeuwse pelgrims naar het H. Land, weten we dat in Jeruzalem zijden banden te koop werden aangeboden die de maat van het H. Graf weergaven en als amulet gebruikt werden o.m. weer bij in barensweeën verkerende vrouwen. Beide maten zijn natuurlijk nauw met elkaar verwant, zodat uit de ene gemakkelijk de andere kon afgeleid worden.

Uit het voorgaande mogen we besluiten dat het bovenstaande ritueel zeer waarschijnlijk thuishoort bij de pseudo-religieuze devoties waarvan de lengte van Christus het voorwerp is geweest. De vorm echter die de devotie in deze tekst aanneemt is zeer zeldzaam.

Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst treffen we de lengte van Christus veelal aan in de vorm van een lange smalle strook papier van 142 tot 175 cm lang⁵⁸, een directe navolging van de hierboven vermelde Middelengelse perkamenten rollen. Talrijke in de Nederlanden gedrukte exemplaren, vooral uit de achttiende en de negentiende eeuw, zijn bekend⁵⁹.

Het hier besproken ritueel kan ook in verband gebracht worden met de in de Middeleeuwen veel voorkomende votiefkaarsen. Zoals bekend werden kaarsen gemaakt van dezelfde lengte als de gestalte van een zieke of van het zieke lichaamsdeel. Ze werden geofferd aan de heilige wiens hulp of voorspraak men wilde bekomen⁶⁰:

Man mass die Körperlänge oder die Länge bzw. den Umfang des erkrankten Körperteils mit einer Schnur und liess nach diesen Massverhältnissen eine Kerze anfertigen, wobei die Masschnur als Docht diente.

Tenslotte dient hier nog even gewezen te worden op de sterke invloed van de apocriefe evangelies in het Mnl. gedeelte van het ritueel. Hierin komt de tocht ter sprake die Christus na zijn dood ondernomen heeft naar de hel. Deze nederdaling vormt, samen met het eraan voorafgaande lijdensverhaal, de inhoud van het Evangelie van Nicodemus, ook bekend als de Acta Pilati. Het detail uit de Mnl. tekst, ‘... den duvel bondes’, herinnert duidelijk aan de volgende passage uit dit evangelie, die we hier in Engelse vertaling weergeven⁶¹:

For behold, now this Jesus putteth to flight by the brightness of his majesty all the darkness of death, and hath broken the strong depths of the prisons, and let out the prisoners, and loosed them that were bound ... then said the king of Glory unto Heil: Satan the prince shall be in thy power unto all ages in the stead of Adam and his children...

58 Legros, Op.cit., 321.

59 Men zie D.J.H. Ter Horst, ‘Een Nederlandsche Uitgave van de ‘Mensura Christi’, Het Boek 24 (1936-1937), 327-330; J. Gessler, in: Miscellanea Historica in honorem Alberti de Meyer (Leuven, 1946), pp. 1036-1047; H. Mandos, ‘Een Brabantse Christus Lengte’, Brabants Heem 9 (1957), 98-106; idem, ‘De Verspreiding der Lengtematen van Christus’, Brabants Heem 11 (1959), 110-114; idem, ‘De H. Lengte van het Bossche Genootschap’, Brabants Heem 12 (1960), 108-109; W. Lampens, ‘Het Heilig Graf en de “Lengte van Christus”’, Sint-Franciscus 9 (60) (1958), 110-116; en W.H. Knippenberg, ‘Nogmaals de H. Lengten’, Brabants Heem 12 (1960), 109-110.

60 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, p. 475. Men vgl. ook Viaene, Biekorf 68 (1967), 264-267.

61 James, Op.cit., pp. 136-137.

[p. 280]

Ook in het eveneens apocriefe evangelie van de apostel Bartholomeus komt een gelijkaardige passage voor⁶²:

Then did I enter in and scourged him [= Satan] and bound him with chains that cannot be loosed...

Misschien is ook de zin ‘ende mit dinen hemelschen here names den zegel’ door deze passage te verklaren. De bekendheid van deze gegevens in magische formules blijkt verder nog uit ‘Ein Segen vor und wider alle Feind und Unfall’ die in het beroemde Duitse Romanusbüchlein voorkomt⁶³:

... der Segen, den der Herr Jesus that, da er zur Höllen hinabgestiegen und die Altväter aus des Teufels Banden erlöset hat, den Teufel gefangen und gebunden, der gehe über mich...

62 Idem, p. 168.

63 Spamer, Op.cit., p. 66.

11. Onzichtbaar worden

Onzichtbaarheid is een eigenschap van goden, godinnen, demonen en in het algemeen van alle bovennatuurlijke wezens, bij voorbeeld elfen. Sinds de Oudheid heeft de mens met een volharding en vindingrijkheid die zeker een betere zaak waardig was, getracht deze eigenschap te verwerven⁶⁴. Waarom hij die zo graag wou hebben en wat hij dan daarmee wenste aan te vangen, wordt, eigenaardig genoeg, nergens vermeld. Men kan alleen vermoeden dat zijn bedoelingen niet steeds zuiver en nobel waren. Voor dieven lijkt het in alle geval een bruikbare eigenschap en voor wie als gluurder genot puurt uit het ongezien en ongestoord bekijken van zich ontblotend vrouwelijk schoon, is het bijzonder waardevol. Ook Jan Jauregni, de moordenaar van Willem van Oranje, had ‘briefkins’ bij zich waardoor hij meende ‘invisibel te wesen’⁶⁵

In het corpus van teksten dat we hierna laten volgen, treffen we enkele volkse middelen aan die dan ook veelal in de volkstaal geschreven zijn. De meeste en de meest gekunstelde zijn echter in het Latijn. Ze horen zeker thuis in de elitaire magie en waren bestemd voor een kleine minderheid van intellectuelen.

[238] Om invisibel¹ te gane.

Als die swaluwen jongen hebben, soo sult ghij die jongen de ooghen uuijt steken ende leggense wederom in den nest. Daerna sal die oude swaluwe comen, ende sal steenkens brengen ende doense in de jongen oogskens. Dan neempt die steenkens uuijt die oogen ende daer sult ghij met invisibel gaen.
H., 250

64 Bächtold-Stäubli, Op.cit., VIII, cols. 1453-1465.

65 P.C. Bor, Historie der Nederlandtsche Oorlogen (Amsterdam, 1679), II, p. 313.

1 invisibel: onzichtbaar, leenwoord uit het Fr. (invisible), niet in Mnl. Wdb..

[p. 281]

Een ander middel is slechts onvolledig bewaard:

[239] Invisibilis gaen.

Nympt vleermuysen bloet ende laet dat drogen¹. En doetet in en doyckgen [...]
Ar., geen foliëring

Nog een ander:

[240] Wiltu invisibel wesen.

Recipe een tongen van den raven ende vanden wouwe¹, ende laet dair 9 missen over lesen, ende draecht onder diin arm, ende het sal werden² al die wile³ si dair onder siin.
Lo. 6, 65r

Het geloof dat het bijwonen van de mis op de gelovigen een wonderbare uitwerking had, leidde op het einde van de Middeleeuwen tot allerlei bijgelovigheden en misbruiken⁶⁶. Men liet de priester - uiteraard tegen betaling - een aantal missen celebreren voor doeleinden die niet steeds even moreel hoogstaand waren. Soms werd het aantal missen opgevoerd tot twaalf, maar in het algemeen lijken drie voldoende te zijn⁶⁷.

Deze tekst is zeer waarschijnlijk een vertaling uit één van de talrijke Latijnse verzamelingen van gelijkaardige ‘secreten’ en recepten. Zo komt in hetzelfde Londense manuscript, waaruit de hierbovenstaande tekst afkomstig is, nog een gelijkaardig Latijns recept voor waarin de wouw ook ter sprake komt:

[241] Ad invisibilitandum.

Accipe miluum et extrahe eius linguam et dimitte eum volare et pone linguam sub altare ita quod 9 misse canteantur super eam, et cum aliqua domum intrare volueris, pone super caput tuum et nullus te videbit.
Lo. 6, 82r

In een Oostmiddelnederlands-Fries handschrift uit de veertiende eeuw treft men een gedeeltelijk Latijnse tekst aan. Wil men niet gezien worden, zo heet het hier, dan moet men twee ogen van een bruine kikker en twee van een groene nemen. Die bindt men samen in een nieuwe doek. En, zo besluit de tekst, ‘daar na so bind se met ene fademe. Also that thue komen under en ogen oc andre under ander, ende also mag thi ne man sin’⁶⁸.

1 drogen: in het hs. staat drogent dat.

1 wouwe: kiekendief

2 werden: gebeuren

3 wile: tijd.

66 Franz, Die Messe, p. 92 e.v.

67 J. Gessler, ‘Enkele Verzen van “Die Hexe” folkloristisch toegelicht’, De Brabantsche Folklore 19 (1940), 159. Ook volgens het Enchiridion Papae Leonis (Rome, 1740), p. 122.

68 Wardale, Ndt. Mitt. 8 (1952), 22.

[p. 282]

Soms wordt de onzichtbaarheid toegeschreven aan het bezit en het dragen van een ring, een steen of een gordel. Zo is een magisch middel bewaard om een groene steen te maken die, gevat in een ring, moet gedragen worden om dit doel te bereiken⁶⁹.

[242] Hoort hier der w[e]rsten philosophen [steen] te vercrighene, die alderw[e]rste die oynt waren upder aerden. Inden eersten Aristoteles¹, Plinius², Avicenna³, Meriandres⁴
Inden eersten moet ghi crighen en idel⁵ huys daer niemant inne en woont nocht gewoent en heeft in lange tijt. Ende dit huys moet ghij alleene crijghen ende eymelick, dat niemant en weet.
Ende dan moet ghi nemen een nieu lampte⁶, ende moet die hanghen in een eijmelick houck vanden huyse. Ende die lampte zuldi eerstmael doen vul lijsaertsmout⁷. Ende ghij sult scriven dese dreije veersen⁸ in abortijf⁹, ende die zuldij doen sijncken in den gront vander lampte met ghewichte van gaude. Dit ghedaen zijnde, zo sal hi scrijven in een brieffelken dese namen:
Neptalnabus echecar milon horti samuel saphai ghardam farcheijs bore brorithire +
Ende dit brieffeken zuldi doen sijnken met ghewicht van selvere inde gront van der lampte voornoemt.
Ende als ghij dit aldus ghedaen hebt, dan zuldi nemen een wiecke van catthoen, ende doen dit inde voorseide lampte alsoot behoorelick is.
Ende dan zuldi ooc wachten [tot] die sonne te Gode gaet¹⁰. Dan zuldi vulliken bereeijt¹¹ zijn ende hebben daer een ghewijdden sten ende [...]nck van ghewijdde cleedere ghebrant [...] ghewijdden sten, ende ooc met eend[er ghewijdden] keersse. Ende als ghij vier g[emaekt zult hebben], so zuldij u lampte [aensteken ...] ende sulfferpriem van [...] ende [...] lampte [...] zo zuldij hebben colen van ghewijdden palleme, ende dus moet ghij zo vele hebben dat ghij daer neghen vieren af maket, alle negen recht onder die lampte. Ende die colen zuldi [dan] onsteken met eender ghewijdder keersse.
Ende als tvier ende die lampte wel ontsteken es ende wel berren¹², zo zuldi beghinnen te lesen die drije veersen die ghi ghescreven hebt, ende die zuldij scriven .ix. waerf alsoo si staen in den zautere¹³ up uwen knien, ende u aensichte ten oosten waert zuldij keten.
Ende als ghij dijt ghedaen hebt neghewaerf, zo zuldij opstaen ende beghinnen den eersten¹⁴ daer dat eerste veers inne staet. Ende met dat ghij

69 De delen tussen [ ] komen in het hs. niet voor. Sommige bladen in het hs. zijn immers gedeeltelijk door vochtinwerking verdwenen.

1 Aristoteles: Grieks filosoof die ook natuur- en geneeskundige werken schreef

2 Plinius: Caius Plinius Secundus, de auteur van het beroemde encyclopedische werk Naturalis Historia

3 Avicenna: een der beroemdste Arabische medische auteurs

4 Meriandres: mij niet bekende auteur

5 idel: leegstaand

6 lampte: lamp

7 lijsaertsmout: vet van een hagedis (cf. Fr. lézard)

8 Deze drie ‘veersen’ volgen niet. Zoals verder uit de tekst blijkt waren het de beginwoorden van drie psalmen

9 abortijf: perkament gemaakt van de huid van een geavorteerd lam of kalf

10 te Gode gaet: ondergaat

11 vulliken bereeijt: volledig gereed

12 berren: branden

13 zautere: psalmboek

14 den eersten: de eerste psalm

[p. 283]

beghint, zo zuldij vallen up uwen knien ende lesen die drie psalmen achter een¹⁵ eer ghij upstaet.
Ende dan zuldij upstaen ende hebben een wieroocvat ende wieroocterrine¹⁶, ende ghij bewierooct [drie]mael de lampte ronsomme de cam[er] ende dat huys ten vieren houcken.
Ende [dan], terwijlen dat ghij ditte doet, zo zuldi dit lesen: Benedicite omnia opera domini domino¹⁷ al uytte. Ende wanneer ghi ditte wel ende vulcommelick ghedaen hebt, zo doet tvier uuten wieroocvate ende weder tot dien colen [...] erst die lampte. Ende dan gaet [...] ende bevelet u den almachtighen Godt [maer] wacht u wel dat ghi alsoo [wel] doet [dat] niemant en meercke [uw w]erck.
Ende dat doet neghen havonstonden ende neghen morghestonden metter zonnen upganck, ende dit moettij beghinnen met enen effenen¹⁸ dach vander nieuwer manen of int wassen der manen tot dat u neghen daghen vulcommen zijn, zo ghi ghewone zijt. Ende dan neempt die lampte af ende doet die olie uute die daer inne is.
Ende dan zulstu inden gront vander lampte, tusschen beede de brieffelkens ende tusschen tzelver ende tgaut vinden enen cleenen groenen steen, zonder twijfele.
Dan neempt dat gaut ende gaet tot enen gausmet, ende doet daeraf maken enen vijngherlijnck¹⁹ met een casken in de grootte vanden steene. Emmer wacht u wel dat uwen steen uut uwen handen niet en gae. Ende als datte ghedaen es, zo neempt zelve den steen ende stelt hem int casken.

Virtus huius lapidis.

Inden eersten zoo wie dese steen²⁰ draecht ende themwaerts²¹ toe kert, is niet siendelick²² van yemande, noch bindelick, noch sluijtelick in eenighe banden van ysere ofte stale, zo wie hem over hem draecht.
Ende is ooc niet quetselick met eenigh ijser ofte stael.
Ende wat ghij begheert van [hem of vraecht] hi zal dat vercrighen up [conditie dat] hij tusschen zijn ooghen [...] maer desen steen wilt [ghedraegen zijn] van een suijver persoen [ofte van een] suijver [...].
Dus ghedaenighen sten was vercreghen bi de vrauwe van Fantameels int Jaer 1341. Zoo ooc een ghecreecht een²³ clerck van hertoghe Jan van Brabant int Jaer²⁴.
Ende dese vijf woorden: zeptanabus etherie mi[...] speri samuel, moeten staen buijten up [den] vijngherlijnck. Ende Raph. gord[...]m filius carrire: desen vier namen moeten binnen staen, wildij twee vrienden vianden maken.
G. 5, 61v-63r

15 achter een: na elkaar

16 wieroocterrine: wierookvat (cf. Fr. terrine); niet in het Mnl. Wdb

17 Dan. 3.57

18 effenen: pare

19 vijngherlijnck: ring

20 Na steen staat in het hs. dach doorstreept

21 themwaerts: naar zichzelf

22 niet siendelick: niet zichtbaar

23 Na een staat in het hs. cleer doorstreept

24 De plaats voor het jaartal is niet ingevuld. Misschien is Jan III (14de E.) of Jan IV (15de E.) bedoeld. Dit zou dan chronologisch min of meer in overeenstemming zijn met de in dezelfde alinea vermelde datum.

[p. 284]

De filosofensteen die hier wordt beschreven zou kunnen bogen op de autoriteit van bekende meesters uit de Oudheid. Hiertoe is allicht ook de mij overigens onbekende Meriandres te rekenen. Op het einde volgen nog twee andere personen die de geloofwaardigheid van het beschreven procédé en van de opgesomde eigenschappen moeten bevestigen. Wie echter met ‘de vrauwe van Fantameels’ bedoeld wordt, is mij niet bekend, en dit is eveneens het geval voor de ‘clerck van hertoghe Jan van Brabant’. Het experiment wordt gedateerd in het midden van de veertiende eeuw.

Zoals steeds met teksten die behoren tot de formele, geleerde magie is het hele gebeuren gesitueerd in een kader dat aan allerlei condities dient te beantwoorden: een leegstaand huis waarin men zich bevindt zonder dat iemand het weet, een lamp gevuld met hagedissenvet, de geheimzinnige woorden, zilver, goud, een wiek van katoen, een gewijde steen, gewijde klederen, negen vuren, een wierookvat, enz.

De kleine groene steen die men na negen dagen, te beginnen met een pare dag na de nieuwe maan, eindelijk ‘inden gront vanden lampte’ zal vinden, laat men door een goudsmid in een ‘casken’ op een ring plaatsen.

De ‘virtutes’ van deze steen zijn merkwaardig: als men de ring met deze steen naar zich toe draait, wordt men onzichtbaar en kan men niet gebonden of opgesloten worden. Hij maakt zijn drager ook onkwetsbaar en bezorgt aan zijn meester alles wat die maar wenst. De voorwaarde is wel dat die persoon ‘suijver’ is, wat dat dan ook precies moge betekenen.

In een laatste alinea volgt onverwacht nog een heel andere eigenschap: als men vier mysterieuze woorden binnen de ring en evenveel op de buitenkant ervan schrijft, zullen twee vrienden tot vijanden worden.

Het dragen van een ring met een speciale steen of van een andere die men door een magisch ritueel verkrijgt, speelt bij de middelen om onzichtbaar te worden een grote rol. Dit wordt bewezen door de volgende ⁺Latijnse, zestiende-eeuwse tekst (G. 4, 145r-v). Hier wordt aanbevolen een stuk maagdeperkament te nemen van geitenvel, dat bij wassende maan werd bereid. Met het bloed van een vledermuis schrijft men er de volgende namen van geesten op: Philacrates fabigata gorguides garon plaraka stelpa. Deze worden bezworen ut hec experimentum ad effectum perducas ut quandocumque ut ubicumque voluero inter diversos homines possim esse invisibilis.

Daarna voegt men de volgende ‘characteres’ toe⁷⁰:

Dit stuk plooit men daarop goed toe, stopt het in een ander stuk perkament en steekt het in een toorts die goed met olie is doordrenkt. Die doet men zeven dagen branden op een plaats waar ze door niemand kan verplaatst of gedoofd worden.

+ [243]

70 Vgl. verder hoofdstuk 4, 13. ‘Oproeping van geesten’

[p. 285]

Wanneer men het experiment wil uitvoeren, moet men zeven nachten lang alleen zijn in een huis of in een kamer. De eerste dag moet een woensdag of een vrijdag zijn bij wassende maan.

Elke nacht zegt men driemaal een bezwering tot de hierboven genoemde helse geesten: coniuro vos ... ut mihi talem annulum in hac lampade feratis talem virtutem habentem ut quandocumque ipsum in digito meo habuerim quod sim invisibilem et a nemine mortalium videri possim .... Men vraagt de helse geesten dus een ring in de toorts achter te laten die de drager ervan onzichtbaar zal maken. Na verloop van zeven dagen vindt men die ring inderdaad in de toorts, zo verzekert ons de tekst.

In de Clavicula Salomonis, een berucht traktaat van zeer hermetische aard, waarover we het verder nog zullen hebben en dat door paus Paulus in 1559 op de Index werd geplaatst, komen in het Latijn de volgende magische ⁺instructies voor (G. 5, 26r-v). Op de juiste dag en het geschikte uur wordt, na een ‘carmen’, een cirkel getrokken. Pancreson, die ‘magister invisibilitatis’ genoemd wordt, en zijn helpers Cenoth, Mazath en anderen, worden bezworen de meester onzichtbaar te maken. Alle formele vereisten dienen stipt gevolgd te worden want, si aliter faceris de nullo pervenies ad effectum. Als het experiment niet slaagt, is een reden hiervoor dan gemakkelijk gevonden!

Andere experimenten, alle in het Latijn, doen nog een aantal andere middelen aan de hand. Zo lezen we dat men daartoe het hart van een tortelduif, ⁺de lever van een duif, het hart van een mol en en een deel van een slang in een aarden pot moet doen en dit alles in een oven tot as laten verbranden. Op een vrijdag schrijft men, vóór zonsopgang, de volgende characteres op een stuk perkament: d.e.f.q.p. Men houdt dat stukje perkament met de as die men in een reep linnen heeft gewonden in de linkerhand en in de rechter een stuk ijzersteen. Niemand zal u van dat ogenblik af nog kunnen zien (G. 4, 140v).

⁺Het hart van een pad of de tong ervan onder de voet gedragen vindt men ook aanbevolen. Dit is ook het geval voor de steen die men in de maag van een zwaluwjong zal vinden en in een ring draagt, alsook het pulver van een in mei gevangen mol dat men tempert met bloed van een pasgeboren lam. Hiermee schrijft men de volgende namen: athanatos, yschyros, theos parhon panthon crathon plus. Men drage dit onder de voetzool (Lo. 6, 7v).

Tenslotte verwijzen we nog naar de verder nog te bespreken ars regis Salomonis die niet alleen voor onzichtbaarheid, maar ook voor het vinden van een schat en om een vrouw op iemand verliefd te doen worden, kan aangewend worden⁷¹.

+ [244]

+ [245]

+ [246]

71 Zie hierna hoofdstuk VI, 13. ‘De kunst van koning Salomon’.

[p. 286]

12. Opdat een slang je geen kwaad doet

⁺Ne serpent proiciat venenum super te vel malum faciat tibi, zo luidt het opschrift van een Latijnse tekst. Daartoe bezweert men het odieuze serpent bij de apostelen Gods, de profeten, maagden, belijders, martelaren en alle heiligen, bij de hemel, de aarde, de zee en al dat er zich in bevindt, dat het geen macht heeft een mens te schaden en dat het venijn dat het serpent zou spuwen onbeweeglijk d.w.z. inactief wordt.

Daarna zegt men super aspides et basilices etc. et defendat me hodie et codidie de veneno serpentis. Ook 's nachts wordt men beschermd door de woorden: + ychyros. emanuel . Adonay . Athanatos qui venus et regnas deus per infinita secula seculorum Amen (Lo. 6, 125v-126r).

+ [247]

13. Overwinning in gevecht

Op het einde van Reinaerts Historie (Reinaert II) heeft een tweegevecht plaats tussen de vos en Isengrim, de wolf. De apin Ruhenau, zijn nicht, bereidt de vos voor op de strijd. Ze doet zijn haar afscheren en hem met olie insmeren opdat zijn tegenstander geen vat op hem zou hebben. Ze leert hem allerlei listen en knepen. Ze legt hem ook de handen op en beleest hem:

⁺Ic sal u leren mijn streeck¹,
Dat my u oom leerde mertijn,
Op dat gi verwijnre² moet sijn,
Also gi sult, ic en twivel niet,
Mittien³ si die hant voort stiet,
Die sy op sijn hooft leide,
Ende dese woorde seide,
Blaerde scaeye sal penis
Carsby gor sons abe firnis.
Neve, nu sidi wel bewaert

Brus. 1, 105v

Bezweringen om in een tweegevecht de overwinning te behalen of in de oorlog te zegevieren zijn in ons taalgebied heel zeldzaam. Dit geldt trouwens ook voor andere middelen met hetzelfde doel. Het wordt aangeraden de poot van een haas op de linkerarm vast te maken of een van de volgende stenen bij zich te hebben tijdens het gevecht: adamas, draconites, sagates, nichomai (een soort albast) of berillus (Secr.).

In een Latijnse tekst uit de zestiende eeuw, afkomstig uit onze gewesten, vindt men het volgende aangeraden om niet door een vijand neergeslagen te worden of door het zwaard te sterven. Men laat een loden staaf door

+ [248]

1 streeck: truuk

2 verwijnre: winnaar, zegevierder.

3 Mittien: meteen, dadelijk daarop

[p. 287]

twee opgeroepen geesten consacreren. Hoe men daatbij te werk gaat wordt uitvoerig beschreven. Het wordt elders in dit boek vermeld⁷². Men moet deze staaf in de strijd bij zich dragen. Deze heeft trouwens nog een interessante eigenschap: raakt men er een gekwetste mee aan, dan wordt die weer gezond.

Ook krachtige, gewoonlijk zinloze woorden op een stuk papier geschreven en als amulet bij zich gedragen, vindt men aanbevolen:

[249] Een man die ten stride gaet sal over hem hebben dese woerden: Taey va loing . te rien. Sonte combat si ten rcuuieng.
Evan., cap. 12

De ‘woerden’ lijken corrupt Frans en dit is niet te verwonderen vermits de Evangelien van de Spinrocken uit het Frans werden vertaald.

Vermelden we nog een middel uit latere tijd dat zijn vertrouwen stelt in een mysterieus kruid waarvan de kracht door ‘coninc Caerle’, misschien Karel de Grote, zou zijn ‘gheprouft’:

Om victorie te hebben in den strijt.

Om zeghe te hebben in strijde oft oorloghe, neemt cruut dat men heet alegne, ende legghet up eenen autaer up eenen sondach ende draghet in een nieu doucxkin over u: gheprouft bij coninc Caerle.

De betekenis van ‘alegne’ is onduidelijk; misschien is het corrupt voor alsene, alsem (Artemisia absinthium L.). Het handschrift waarin dit middel voorkomt dateert uit de achttiende eeuw, maar volgens de uitgever van enkele teksten eruit is het een kopie van een veel oudere legger⁷³.

Tenslotte moet in dit verband nog gewezen worden op verscheidene manieren om bij voorbaat te weten wie uit een gevecht als overwinnaar zal te voorschijn treden⁷⁴.

72 Zie hoofdstuk IV hierna.

73 C. De Backer, ‘Een onbekende verzameling Middelnederlandse “Secreten” uit Gent’, Volkskunde 91 (1990), 84-96 (nr. 15).

74 Men zie de zg. ‘Hertzog Ernst Kunst’ hierna (hoofdstuk II, 2. ‘Kleiballetjes’).

14. Reizen waarheen men wil: zalf of toverpaard

Om zich, bij voorkeur 's nachts, snel van het ene naar het andere oord te verplaatsen, zijn uit de Nederlanden in de door ons behandelde periode twee middelen voorhanden⁷⁵. Het ene is een zalfpreparaat dat onwillekeurig aan de heksenzalf doet denken. Het andere is in het Latijn geschreven en tovert een magisch paard te voorschijn dat snel als een pijl uit een boog de magiër naar verafgelegen plaatsen brengt en hem nadien veilig op zijn vertrekpunt aan de grond zet.

75 Zie Ook hoofdstuk VI, 13. ‘Kunst van koning Salomon’.

[p. 288]

[250] Om te reysen haestelic daer men wil.

Luna: herba columbina, Mars: diptannus, Mercurius: mercurialis, Jupiter: barba Jovis, Venus: valeriana, Saturnus: betonica, Sol: solsequium.
Item weet dat ghi alle dese cruden vergaderen sulte inden name van Pharel ende als die mane wassende is. Ende en vergadert gheen cruden als die mane is in Aries. Ende dan, als die maen vol is, na der sonnen onderganc, so maket u unguent¹ inden maniere van Pharel. Ende menghe dat sap vande voirseide cruden mitten smeer vander gheiit ende mitten bloede vander vledermuus, altoes nomende Pharel. Ende als dit ghedaen is, so doch² diin ungent in een siilveren bosse³, ende legghent alden nacht daer seggende: ‘O waerdighe Pharel, ic offer di dit ungent’, ende dan neemt u ungent ende bewaertet.
Ende als giit besigen wilt, so suldi nemen een luttel van dinen ungent ende besalven daermede diin aensicht, diin handen ende diin borst, ende segt aldus: ‘othinel Pharel clemosiel Pharel. Adromaniel Pharel’, ende nomen⁴ die stat⁵ daer ghi wesen wilt.
Lo. 6, 68r

Voor wie dit reizen door de lucht van nut kan zijn of bestemd is, wordt niet vermeld. Men denkt - zoals gezegd - spontaan aan de heksen die - naar men geloofde - zich door de lucht naar de sabbatvergaderingen begaven. Hoewel die zich vóór de opvlucht ook insmeerden met zalf⁷⁶ waarvan eveneens in de bovenstaande tekst sprake is, kan men de doelgroep niet met zekerheid bepalen.

De zalf of het ‘unguent’ wordt bereid uit zeven planten, één voor elk van de zeven planeten. Deze planeetplanten zijn echter geheel verschillend van die welke voorkomen in Dat Boeck van Secreten, dat aan Albertus Magnus werd toegeschreven⁷⁷.

Met Luna wordt in onze tekst herba columbina verbonden. Wellicht is hiermee het Herba columbaria bedoeld die ook in Secr. voorkomt, maar daar aan Venus wordt toegeschreven. Vermoedelijk is het te vereenzelvigen met ijzerhard (Verbena officinalis L.)⁷⁸. Rembert Dodoens verklaart de naam columbina als volgt⁷⁹:

Sommigen houden dit cruydt seer bequaem om de Duyven te locken oft by een te vergaderen ende te houden, om dat (na het segghen van Apuleius) de Duyven dat selve liever pleghen te eten dan enigh ander cruydt.

De Marsplant is diptannus, wellicht de echte diptam (Dictamnus albuls L.). Volgens sommigen behoort diptam tot de kruiden die met Medea, de

1 unguent (verder ook ungent gespeld): Lat. unguentum, zalf

2 doch: doe

3 bosse: bus

4 nomen: noemen

5 stat: stad, maar ook plaats in het algemeen.

76 Bächtold-Stäubli, Op.cit., II, col. 1676.

77 Vgl. hierna hoofdstuk III, 1. ‘Albertus-Magnuskruiden’ en ook Braekman, Versl. en Med. KVATL (1966), 78-81.

78 Vgl. hierna hoofstuk III, 12. ‘Verbena, ijzerhard’.

79 Dodoens, Op.cit., p. 222.

[p. 289]

Griekse schutsvrouwe van de magische planten, werden geassociëerd. De Mercuriusplant is - het lijkt logisch - mercurialis, een plant die bij Dodoens ‘Mercuriael oft Tam Binghel-cruydt’ (Mercurialis annua L.) genoemd wordt, omdat het door Mercurius zou zijn gevonden⁸⁰. Gezien de gelijkstelling van Jupiter met Jovis is het eveneens niet onverwacht dat barba Jovis aan Jupiter wordt verbonden. Het is de bekende huislook of donderbaard (Sempervivum tectorum L.).

Het Venuskruid is valeriana, d.i. valeriaan (Valeriana officinalis L.) dat ook amantilla genoemd werd en grote magische kracht bezit⁸¹. Dit blijkt ook bij Dodoens⁸²:

De ongheluckighe ende onsalighe vrijers en vrijsters ghebruycken de Valeriane in haer minnedrancken...

Het Saturnuskruid is betonie (Betonica officinalis L.) en aan Sol wordt - niet verwonderlijk - solsequium gehecht, waarmee wellicht de goudsbloem (Calendula officinalis L.) bedoeld werd, één van de kruiden die ook aan Hecate worden toegeschreven. Het is echter ook mogelijk dat de paardebloem bedoeld is (Taraxacum officinale Mönch), die volgens Dodoens door sommigen eveneens solsequium genoemd wordt⁸³.

Waarom deze zeven planten niet mogen geplukt worden wanneer de maan zich in het teken van de Ram bevindt, d.i. op de eerste en de tweede dag van de imaginaire en constante maanmaand van dertig dagen, is mij niet bekend. Mogelijk was dit omdat de maan bij het begin van haar wassende periode nog te zwak is. In tegenspraak daarmee is dan het geloof dat het teken van Aries geschikt is om zich op reis te begeven. Zo leest men in een traktaatje De luna per duodecim signa (11de-12de E.): signum arietis ... bonum est ... iter pergere⁸⁴.

Een god of geest die Pharel heet, is mij niet van elders bekend en wat hij in het bijzonder met magische luchtreizen te maken heeft, heb ik niet kunnen achterhalen.

⁺Een tweede tekst, in het Latijn geschreven, tovert een paard te voorschijn waarmee de operator zich in één nacht naar gelijk welke plaats kan begeven. De titel luidt: Si vis habere equum qui in una nocte te portaret quocumque volueris sine resistentia et fallacia (Lo. 6, 66r).

Daartoe gaat men bij zonsondergang stilzwijgend naar een onbewoond huis. Daar schrijft men op de muur met het bloed van een vleermuis de volgende woorden: ‘dedra, syola, dracon, draconco . gramenkios . kien . belsebuuc . astaroth, egipia, barrabas’. Daarop volgt een bezwering van alle duivels (coniuro vos demones) uit de vier windstreken, door God de vader die alles geschapen heeft uit het niets, en door de heilige namen van God

80 Idem, p. 1027.

81 Vgl. hierna hoofdstuk III, 2. ‘Amantilla...’.

82 Dodoens, Op.cit., p. 568.

83 Idem, p. 404 en hoofdstuk III hierna, 8. ‘Solsequium’.

84 S. Svenberg, Lunaria et Zodiologia Latina (Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 16; Stockholm, 1963), p. 60.

+ [251]

[p. 290]

de allerheiligste: ‘alpha et o, adonay, sabaoth, elye, eloye’, door de marteling van Jezus, opdat een paard zonder talmen hier verschijnt. Dan zal men zonder falen, bedrog of angst gebracht worden waarheen men wil gevoerd worden.

Na deze bezwering verlaat men gedurende korte tijd de woning. Wanneer men terugkeert zal een prachtig zwart paard, geheel voor de reis uitgerust, staan wachten (invenias equum fulchrum paratum bene ... nigri coloris).

Wanneer men het wil bestijgen, richt men nog een bezwering tot het dier, volledig in de trant van en met gelijkaardige inhoud als de eerste:

O tu bone eque coniuro te per ipsum ihesum christum vivum et verum deum, enz.

Bij aankomst stijgt de magiër af, zendt het paard weg en handelt de zaken (fac negocium tuum) af waarvoor hij naar deze stad gekomen is. Wanneer hij dan gereed is om de terugweg aan te vatten, herhaalt hij dezelfde bezwering en klimt op het dier dat hem weer naar huis brengt. Daar springt hij eraf en richt nog een korte bezwering tot het paard, waarbij het in de naam van God, van al de goddelijke krachten, door alle engelen en de heilige Maagd en Moeder Gods gemaand wordt ook in de toekomst in dienst van de magiër te staan, telkens wanneer die op het wonderpaard een beroep wenst te doen.

15. Sloten openen

In een ander hoofdstuk zullen we de hamer van Thor vermelden waarmee men een nagel in een op een wand geschilderd oog slaat. Het doel daarvan is onder de aanwezige verdachten van een diefstal de ware dief te ontdekken⁸⁵. Om sloten open te maken was er de hamer van Pluto. Die ⁺zag er volgens een Latijnse tekst (Lo. 6, 222r) uit als volgt:

Dit zonderling uitziend instrument wordt gezegend met de volgende woorden, gericht tot de geest die Neylon basala heet: accipite sacrificium utque hac nulla sera possit resistere ubi reponatur, d.i. aanvaard dit offer opdat geen enkel slot kan weerstand bieden waar hij (= de hamer) neergelegd wordt. Op de steel schrijft men dan de volgende characteres met het bloed van een haan:

85 Zie hoofdstuk II, 5. ‘Oog van Abraham’.

+ [252]

[p. 291]

Men gaat voorbij het huis of de plaats die gesloten is en werpt de hamer van oost naar west voor het slot: het zal openspringen.

Ook magische stenen en planten hebben de eigenschap sloten te openen. Zo is er het verhaal van de raaf die, als hij gekookte eieren in zijn nest vindt, een steen haalt en ze daarmee weer rauw maakt. Deze steen - zijn naam wordt niet genoemd - zal ook ‘ontbinden dye banden ende dye dore sal open gaen’ (Secr.)⁸⁶. Onder de kruiden zullen we op een andere plaats het springkruid vermelden, waarmee eksters de geblokkeerde ingang van hun nest vrijmaken⁸⁷. Soms wordt deze eigenschap ook aan de magische plant duizendblad (Lat. millefolium) toegeschreven (Achillea millefolium L.):

[253] Ad aperiendum omne claustrum.

Accipies millefolium, raptum ant[e] ortum solis¹ op en vridach, ende doet et in gewit² was, ende later over doen .ij. vridachsche missen en tange claustrum dicas³: ‘effata effata effata’⁴.
Ar., geen fol.

Dit springkruid - we zullen het later zien - vindt men soms torite genoemd. In het volgende middel wordt een plant gebruikt, maar de naam is in geheimschrift: het aantal letters komt overeen met dat van torite, maar de letter k past niet, tenminste indien deze k geen schrijffout is voor een cijfer. Welke plant bedoeld wordt, is dus niet helemaal zeker⁸⁸:

[254] Om slooten te doen op¹ springen of gaen.

Men sal plucken 5 2 8 k 3 s dese wortel op Sint Jansavont voer den noene, ende laeter .iij. gesongen missen over doen, ende dan beschrijfter² die sloten met.
Gr. 3, 145v

⁺De enige bezwering, Ad aperiendum seras quales sunt, dateert uit de zestiende eeuw en is in het Latijn gesteld (Lo. 6, 108v). Naast de tekst staat in de marge in een andere maar gelijktijdige hand He coniurationes que sequuntur non sunt fide digna, blijkbaar geschreven door een scepticus wat de efficiëntie van de magische middelen betreft.

Vóór zonsopgang snijdt men een hazelroede van één jaar af⁸⁹. Wanneer men aan een tafel komt, legt men die neer op een nieuwe doek en zegent

86 Vgl. Is. Teirlinck, Flora magica (Antwerpen, 1930), p. 215.

87 Zie hoofdstuk III, 9. ‘Torite’.

1 raptum ... solis: lees: captum: geplukt vóór zonsopgang

2 gewit: gewijd

3 tange claustrum dicas: raak het slot aan, zeggende (lees dicens)

4 effata: één van de zg. ‘ipsissima verba’ van Jezus. Het betekent: word geopend (Marc. 7.34).

88 Er zijn immers nog plantennamen die uit hetzelfde aantal letters bestaan, b.v. peonie.

1 op: open

2 beschrijfter: zegen er (cf. Dt. beschrien).

+ [255]

89 Vgl. Deel I, hoofdstuk II, 16. ‘Verstuiking: Sint-Agrias met hazelroede’.

[p. 292]

ze: ‘Ik zegen u, hazelroede, met dezelfde zegen waarmee Remigius het brood en de vogel gezegend heeft’. Dit is wellicht een allusie op één van de vele legenden die in verband met de H. Remigius, bisschop van Reims, de ronde deden. De roede wordt gezegend en geheiligd opdat ze de kracht zou bezitten gelijk welk slot waarmee ze in aanraking komt, te openen. Daarna zegt men een voor de gelegenheid aangepast onzevader:

Pater noster qui es in celis sanctificetur nomen tuum adveniat in hac virga, fiat voluntas tua sicut in celo et in terra et cum hac virga, et ne nos inducas in temptationem sed libera nos in hac virga.

Wanneer men met deze aldus gezegende roede een slot wil openmaken, leest men een psalm (Ps. 23) en slaat er dan met de roede op. Het zal zonder twijfel opengaan.

16. Spijs en drank te voorschijn toveren

In een laat-middeleeuws handschrift werd op een blanco ruimte in de vroege zeventiende eeuw de hiernavolgende tekst toegevoegd. Die werd door een latere gebruiker doorstreept, gelukkig zonder de leesbaarheid ernstig te schaden. Alhoewel hij, strikt genomen, buiten het door ons gesteld tijdskader valt, moge hij hier toch bij wijze van uitzondering weergegeven worden wegens zijn uniek karakter.

[256] Wilt ghij spijse oft dranck doen comen daer ghij wilt.

Schrijft dese woirden in een briefken ende legget daer in drije gecruijste penningen¹, ende schrijft dese woirden: mercurion + p.², belzebon + p., smarthagon + p. Dit sult ghij leggen te samen op een dorpel van een kerck-hoff, ende gaen dan in de kercke ende lesen dese psalm³: Eripe me domine ab homine malo, O heere verlost mij vanden bosen mensche.
Ende dan sult ghij niet meer vinden dan die drije xse⁴ penn[ingen] ende den brieff sal van daer⁵ sijn.
Ende tot die drije penningen neempt ander gelt ende legget onder die schotel oft kanne ende spreeckt dese voirscreven woirden Mercurion, belsebub smarthagon: alle[s] wat ghij begheert dat suldij hebben. Het⁶ ende drinct ende maeckt goet sier, die spijse ende dranck is goet maer die bode en doech niet⁷.
H., 250

Drie penningen met op de ene kant een kruis worden samen met drie magische woorden of namen van de duivel (cf. belzebon of belsebub) op een stuk papier geschreven. Deze krijgen magische kracht door ze op de drempel van een kerkhof te leggen, terwijl men in de kerk een psalm gaat

1 gecruijste penningen: muntstukken die op de ene zijde een kruis afbeelden

2 p.: het vertikale been van de p staan drie horizontale streepjes; bedoeld is wel: gekruiste penning

3 Ps. 13, 9

4 xse: gekruiste

5 van daer: weg

6 Het: eet

7 die bode .. niet: de brenger (de duivel) ervan deugt niet.

[p. 293]

bidden. Bij de terugkeer is het briefje verdwenen en blijven alleen de muntstukken over. Wil men spijs of drank, dan legt men die stukken samen met andere muntstukken onder een kan of schotel. Men reciteert dezelfde woorden en het gevraagde verschijnt.

Merkwaardig is het einde waarin de scribent ons a.h.w. goede appetijt wenst, maar er terzelfdertijd op wijst dat de leverancier van de spijzen (de duivel) niet deugt.

17. Toverij opsporen en tenietdoen

Tovenaars en tovenaressen werden verondersteld zich op instigatie van de duivel bij gelegenheid met het lot van hun medemensen in te laten of in hun leven in te grijpen, zodat ze niet meer zichzelf zijn, ziek worden of zich vreemd gaan gedragen. Ze zijn dan betoverd. Hoe kan men zeker zijn dat dit werkelijk het geval is?

Er waren mensen die daar een beroep van maakten. Dit was bij voorbeeld het geval met Mr. Jacob Judocq de Rosa, een naar het Noorden uitgeweken Kortrijkzaan. In 1548 werd hij in Gelderland veroordeeld omdat hij ‘hem onderstaen heeft mit onbehoirlicker manieren den luyden en beesten van toverijen te genesen ende mitten selven manieren den luyden te segghen oft sij betoovert waren oft niet en bij wien’. Hoe hij daarbij tewerk ging, vernemen we helaas uit het vonnis niet⁹⁰.

Ziehier nog een middel:

[257] Die es betovert. Dus machment weten.

Nym een vat ende do et vol wins, ende dan ghieter in gesmolten loot, ende seg diese wort: poro . porta et crosabatur aray et aray paclitus. Amen.
Dan sal blicken int lod wat hem gedain is, ende darna werpet in een lopende water off fonteyne.
L. 1, 150v

In Duitsland is sinds lang de gewoonte bekend om op bepaalde dagen, vooral in de tweede helft van december, gesmolten lood of tin in een schotel water te gieten⁹¹. De figuren die zich bij het stollen van het metaal vormen gebruikte men voor het voorspellen van de toekomst. Zo betekenen sterren geluk, kruisen lijden, diertjes de dood, enz. Bovendien werd op het loodgieten ook een beroep gedaan om het liefdesleven, het al dan niet huwen, trouw of ontrouw te voorspellen.

In de late Middeleeuwen zou het ook gebruikt zijn om te bepalen of een ziekte al dan niet door toverij veroorzaakt werd en in bepaalde omstandigheden ook om te weten wie voor de betovering verantwoordelijk was⁹².

90 Sinninghe, Volkskunde 45 (1943), 172.

91 Bächtold-Stäubli, Op.cit., I, cols. 1389-1391.

92 S. Seligmann, Der böse Blick und Verwandtes. Ein Beitrag zur Geschichte des Aberglaubens aller Zeiten und Völker (Berlin, 1910), I, p. 256; Scheible, Op.cit., II, p. 225.

[p. 294]

Alhoewel we mogen aannemen dat de molybdomantie ook in de Nederlanden van oudsher bekend was, zijn bewijsplaatsen zogoed als onbestaande. De bovenstaande tekst is dan ook belangrijk wegens zijn uniek karakter.

De scribent veronderstelt dat de lezer met de techniek en vooral ook met de interpretatie van de grillige figuren voldoende vertrouwd was. Hij beperkt er zich toe te zeggen dat het al dan niet betoverd zijn ‘sal blicken int lod’, maar hoe dat dan wel zal ‘blicken’ vindt hij niet nodig te specifiëren.

De tekst vertoont enkele eigenaardigheden. Dat het vat met wijn en niet met water gevuld werd, heb ik nergens anders aangetroffen. Dit geldt trouwens ook voor de zonderlinge, onbegrijpelijke woorden (corrupt Latijn?). Tenslotte is er het werpen van de gestolde loden figuren in een lopend water of een fontein. Was het de bedoeling dat samen met het wegwerpen en meespoelen van de loden figuren ook de toverij zelf zou verdwijnen? Het ontbreken van voldoende vergelijkingsmateriaal, ook in het buitenland, maakt het onmogelijk hierop een antwoord te geven.

Tegen de machtige invloed van tovenaars en tovenaressen werden vele soorten tegentover in stelling gebracht. De meest uiteenlopende middelen kwamen daarvoor in aanmerking, o.m. planten konden daarbij goede diensten bewijzen⁹³. Vermelden we terloops dat look, het theriakum van de armen, iemand tegen toverij beschermt als men een ‘bottelken’ of teentje bij zich draagt⁹⁴. Indien men het verkiest kan men ook drie bijen eten, wanneer men meent betoverd te zijn. Binnen de drie dagen is dat dan voorbij (G. 4, 142v). Ook kruis- of stekelbessentakken zijn er goed voor: ‘Crolbesien, dat sijn stekelbesien, de tacken van stekelbesien verdriven alderande tooverie ende infectie, als men die voor de dueren of veinsteren stroyt ofte hanct, ende bewaren de hoven voor alle tooverie ende vergiftinghe’⁹⁵.

Bezweringen of zegens zijn weinig talrijk⁹⁶. Uit de vijftiende eeuw dateert de volgende:

[258] Die boete¹ wille hebben die betovert ware.

Gaet ter kinne int soute water, ende werpt over sijn hovet, ende segghe:
Hier souke ic boete, ende bate die ic hier souke moet my gheschien. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen.
Spij², alle toveringhe die mi deren mach!
G. 6, 156r

93 Bächtold-Stäubli, Op.cit., III, col. 435 e.v.

94 Thijs, Volkskunde 92 (1991), 311.

95 U. Gent, hs. 3893, fol. 3v.

96 Op het heksenproces van Mierlo en Lierop in 1595 blijkt dat deze Noord-Brabantse heksen een ‘gebedeken van toverie’ kenden. Ze hadden het hun cipier geleerd die er voor de schepenbank vier regels van opzegde. Cf. Sinninghe, Volkskunde 45 (1943), 170 en Van Haver, Ned. Incant., nr. 1077. M.i. is het een gebed en geen zegen of een toverspreuk, wellicht een morgengebed (cf. de eerste regel: ‘'s morgens als ik opsta...’). Indien het een zegen of toverspreuk ware geweest, zouden de heksen die zeker niet aan hun bewaker bekendgemaakt hebben! Om deze reden werden deze vier verzen hier niet opgenomen.

1 boete: baat, hulp

2 Spij: interjectie van afkeuring.

[p. 295]

Het gebruik van zout om de invloed van heksen- of duivelswerk af te weren, komt van alle schutsmiddelen het meest voor⁹⁷. De werking die eraan wordt toegeschreven was reeds in de Oudheid verspreid maar kreeg door kerkelijke invloed een nieuwe en sterkere impuls. Ook nu nog wordt de pasgeborene tijdens de doopplechtigheid zout op de tong gelegd om hem tegen het Kwaad te beschutten.

Bij de Grieken en de Romeinen werd zout als een heilige gave van de goden beschouwd, die noch bij eetmalen noch bij offergaven mocht ontbreken. Plinius (Hist.Nat. 31, 98-105) roemt zijn genezende en bederfwerende kracht en laat niet na te wijzen op de sacrale betekenis ervan.

Aan de combinatie water en zout, zoals die in de bovenstaande Mnl. tekst tot uiting komt (soute water), wordt dezelfde macht toegeschreven. Ook dit blijkt uit allerlei kerkelijke gebruiken. Bij de wijding van het doopwater⁹⁸ leest men b.v. Exorcizo te, creatura aqua ... omnis virtus adversarii, omnis incursio diaboli, omne phantasma, omnem inimici potestatem eradicare et effugare .... Daarop volgt de zegen van het zout waarna het met het water wordt gemengd.

Uit deze kerkelijke zegens treedt ook de nadruk naar voren die gelegd wordt op de oorsprong van het zout: door middel van de kracht van het hemelse vuur wordt het uit water gedistilleerd. Hierdoor wordt dan naar analogie aan het zout de macht toegeschreven met hemels vuur Satan te verjagen.

Na deze vergelijking met de kerkelijke formulieren kan het geen verwondering wekken dat de aan water en zout toegeschreven apotropaeïsche werking ook in bezweringen en zegens buiten de kerk aangetroffen wordt.

In de hierboven meegedeelde tekst wordt het zoute water ook over het hoofd van de ‘patiënt’ geworpen, wellicht om ook dit lichaamsdeel van de slechts tot de kin in het water ondergedompelde persoon van de weldoende invloed ervan te laten genieten.

Voor allerlei andere voorbeelden van het gebruik van zout, niet alleen tegen betovering maar ook als geneesmiddel, als hulp voor barende vrouwen en voor het beoefenen van liefdestover, kunnen we hier volstaan met verwijzing naar gespecialiseerde studies⁹⁹.

In een tweede laat-middeleeuwse tekst wordt toverij duidelijk als een oorzaak van ziekte beschouwd. Het was inderdaad eeuwenlang de gewoonte ziekten waarvan men de oorzaak niet kende, aan toverij toe te schrijven. Om die betovering ongedaan te maken werd een beroep gedaan op gespecialiseerde heiligen en op ‘aflezers’. De tekst is slechts gedeeltelijk bewaard daar waterschade gedeelten van het papier heeft doen verdwijnen¹⁰⁰:

97 Bächtold-Stäubli, Op.cit., VII, col. 897 e.v; zie ook A. De Cock, ‘Het zout in 't volksgeloof en volksgebruik’, Volkskunde 17 (1905), 202-203.

98 Franz, Die kirchlichen Benediktionen, I, pp. 127-129.

99 Cf. Olbrechts, Op.cit., pp. 131-132; cf. ook voetnoot 1.

100 Wat tussen [ ] staat werd door mij toegevoegd en is dus alleen een mogelijkheid, geen zekerheid.

[p. 296]

[259] [Dit es] goet om tovery te benemen.

[Nemt een stuck] broets ende schryft [daerinne ... ende] geeftse den siec[ken teten. Hi sal] geneesen. Soe ock [secht aldus]:
[In nom]ine Patris et Filij et Spiritus [sancti. Am]en + on + Jhesus + emanu[el ......................] + agla + [............................ Christus vincit] Christus regnat [Christus imperat ...] anepseneton + anastasis [..................] eleyson + ymas + agyos [+ tu Pater] sana + tu Fili sana + tu [Spiritus sancti sana] + et libera famulum tuum [..........] ni fastinatione et fi[............] Christum dominum nostrum. Amen.
Dan leest den sieken ov[er sin hooft sint] Jans evangely Per cru[cem sig]num fugiat procul omne m[aleficium] Et per idem signum [.......] benignum. Oro te d[................. bene]dicte sic loquor iste. In n[omine Patris et] Fily et Spiritus sancti. Am[en].
G. 7, 397v-398r

Dit formulier bestaat uit drie delen. Enkele krachtige woorden worden op een stuk brood geschreven en aan de patiënt te eten gegeven. Daarop volgt een Latijnse zegen en het Sint-Jansevangelie. Tenslotte maakt men met een kruis (per crucem signum) een zegenend gebaar over het hoofd en bezweert het Kwaad door de macht van het kruis van Christus.

18. Uitgegeven geld doen terugkeren

De hiernavolgende bezwering is naar alle waarschijnlijkheid een extract uit een traktaat over de magische werken die in elk van de achtentwintig maanposities (mansiones), d.i. op de achtentwintig dagen van de maancyclus kunnen verricht worden. Het volledige traktaat - wellicht een vertaling uit het Latijn - is niet bewaard gebleven.

De onderstaande tekst is het enige overblijfsel.

[260] Item mansio .16. so winde een penninc in ghelen sindael¹ ende suffrungeer² mit eykenmispel³ et dic⁴:
O here almachtig God, du die vanden oversten hemel sieste den afgront, du die den mensche na dinen beelde ende ghelikenesse hebste gheformeert, overmids dat die levende leven ende die stervende sterven, dine miltheijt diinre gracien⁵, ic anbede⁶ dat so welkes daghes of ure ic desen penninc die ghewonden is in desen sindael uutgheve, datsi te mi weder comen.
Ec cum des⁷ dic secreto nomina⁸ gulridah, harminara, fracdadic, germi, et fiet⁹
Lo. 6, 231r

1 sindael: naam van een fijne linnen of zijden stof

2 suffrungeer: berook (niet in Mnl. Wdb.; zie echter verder hoofdstuk VI, 17. ‘De maan in elk ...’, waar het woord eveneens voorkomt)

3 eykenmispel: maretak (Viscus quercus L.)

4 et dic: Lat. en zeg

5 dine ... gracien: deze vier woorden staan los van wat voorafgaat en volgt. Dient men te lezen door dine...?

6 aenbede: bid, verzoek, wil

7 Et cum des: Lat. en wanneer je hem (de penning) uitgeeft (Lat. das, inf. dare)

8 dic ... nomina: Lat. zeg de (volgende) geheime namen

9 et fiet: Lat. en zo zal geschieden.

[p. 297]

Dit ‘experiment’ kan alleen uitgeprobeerd worden op de zestiende dag van de maancyclus. Het bestaat uit twee delen: het eerste omvat een beroking en een bezwering. Wanneer daarna (het tweede deel) de penning wordt uitgegeven, zegt men vier geheime namen. De penning keert terug in het bezit van de eerste eigenaar.

19. Vuur blussen

Bezweringen en magische formules om een brand te blussen zijn in de door ons behandelde periode erg zeldzaam. Mij zijn er slechts twee bekend, één in het Nederlands en één in het Latijn.

⁺In het Bieënboek van Thomas van Cantimpré komt een exempel voor ter illustratie van ‘hoe grote cracht dat silentium hevet’. In het klooster van de monniken van Affligem in Brabant heeft Thomas gehoord van een pater die aldaar zestien jaar lang gezwegen had. Op zekere dag brak er in het klooster een grote brand uit. De monnik ging bij het vuur ‘ende hij ontbant zijn tonghe ... ende hi sprac dese woerden:

Du, vuer, staat in deser uren ende du, vlamme, ruste en houde op gheringhe.

En, zo vertelt Thomas verder, ‘daer ghesciede een wonderlick dinck. Ende dat vuer verghat die macht zijnre craften ende stondt inden woerden des heylighen mans ende die grote vlamme ghinc haestelijcken uut’ (Bieënboek, Sign. LXv).

De tweede tekst dateert uit de zestiende eeuw:

[262] Si vis extinguere ignem.

Scribetur in cera virgineam nomina dormientium: Maximianus, Malchus, Martinianus, Dionisius, Seerapion, Constantinus et Johannes, et jacta in ignem et extinguere.
H. 1, 72

Dit zijn de zeven slapers uit de naar hen genoemde legende waarvan de eerste soms niet Maximianus maar Maximilianus heet. Vandaar dat de zeven, die we reeds vroeger ontmoetten¹⁰¹, ook wel St. Maximilianus en gezellen worden genoemd. Ze werden onder keizer Decius in een grot bij Ephese ingemetseld en pas onder keizer Theodosius II teruggevonden. Ze zouden dan voor een korte tijd weer levend geworden zijn.

Het verband tussen deze Slapers van Ephese en het blussen van een brand moet vermoedelijk gezocht worden in een analogiegedachte. Zoals de zeven in de grot insliepen, zo moet ook het vuur ‘inslapen’, d.i. uitdoven.

+ [261]

101 Zie hierboven Deel I, hoofdstuk I, 23. ‘Slapen’.

[p. 298]

20. Wapenzegens

Het is niet gemakkelijk wapenzegens te behandelen los van zegens tegen vijanden. Van Haver heeft daarop gewezen toen hij drie soorten wapenzegens onderscheidde: bezweringen van de wapens van de tegenstander om die b.v. hun snede te doen verliezen, bezweringen om het geluk en de slagkracht van het eigen wapen te vergroten, en zegens waar de hoofdklemtoon ligt ‘op het lijfsbehoud’¹⁰². Deze laatste soort is niet gericht op objecten zoals de eerste twee, maar op personen en kan dan ook beter ondergebracht worden bij vijanden.

In de vroege Middeleeuwen heeft de Kerk benedicties der wapens van de ridders in het leven geroepen. Ze zijn sinds de elfde eeuw bekend en werden ook in het godsoordeel van de gerechtelijke tweekamp gebruikt¹⁰³. Ze waren in het Latijn en uit onze gewesten zijn dergelijke teksten niet bewaard.

Het bestand van Mnl. en Latijnse wapenzegens uit onze gewesten is niet zeer groot maar wel verscheiden. Zo is er een zegen tegen alle soorten wapens die een ‘snede hebben’ als zwaarden, strijdbijlen, messen, enz.

Deze vijftiende-eeuwse zegen luidt als volgt:

[263] Die alle wapene haer snede [wille] nemen, die segghe dese woerde:
Ick verbiede die, wapene goede,
Bi des helechs Gheest bloede,
Ende bi des helechs Kerst caritaten¹,
Dat du moets diin sniden laten.
Snijt mi ghene wonde,
Nu noch te ghere stonde,
Ende si alsoe ghedvade² diin point ende dijn snede,
Als onser Vrouwen sente Marien zweet ende haer lijff was,
Al[s] so vanden heleghen Kerst ghelach³.
Hout dese woerde inden name⁴ dat God gheboren was.

G. 6, 156v

De verwijzing naar Maria in het kinderbed komt ook nog in andere wapen- en andere, gelijkaardige zegens voor. Zo b.v. in een Ausfahrtsegen uit München¹⁰⁴:

102 Van Haver, Ned. Incant., p. 283.

103 Bächtold-Stäubli, Op.cit., IX, col. 22 en Franz, Die kirchlichen Benediktionen, II, pp. 99 e.v.

1 caritaten: liefde, Lat. caritas

2 ghedvade: lees: ghedwade, gedwee, week (zie Mnl. Wdb. s.v. ghedwede)

3 ghelach: geliggen komt in Mnl. Wdb. niet voor; het prefix ge- vormt hier een werkwoord met perfectieve betekenis: gaan liggen (in het kinderbed)

4 name: het hs. heeft op de e een doorstreept afkortingsteken (voor n).

104 Müllenhoff und Scherer, Denkmäler, I, p. 182.

[p. 299]

 

aller miner viende wapen

 

diu ligen unde slafen

 

und sin also palwahs

 

als waere miner vrouwen vaks

 

do si den heilegen Crist gebaere

 

und doch ein reiniu meit waere.

In een veel latere ‘Versicherung vor Schiessen, Hauen und Stechen’ is het niet Maria, maar Christus wiens zweet erbij gehaald wordt: ‘... heut müssen mir die Geschüz Kugeln und Waffen so lind und weich werden, als der blutige Schweiss war den unser lieber Herr Jesu hat vergossen aus seinen eigenen Leib...’¹⁰⁵. Dit is wellicht het gevolg van het feit dat deze tekst uit een protestants land afkomstig is.

Maria en haar Zoon komen ook samen voor in de volgende zegen:

[264] Item dat sweert ende alle mans wapenen te bespreecken.

Ick bevele mijne vrauwen, sinte Marien, alle mijn x vingeren, alle Goidts engelen; die heijlige Kersten¹ schoet sijne roede in die fleume Jordaens, die rode ontschoet²: alsoo moet alle mans wapen doen tegen mijn vleesch ende tegen mijn bloet. Dat sij waer in Goids namen. Amen.
Gr. 3, 118r

De betekenis van schoet en ontschoet is verloren gegaan. Wat oorspronkelijk wederstoet, d.i. weerstond, hield tegen betekende, is hier door de scribent verkeerd begrepen als ontglipte.

Het meest bezworen wapen is het zwaard:

[265] O[m]me een zwert sine snede te nemene.

Secht:

Ic besweere di, zwert goet,
Bi ons Heeren bloede,
Dattu mi sijs also weec
Als sente Marien zweet

Secht .iij. werf dese worde: + panthon + genton + Aglay + pater noster.

G. 3, 11r

In een zeventiende-eeuws formulier dat hier ter vergelijking gegeven wordt, zijn het Maria's borsten die ‘weec’ zijn¹⁰⁶:

Ick besweire alle wapenen, die ghesmet ofte ghemaeckt sijn, sichtent dat godt ghecruijst was, dat sij soo wee [sic, lees: weec] op mij zijn als Marias bursten, daer Jesus Christus aen ghesoghen heeft.

105 Kaindl, Zt. f. Ethnologie 25 (1893), 44.

1 Kersten: lees Kerst

2 ontschoet: viel hem uit de hand.

106 Olbrechts, Op.cit., p. 114. Men vgl. ook: ‘Ofte gij twijfelde dat imant hert waer, soo seghet: Yser en stael hout uwe sne gelijck Maria haren maechdom de, soo doende zult gij daer door stooten ofte een raep waer’ (Thijs, Volkskunde 92 (1991), 311, nr. 37).

[p. 300]

De krachtige woorden die in de laatste alinea van de vorige bezwering opduiken, zijn zo sterk verschillend van de berijmde, volkse zegen, dat het voor de hand ligt aan te nemen dat die er oorspronkelijk niet bijhoorden. Het woord ‘panthon’ treffen we als panta aan in een ander kort formulier¹⁰⁷:

Dat u geen zwaard en schade, zoo leest deze woorden: Panta te grammata acrimo acrimus.

Het woord ‘aglay’ is een letterwoord dat bestaat uit de beginletters van de volgende Hebreeuwse zin: Atlah Gabor Leolam, Adonay, d.i. ‘Gij zijt machtig in eeuwigheid, Heer’. Het is één van de machtigste sjemhamforas of geheime, krachtige namen van God, een abbreviatuur voor een hele zin in de beste kabbalistische traditie. Wat ‘genton’ betekent of uitdrukt is mij echter niet bekend.

Een ander:

[266] lek besweer iser ende stael, dat myn geen blancke swerden konnen steken ofte sclaen bij dat werdige hyllige graf, ende by dije hylige vif wonden, als yck et te voren kan weten dat yck dese .iij. worden kan spreken: Christus bewaer dat vleys, Christus bewaer dat wapen, Christus bewaer dat mes.
Apsweringe.
Iser ende stael, holt u sne,
Als Maria haer maychdom de,
Als Maria was,
Van haer lyeve kynt Jhesus dat se ghenas¹.
Ar., niet gefol.

Een laatste zwaardzegen, een mengsel van Nederlands en Latijn, dateert uit de vijftiende eeuw. Hij vertoont een aantal kenmerken die in geen van de vorige terug te vinden is. Helaas heeft het handschrift sterk geleden onder waterschade, waardoor ongeveer de helft van de tekst verdwenen is. Vermits deze zegen zo verschilt van de andere is het mij ook niet mogelijk geweest alle ontbrekende delen door vergelijking met eventuele, verwante teksten zelf aan te vullen¹⁰⁸.

[267] [Een swert] syn sneedt te be
[nemen dat] ghy met den ogen be
[.........]icht.

[Ons Here Jesus] Christus schoet zyn roed¹
[in de flume] der Jordaen ende die

107 Van den Bergh, Op.cit., p. 327, nr. 69.

1 ghenas: baarde.

108 De tekst wordt hier dan ook zoveel mogelijk weergegeven zoals hij in het hs. voorkomt, zodanig dat de lezer zich een idee kan vormen van de grootte van elk ontbrekend deel. War russen [] staat is mijn poging om de tekst aan te vullen.

1 schoet zyn roed: stak zijn staf

[p. 301]

[..............] en de floet. Alsoe
[..............]gen myn vleys ende
[bloet in Jesus nam]en Amen. Ick ver-
[...................] sy ons Heeren,
[......................] also weech²
[.....................] Marie bloet
[................ vl]eys ende bloet
[....... Jesus autem] transiens per
[medium illo]rum ibat³ lauda
[.....] Filius lux Spiritus sanctus.
[..................................]
[..................................]
ille impe [........................]
Jordane. E[........................]
cultellus⁴, Lan[cia ..............]
nil noceatis, nec [................]
Caput meu[m .......................]
sint lat[..........................]
G. 7, 398v-399r

In deze tekst herkennen we het bekende Jordaanmotief dat in zegens vooral, maar niet uitsluitend in formules voor bloedingen wordt gebruikt. Het komt eveneens voor bij andere kwalen, zelfs bij onschendbaarheid¹⁰⁹.

Een ander voorbeeld met het Jordaanmotief gecombineerd met een ander:

[268] God entie ghoede sint Jan,
Ghinghen achter lande¹,
Sonder lachter² of schande,
So dat zij stappans³ quamen,
An die heilighe flume Jordane,
Daer God selve in ghinc,
Ende sijn doopsel of ontfinc.
Aldaer slouch Gode, die ghoede,
In die flume Jordane een roede,
Entie Jordane weder stoet⁴:
Alse⁵ moeten alle wapine up mi doen,
Mijn vleesch ende ooc mijn bloet
Moet met deser seinighen zijn behoet
In Gods namen. A.M.E.N.

Brus. 2bis, 69v-70r

2 weech: week

3 Jesus autem ...: Luc. 4.30

4 cultellus: Lat. mes.

109 Van Haver. Ned. Incant., pp. 457-458

1 achter lande: door het land

2 lachter: laster

3 stappans: weldra, vlug

4 weder stoet: stond stil

5 Alse: lees Also.

[p. 302]

De hierboven uit het Brusselse manuscript gedrukte wapenzegen bestaat - zoals men ziet - uit een vermenging van het wandel- en het Jordaan-motief. Waar het eerste vooral voorkomt bij brand en brandwonden, wormen en rabies, treft men het tweede eveneens bij bloedingen aan, maar ook bij kanker en koorts¹¹⁰.

Vermelden we hierbij, volledigheidshalve, dat een verwante tekst voorkomt als onderdeel van een morgengebed, een ‘bedinghe ... 's morghens vroe’ die - vermits het duidelijk een gebed is - niet in ons corpus werd opgenomen. Een paar verzen refereren aan de hierboven volledig uitgewerkte zegen¹¹¹:

Die heileghe Kerst ende die goede sinte Jan,
Ghinghen over die Jordan
Hen en conste doen [niet] ghevellen
Noch gheen water ghequellen
Noch iser noch stael ghesniden.

⁺Een Latijnse bezwering van een lans treft men aan in een handschrift uit de Nederlanden, meer bepaald uit Groot-Loon (ten W. van Tongeren). In de loop van die tekst komt echter ook het zwaard ter sprake (P. 2r).

In Groot-Loon woonde een zekere Henricus die de volgende door mij hier vertaalde bezwering opgetekend heeft:

Ik bezweer u, lans, door de liefde en de geseling van Christus: O sagitta sta, O lans sta door de hemel, de aarde en de planeten; O lans, sta door het graf des Heren; O lans, sta door de verrijzenis van Christus, enz.

Dit gaat zo nog een tijdje door, met het steeds obsederender wordend O sagitta sta. De kerngedachte volgt op het einde: ‘O sagitta sta, en schaad mij niet en raak mij niet, ik dienaar Gods, + Henricus + ut alpha + emanuel + dat geen zwaard in mijn vlees indringt daar ik geschapen ben door Jezus, enz.’.

Deze conjuratie, zo wordt tot besluit meegedeeld, moet men eenmaal per jaar lezen op een vrijdag en steeds eindigen met vijf onzevaders en vijf weesgegroeten.

Ook een ‘schicht’ of pijl wordt bezworen. De formule herinnert sterk aan een zegen voor een zwaard die we hierboven meedeelden. Alhoewel de woorden ‘schicht’ en ‘pil’ in het Mnl. gewoonlijk hetzelfde betekenen, blijkt dat in de hiernavolgende tekst niet helemaal het geval. Wanneer de bezweerder zegt ‘schicht haelt dine pil’ lijkt schicht veeleer op de boog te slaan, maar deze betekenis is voor dit woord niet van elders bekend.

[270] Ic bezweere di, schic[h]t, bi den helegen Christi bloede¹ ende bi den helegen .v. wonden, dattu mi niet en scietes noch en wont, dat du also

110 Van Haver, Ned. Incant., p. 453 en 458.

111 H. Hoffmann, ‘Segen’, Altdeutsche Blätter 2 (1840), 271-272; Verdam, Versl. en Med. Kon. Ak. Wet., afd. Lett. (1898), 170 en Van Haver, Ned. Incant., nr. 765 (ook nr. 764 dat een deel van 765 is).

+ [269]

1 bloede: in het hs. staat vloede

[p. 303]

licht werdet ende wech als onser liever Vrauwen sweet was, doe si aers kints ghenas. Scic[h]t, haelt² dine pil als onse lieve Vrauwe haren rechten magedum dede.
Medicina probata fuit saepe.
G. 2, 7r

De vijf wonden van Christus, reeds hierboven terloops vermeld, komen ook hier ter sprake. In zijn volledig ontwikkelde vorm was de cultus van de vijf wonden een product van de vroomheid der latere Middeleeuwen. Toch was de kern ervan reeds terug te vinden in de vroeg-christelijke tradities. Vanaf de twaalfde en de dertiende eeuw wordt dikwijls in gebeden en devoties naar deze vijf wonden verwezen. De cultus was populair in alle betekenissen van dit woord. Het hoeft ons dan ook niet te verwonderen dat sommige aspecten ervan de magie dicht benaderen. Een voorbeeld uit het Engeland van de vijftiende eeuw moge dit illustreren¹¹²:

Longinus miles Ebreus percussit latus Domini nostri Iesu christi; Sanguis exuit etiam latus, and se traxit + lancea + tetragrammaton + Messyas + Sother Emanuel + Sabaoth + Adonay + Unde sicut verba iste fuerunt verba Cristi, sic exeat ferrum istud sive quarellum ab isto Christiano. Amen.
And sey thys charme five times in the worship of the fyve woundys of Chryst.

Ter vergelijking met de Mnl. tekst vermelden we ook nog ‘Ghij wapenen, houdt u snede ghelyck Maria haeren maghdom’ uit het Mechels bezweringsformulier¹¹³.

2 haelt: houdt.

112 D. Gray, ‘The Five Wounds of Our Lord’, Notes and Queries 10 n.s. (1963), 87.

113 Olbrechts, Op.cit., p. 114.

21. Wolf of weerwolf afweren

In gans West-Europa, ook in onze gewesten, kwamen wolven ooit in groot aantal voor. Tot in de eerste helft van de achttiende eeuw waren ze nog vrij talrijk, daarna verminderde hun aantal vlug en bij het begin van de vorige eeuw waren ze zogoed als verdwenen. Het dier werd gevreesd en gehaat en met alle middelen heeft men aan de systematische uitroeiing ervan gewerkt. Aan jagers werd in de achttiende eeuw een prijs toegekend voor iedere gedode wolf, wat hun ijver nog aanwakkerde¹¹⁴.

Alhoewel de wolf eeuwenlang door de mens als geduchte vijand werd beschouwd, zijn incantamenta uit onze streken zogoed als onbestaande¹¹⁵. De enige tekst die we hebben en die we hierna laten volgen, is niet met

114 J. Van den Broeck, Promenade in de Pruikentijd (Antwerpen, 1995), pp. 62-63.

115 Zie Van Haver, Ned. Incant. waar slechts één voorbeeld voorkomt, hetzelfde dat we laten volgen. Vgl. Bächtold-Stäubli. Op.cit., IX, cols. 716-794

[p. 304]

zekerheid uit de Nederlanden afkomstig en is zelfs niet zeker tegen wolven gericht. Hij luidt als volgt:

[271] Vernam¹ een vrou een wolf, haer volghende, soo soude sij terstont haer gordel laten sleppen² en seggen:
Wacht u wolf,
dat u die moeder Gods niet en sla³.
En terstont sal hy weghlopen als vervaert⁴.
Evan., wo. cap. 4

Van Haver, die deze tekst onderbrengt bij de groep ‘Afweer van dieren’, heeft er de titel ‘Tegen de wolf’ aan toegevoegd maar onthoudt zich van commentaar bij de inhoud¹¹⁶.

De Evan. zijn de vertaling van een Frans volksboek. Ze werden door Dirk Callewaert enkele jaren geleden opnieuw uitgegeven. In verband met de bovenstaande tekst is hij van mening¹¹⁷ dat ‘de gordel laten slepen’ een uitdrukking met erotische betekenis is, vermits een gordel het symbool is van kuisheid en maagdelijkheid¹¹⁸. Daarop gaat Callewaert als volgt verder: ‘Om de geile wolf te neutraliseren geloven ze [de spinsters] in de magische kracht van de volgende combinaties: onder het uitspreken van een bezwering moet je de schaamdelen tonen’! Waar die schaamdelen in de tekst te vinden zijn, is mij een raadsel. Vermoedelijk heeft Callewaert gedacht aan een kuisheidsgordel, maar die kan men niet zelf afleggen en is zeker niet lang of groot genoeg om achter zich aan te slepen. Trouwens, waarom moet het beest ‘geneutraliseerd’ worden als de vrouw het eerst zelf heeft te kennen gegeven dat ze het seksueel niet zo nauw neemt. Kortom: Callewaerts uitleg lijkt mij weinig overtuigend.

In een uitstekende Franse studie over de inhoud van Les Evangiles des Quenouilles die aan Callewaert onbekend was, wordt gesteld dat er in de bovenstaande tekst wel sprake is van een wolf, maar dat die in feite sterk doet denken aan een weerwolf¹¹⁹. Deze opvatting vindt steun in twee andere ‘chapitres’ die alleen in een handgeschreven Franse versie (Musée Condé, Ms. 654) van de Evangiles voorkomen¹²⁰:

[9] Een vrouw vermoedt haar echtgenoot ‘estre leu warou [= een weerwolj]. Mals par conseil, si tost qu'il estoit nuit, celle traynoit sa coroie [= gordel] ou

1 Vernam: werd gewaar

2 sleppen: slepen

3 sla: ofwel lett. slaag geven, of, fig. met schrik slaan

4 vervaert: bang, vol schrik.

116 Van Haver, Ned. Incant., nr. 745.

117 Callewaert (ed.), Die Evangelien, p. 112.

118 Vgl. Bächtold-Stäubli, Op.cit., III, col. 1210 e.v.; G. Heinz-Mohr, Lexikon der Symbole (Düsseldorf, 1971), s.v. Gürtel.

119 Paupert, Op.cit., p. 66. Vgl. over weerwolven Bächtold-Stäubli, Op.cit., VI, col. 146 en de Fontenelle, Op.cit., p. 75.

120 Niet in de gedrukte Franse versie en dus ook niet in de Nederlandse vertaling. De Musée-Condé-versie te Chantilly wordt afgedrukt bij Paupert, Op.cit., pp. 303-322, ‘chapitres’ [9] en [11].

[p. 305]

son escourceul [= schort] sur la terre après elle, et par ainsi n'en povoit estre approchie’.

Van de tussenkomst van O.-L.-Vrouw is hier geen sprake, maar duidelijk is wel dat het slepen van de gordel de weerwolf belet haar te dicht te naderen. De gordel zowel als de schort zijn volgens M. Jeay, die eveneens de inhoud van de Evangiles heeft bestudeerd¹²¹, symbolen van de greep waarin de echtgenoot zijn vrouw houdt, zoals een gordel of een schort een lichaam omknelt.

Een tweede ‘chapitre’ uit de zo-even genoemde Franse versie vertelt een gelijkaardig voorval:

[11] Een vrouw verdenkt ook hier haar echtgenoot ervan een ‘leu warou’ te zijn: ‘Un soir elle se party de sa maison, traynant son escourceul après elle, et l'endemain elle perceut entre ses [d.i. van haar echtgenoot] dens aincoires des pièces du fil dudit escourceul...’.

Hier lijkt de schort de vrouw zelf voor te stellen. Het voorwerp dat ze achter zich sleept, leidt de agressiviteit van de wolf af. Hij richt zijn agressie op de schort en kan de vrouw zelf niet deren.

In de Nederlandse tekst wordt het gordelslepen gecombineerd met een beroep op de Moeder Gods en hier wordt de vermoedelijk seksuele agressie van de (weer)wolf (haar eigen echtgenoot?) daardoor veranderd in schrik, wat hem doet weglopen zonder haar gordel - laat staan de vrouw zelf - aan te raken.

121 Jeay, Savoir faire, p. 127.

22. Zegens tegen vijanden

Dieven, moordenaars, geestelijke en morele vijanden, vooral dan de duivel, dé vijand van het mensdom, ze liggen allen steeds en overal op de loer om onschuldigen in hun materiële of geestelijke belangen te schaden. Gevaren dreigen overal: thuis, op reis, in de oorlog. Zegens en incantamenta tegen vijanden kunnen daarom niet steeds duidelijk onderscheiden worden van de morgengebeden, de reis-, gerechts- en wapenzegens of van zegens en gebeden¹²² tegen ‘den Boze’.

Verschillende motieven ontleend aan andere zegens worden in deze groep dikwijls samengevoegd. Bij deze kan men verschillende soorten onderscheiden¹²³. Zo zijn er de bijbelse waarin de grotere macht van Jezus, de Drievuldigheid of een heilige wordt beklemtoond. Er is ook het bekende Jesus autem transiens-motief (Luc. 4,30), de referentie aan Jezus in de Hof van Oliveten waarbij de Joden op de grond vallen of knielen, aan

122 Het verschil is niet steeds duidelijk. Zo lijkt de ‘bedynghe’ van Sint-Joris meer een gebed. Zie Braekman, Volkskunde 99 (1976), 300-301. Dit is ook het geval voor het nr. 8 aldaar (pp. 306-307) en ook voor zg. ‘crachtighe benedicties’, zoals die ‘teghen alle perykelen’ in Parijs, Bibl. nat., Ms. néerlandais nr. 40, fol. 114r-115r.

123 Bächtold-Stäubli, Op.cit., II cols. 1318-1322.

[p. 306]

Jezus voor het gerecht waarbij de Joden er het zwijgen toe doen (vgl. Joh. 18,6 en Mat. 22,46 en 60). Verder zijn er nog de heiligen - vooral de aartsengel Michaël, de Drie-eenheid (‘de Vader zij met mij, de Zoon zij met al mijn vijanden, de Geest zij tussen ons beiden’), andere bijbelse gegevens (H. Kruis, Jezus' bloed, Maria's melk¹²⁴ of maagdelijkheid).

Daarnaast zijn er cultische motieven (het drinken van het bloed van Christus), maar toch zijn de bijbelse veruit het best vertegenwoordigd.

In de beroemde reis van Jan van Mandeville, geschreven in de eerste helft van de veertiende eeuw, leest men over een gebeurtenis uit de bijbel. Toen de Joden Jezus van een hoge rots wilden werpen, ging hij ongehinderd door de menigte. Daar voegt Mandeville de volgende commentaar aan toe¹²⁵:

[272] Ende daer om segghen enighe liede, als si hem in enighen wech vervaren¹ van moordenaren ofte van haren vianden: Jhesus autem transiens per medium illorum ibat, dats te segghene: Jhesus overlidende² ghinc mids³ door hem, in ghedenckenisse dat, also Jhesus Kerst leet mids door die wrede Joden behoudelijc ende van hem ontquam, so moeten si ontgaen den mordenaren ofte haren vianden.
Ende dan seitmen dese twee vaersen vanden souter⁴: irruat super eos formido et pavor in magnitudine brachij tui domine fiant immobiles sicut lapis donec pertranseat populus tuus iste quem possidisti, dats te segghene: Here, in die grootheit dijns arms, dat es dine macht, moete op hem scaemte vallen ende vrese ende moete onverruerich⁵ werden als een steen tote dat dijn volc leden⁶ si, dattu besits.
Ende dese verse seitmen driewerf ende dan lijdt men metter hulpen Gods sonder vrese.
Gr., col. 95

Waar de bovenstaande tekst duidelijk beperkt is tot gevaren op reis, is de volgende veel algemener en omvat zowel materiële gevaren als geestelijke vijanden:

[273] Hier beghint vander segheninghe.

Ic seghene my huden ende emmermeer ende alle tijt in den vrede des almachtich Gods ende dat mi huden noch nemermeer negheen van mynen vianden ghescaden moghen, geestelic no waerlijc¹.
Alle mine vianden bezweric + Per Patrem + Et Filium + Et Spiritum sanctum; [per] nomen domini + Adonay + Alpha + Eto². Et per omnia nomina domini nostri Jhesu Christi + Dat si die oghen niet en moeten hebben daer

124 Van Haver, Ned. Incant., nr. 763.

125 Cramer (ed.), Op.cit., col. 95

1 hem ... vervaren: bevreesd zijn

2 overlidende: weggaande

3 mids: midden

4 De hiernavolgende Lat. passage heb ik niet teruggevonden; in magnitudine brachij is wel 2 Mac. 15,23

5 onverruerich: onverroerlijk, vastgezet

6 leden: voorbijgegaan.

1 waerlijc: wereldlijk

2 Eto: volgens Hendrix, de eerste uitgever van deze tekst, ‘lijkt [dit] wel een naam van God te zijn’. Dit is nonsens daar Eto staat voor et omega

[p. 307]

si mede sien dat my moghe scaden. Dat si die handen niet en moeten hebben daer si mede doen dat my moghe scaden.
Der heiligher rechter hant Gods bevele ic huden mijn lijf, mijn ziele ende mine ghesonde³, mijn have ende mijn wareltlike ere. Dat et emmer moet wesen sonder scade ende scande ende vrese mijns lijfs ende mijnre sielen. Ende miere waerliker eeren. Amen.
Dat heilighe cruce + Gods sy boven my ende beneden my, al omme my. Metter selver segheninghe si ic ghezeghent + daer God die drie coninghe mede zeghende doe se di coninc Heroides wilde verraden + Jaspar + Balthar ende + Melchior. + Sente Felicitas⁴ met haren seven zonen seghene my, Sinte Marien soene zy huden ende emmermeer halsberch⁵ mijns lijfs, mijnre zielen ende mijnre waerliker eeren. Amen.
Die goede sinte Michiel si huden helm mijns lijfs, mijnre zielen ende mijnre waerliker eeren.
Metter selven segheninghe sy ic ghezeghent daer God die drie kinderen mede seghende doese die coninc Nabughodonosor wilde verbernen + Sydrac + Mysaec + Ende Abdenago⁶.
Die ghenadighe God, die milde God die alder werelt troost es ende hem selven gaf anden cruce te hanghen an die menscheyt, die moete my huden ende emmermeer beschermen voer allen commer, voer alle pyne, van allen noode en van allen anxte met siere Godheyt ende met siere ghewelt huden ende emmermeer in Gods namen. Amen.
Kr., 91v-94r

Een gelijkaardige opeenstapeling van motieven vindt men in de volgende berijmde ‘bedinghe’ die volgens het opschrift in de eerste plaats bedoeld is als een morgenzegen.

[274] Dese bedinghe salmen seggen smorgens vroech.

In den ghebenediden name ons Heeren waric gheboren,
Den heyleghen Geest motic syn bevolen,
Die heylighe Kerst moet mi bewaren,
Ten heylighen lichame ons Heren motic henen varen,
Die heylege Kerst moet my bewaren,
Die heylege Kerst die anden cruce stoet¹,
Dien bevelic heden myn vleesch ende myn bloed,
Mijn ziele, mijn goet ende mijn lede,
Daermede dat my gheen dinghen en moghen vellen,
Noch gheen tonghe en moghen quellen,
Noch yzer noch stael my sniden noch slaen,
Dat seder ghesmeedt waert,
Dat Christus gheboren waert.
Die heylighe Kerst ende die goede sinte Jan

3 ghesonde: gezondheid

4 Sente Felicitas: Romeinse martelares die samen met haar zeven zonen geëxecuteerd werd

5 halsberch: pantser, maliënkolder

6 Personages uit het Oude Testament (Dan. 3,51-90) die op bevel van de Babylonische koning in een gloeiende oven werden geworpen.

1 stoet: letterlijk: stond; hier: hing

[p. 308]

 

Ghinghen over die Jordane

 

Hen en conste doen [...]² ghevellen,

 

Noch gheen water ghequellen

 

Noch yzer, noch stael ghesniden

 

Der selver weldaet motic ghenieten

 

Heden ende emmermeer.

 

Gherechten zeghe ende verwin moet mi onnen³,

 

Die ghebenedide name ons Heren Jhesu Christi. Amen.

 

 

 

Gr. 1, 15v

Wat werd aangekondigd als een morgenzegen, is op het einde een wapenzegen geworden. Dit is vooral in de laatste negen verzen met het wandel- en het Jordaanmotief duidelijk het geval. Deze regels worden dan ook te recht als de kern van de zegen beschouwd.

De volgende ‘segeninge’ is slechts heel fragmentarisch bewaard wegens het verlies door vocht van een deel van het blad waarop ze neergeschreven is. Dat is des te meer te betreuren daar ik nergens een parallelle tekst heb kunnen vinden om de verdwenen tekstgedeelten te reconstrueren. Er blijft mij geen andere keuze over dan de restanten zoveel mogelijk weer te geven zoals ze tot ons zijn gekomen.

[275] Een segeninge voer [.............]
quade luyden ende haer [..............]

Cruyst u voer [.....................]
oost, ick sie [..........................]
Gods die bev[ele ic my ...............]
zy met my [...........................]
voer inder heyden [...................]
well lieven soen, testum [............]
[...........................................]
[.............................]e my die
[..........................] mannen tsy
[....................] allins wat volck
[.......................] Amen ende des
[.................]
[....................segg]ende driimael
[................] driefoldicheyt, sine
[................]
G. 7, 398r-v

Voor zover het wel heel fragmentair karakter het nog toelaat, kan men stellen dat dit een heel merkwaardige zegen tegen ‘quade luyden’ geweest moet zijn.

Een andere interessante tekst, nu wel volledig en zelfs in twee handschriften bewaard, is de volgende¹²⁶:

2 Men verwacht een subst., het onderwerp van ghevellen, vellen

3 onnen: gunnen.

126 We geven de tekst volgens G. 6 en signaleren een paar varianten uit Brus. 4.

[p. 309]

[276] Die vore sinen viant onghescent¹ wille gaen.

Die segghe dese woerde alse hijs te doene hevet, hem² sal sijn moet sinken.
Dit sijn die woerde:

In diin oghen ic di sie,
Dinen sin soe nemic die³
Dine cracht ende dine macht,
Metter helegher Gods cracht.

Schinct ende ghevet mi drincken ons Heren bloet; dat renne⁴ over mi. Also wee moet dij sijn mi quaet te doene, als der maghet Marien was do⁵ soe haer live kint crusen⁶ sach. Deere mi niet, ic en⁷ deere di niet. In Gods namen. Amen.
G. 6, 156v en Brus. 4, 26v-28r

Ook de volgende tekst is geheel in dezelfde trant:

[277] Eene goede seinynghe¹ nuchtens als ghi huut ghaet ende alst noot es.

Die moghenheit tfaders si met di,
Alle die mi willen deeren.
Die wysheits tsoons die si met mi,
Dat si mi helpen verweeren.
De goedertiereheit des helichs Geest,
Di sy tusscen ons beeden,
Dat wy met minne moeten sceeden.
In Gods namen. Amen.

Dan secht Credo in deum.
Dan secht al seiende²:
+ Jhesus + autem + transiens + per medium + illorum + ibat + Jasper + Melchior + Balthazar + Johannes + Lucas + Marcus + Matheus + In nomine Patris + et Filij + et Spiritus sancti. Amen.
Lo. 6, 145v

Een analoge Duitse formule werpt enig licht op de bovenstaande zegen. In een beroemd volksboekje dat zonder datum te Venetië werd gedrukt en op de jaarmarkten in Duitsland verkocht, het zg. Romanusbüchlein, komt een zegen voor met het volgende opschrift: ‘Wann einer hinausgeht und dieses Nachfolgende spricht, so ist er versichert, dass kein Degen oder ander Gewehr über ihn ausgezogen werden kann’¹²⁷. Het begin van deze zin komt ook in de Mnl. zegen voor, van wapens is daar echter geen sprake. De Duitse zegen begint als volgt:

1 onghescent: ongeschonden, ongedeerd

2 hem: d.i. de vijand

3 die: lees: di, u

4 renne: lope

5 do: staat boven de regel toegevoegd; in Brus. 4 staat doen

6 crusen: in Brus. 4 staat sterven

7 ic en: in Brus. 4 staat in.

1 seinynghe: zegening

2 seiende: zegenend.

127 Spamer, Op.cit., p. 65.

[p. 310]

 

Gott grüss euch, ihr Brüder Wohlgemuth,

 

ihr habt getrunken Jesu Christi Blut,

 

das hab ich getrunken euch zu gut.

 

Gott der Vater ist mit mir,

 

Gott der Sohn ist mit euch,

 

Gott den heil. Geist sey zwischen uns beiden und euch allen das keiner kein

 

Degenheft oder Scheiden ziehen kann enz.

Verzen 1, 3 en 5 van de Mnl. zegen zijn nauw verwant met de tweede helft van de bovenstaande passage. Het woord ‘di’ slaat duidelijk terug op ‘ihr Brüder Wohlgemuth’. De relatie tussen de Duitse en onze Mnl. zegen lijkt dan ook zeker. Dit wordt trouwens bevestigd door een zegen tegen vijanden afkomstig uit de Kempen en daterend uit de 17de eeuw¹²⁸:

Contra Innemicum.

Als ghy u vijant siet soo seght aldus
Den vader sij met u, den sone sij met mij, den heyleghen geest tusschen ons beijden, die wil ons van alle viantschap scheijden.

Gelijkaardige zegens komen in de ons omringende landen wel meer voor. Een Middelengels voorbeeld uit de 15de eeuw¹²⁹:

Here I ame and fourthe I mouste,
and in Jhesus Criste is my trust,
no wicked thing do me no dare [= kwaad, pijn]
nother here nor elles whare.
the father with me, the sonne with the,
the holy gosste and the trinite,
be bytwyxte my gestely enimes,
in the name of the father and the sonne
and the holly goste. Amen.

Van een Duitse zegen uit dezelfde periode¹³⁰ luidt het slot:

Der water sei mit mir, der son sei mit allen meinen winden [= vijanden], der heilige geist czwischen uns beyden. Der mus uns mit libe und mit togunt scheiden, et dic tribus vicibus.

Tot besluit moge er nog worden op gewezen dat bij dit soort zegens de grens met gebeden soms heel moeilijk te trekken is. Bij de vraag of een tekst hier moest opgenomen worden of niet, waren weinig of geen criteria voorhanden. In geval van twijfel werd in de regel voor niet-opneming geopteerd.

128 A. Keersmaekers, ‘Remedies en Bezweringen’, Taxandria 34 n.s. (1962), 199. Vgl. ook Bächtold-Stäubli, Op.cit., II col. 1321.

129 Oxford, Bodl. Libr., Ms. Ashmole 1378, p. 60.

130 R. Priebsch, ‘Segen aus Londoner Hss.’, Zt. f. dt. Alterthum 38 (1894), 18.