Een gezond en opgewekt kunstleven. Een studie in kunstbeleid te Rotterdam (1946-2011)

[p. 35]

[Gebouwen & huisvesting]

1884-1887

GEZICHT IN DE VESTIBULE VAN DE GROOTE SCHOUWBURG IN AANBOUW AAN DE AERT VAN NESSTRAAT, FOTOGRAAF ONBEKEND. 1884-1887
(gar xxiii 52.01)

Het gebouw van de Maatschappij Groote Schouwburg NV aan de Aert van Nesstraat werd in 1887 in gebruik genomen en door haar geprogrammeerd en bespeeld. Het raakte op 14 mei 1940 door het bombardement op Rotterdam beschadigd. Het gebouw dat naar veler inzicht wel gerestaureerd had kunnen worden, werd in september 1940 gesloopt.¹ De neo-classistische stijl paste niet in de plannen voor de wederopbouw van de stad die - toen al op hoofdlijnen gereed - een inrichting van de stad als moderne ‘city’ voorzagen. Men begon spoedig aan de bouw van een noodschouwburg, naar ontwerp van de architecten H. Sutterland sr. en jr. Nadat in juli 1942 een bouwstop was afgekondigd bleef het onvoltooid tot 1947. De meeste andere theater- en muziekzalen waren eveneens verwoest.

Tijdens de bezettingsjaren waren er bijgevolg uiterst beperkte mogelijkheden om artistieke of culturele activiteiten te ontplooien, laat staan om er onbekommerd van te genieten. Vanaf november 1940 was de Kleine Comedie in gebruik, een theaterzaal in de Beurs. De Stichting Rotterdam 1939 lenigde via haar Kunstcommissie - mogelijk gemaakt door particuliere schenkingen - in cultureel opzicht aanvankelijk enige nood. De commissie coördineerde de bespeling van de weinige overgebleven accommodaties en bemiddelde voor gedupeerde beeldend kunstenaars tijdelijk onderdak. Toen de Kultuurkamer in 1942 was ingesteld, staakte de Kunstcommissie van de Stichting Rotterdam 1939 haar werkzaamheden, ook de Rotterdamsche Kunstkring hief zichzelf (tijdelijk) op om de Kultuurkamer te kunnen ontwijken.² Nadien verschrompelde het culturele leven.

1 Paul van de Laar, Stad van formaat. Geschiedenis van Rotterdam in de negentiende en twintigste eeuw; Zwolle, Rotterdam 2000; p. 430

2 Jan van Adrichem, Beeldende kunst en kunstbeleid in Rotterdam 1945-1985; Rotterdam 1987; p. 93. Op 28 juni 1945 richtte de Rotterdamsche Kunstkring zich weer op.

[p. 36]

1942

GEZICHT OP DE DOOR HET DUITSE BOMBARDEMENT VAN 14 MEI 1940 GETROFFEN OMGEVING VAN DE SINT-LAURENSKERK, FOTO L. DE HERDER. 1 JANUARI 1942
(gar 1993-5751)

Op de voorgrond links het Erasmushuis, het gebouw van de Hollandse Bank Unie (1939) van W.M. Dudok, in het midden de beschadigde Laurenskerk, rechts het zeventiende-eeuwse Schielandshuis. Overzicht uit het noordwesten, vermoedelijk vanaf het dak van het Hotel Atlanta aan de Coolsingel. Het Schielandshuis was vanaf 1849 de eerste locatie van Museum Boymans dat in 1935 zijn nieuwe gebouw aan het huidige Museumpark betrok. Indertijd was het Schielandshuis in gebruik bij het gemeentearchief en er was het Museum van Oudheden gevestigd, een van de voorlopers van het (Historisch) Museum Rotterdam.

[p. 37]

1950

ROTTERDAMSE SCHOUWBURG, IN GEBRUIK VAN 1947 TOT MEDIO 1984, FOTO LEENDERT KOOTE. 1950
op de gevel de aankondiging van de vrek van moliere, gespeeld door het rotterdams toneel in de vertaling van anna blaman, regie: lucien arnaud; premiere op 14 oktober 1950
(gar 2003-905-605)

De zaal van de Schouwburg had een capaciteit van 1000 plaatsen. De Schouwburg viel tot en met 1965 voor wat betreft haar programmering en exploitatie rechtstreeks onder de Rotterdamse Kunststichting. In 1966 werden programmering en exploitatie van de Schouwburg ondergebracht bij de Dienst Gemeentelijke Kunstgebouwen.

De jaarverslagen van de Kunststichting vermelden alle voorstellingen in de accommodaties die zij beheerde. Die lijsten laten zien dat de Kunststichting in de eerste periode primair een podium bood voor wat er aan aanbod wás: variété, kleinkunst, het klassieke toneelrepertoire, kluchten, concerten, opera, operette, amateurverenigingen, bedrijfsbijeenkomsten, gymnastiekpresentaties. De speellijsten van de jaren 1953 en 1954 vermelden voorstellingen van internationale ballet- en dansgezelschappen, bijvoorbeeld: Ballets Jooss, Sadler's Wells Theatre Ballet, Martha Graham, het ballet van de Opera van Parijs. Ook zijn buitenlandse (volks)dansgezelschappen te gast, bijvoorbeeld uit Griekenland, Joegoslavië, India, Pakistan.¹ De speellijsten van theatervoorstellingen worden gedomineerd door het ijzeren repertoire aan titels, zowel voor het serieuze als het lichtere genre. Zo nu en dan komt een titel voor van een meer recent stuk van bijvoorbeeld Jean-Paul Sartre of Hugo Claus.

In het aanbod is geen heldere artistieke lijn te ontwaren. Tussen het aanbod in de twee theaters die onder de Kunststichting vielen, de Schouwburg en het Luxor Theater, werd spoedig de - ook al eerder bestaande - differentiatie zichtbaar. De Schouwburg bracht het meer ‘serieuze’ repertoire en het Luxor Theater het ‘lichtere’. Men streefde naar vorming van het publiek en volksverheffing, maar in de eerste jaren lijkt het er vooral om te zijn gegaan de ‘honger naar vermaak’ te stillen; de Kunststichting was intermediair. Een programma dat getuigt van de hand van een intendant werd zichtbaar na het aantreden van Willy Hofman als directeur van de Kunststichting in 1953.

1 Rotterdamse Kunststichting jaarverslag 1953; Rotterdam 1954; p. 4; Rotterdamse Kunststichting jaarverslag 1954; Rotterdam 1955; p. 6

[p. 38]

1946

GEZICHT OP DE KRUISKADE EN HOEK VAN DE NIEUWE KERKSTRAAT MET HET LUXOR THEATER EN HOTEL CENTRAAL, FOTO GERARD ROOS. 1 JANUARI 1946
(gar 1976-2373)

[p. 39]

1947

ROTTERDAMSCHE SCHOUWBURG, GEZIEN VANAF DE VAN OLDENBARNEVELTSTRAAT BIJ DE KAREL DOORMANSTRAAT TEN TIJDE VAN DE VOLTOOIING, FOTOGRAAF ONBEKEND. JANUARI 1947
(gar 1972-17888)

[p. 40]

1965-1984

PICCOLOTHEATER AAN DE KAREL DOORMANSTRAAT NAAST DE ROTTERDAMSE SCHOUWBURG, GEBOUWD ALS KLEINE THEATERZAAL IN 1965, GESLOOPT IN JULI 1984, FOTO L. DE HERDER. 17 MAART 1984
(gar 2005-10960)

[p. 41]

1947

VAN VRIJDAG 16 MEI AF IN LUXOR KRUISKADE WEER FILMVOORSTELLINGEN, MAKER ONBEKEND. AFFICHE, ZEEFDRUK, 1947
(gar iii-1947-0084)

Het Luxor Theater aan de Kruiskade was in 1917 gebouwd als bioscoop, het staat tegenwoordig bekend als het ‘Oude Luxor’. Tijdens de bezettingsjaren werden er films vertoond van het Duitse UFA-concern. In het Luxor Theater werden al spoedig na de bevrijding kwaliteitsfilms vertoond uit het internationale aanbod dat niet in het commerciële filmcircuit werd gepresenteerd, ook was er doorverhuur aan de filmvertoner City Concern uit Den Haag. Het Luxor Theater heeft als bioscoop dienst gedaan tot 1957 toen de Lumièrebioscoop aan de Kruiskade open ging. Nog steeds worden er bij gelegenheid films vertoond, in elk geval tijdens het International Film Festival Rotterdam. Voorts was er in het Luxor Theater kleinkunst, variété en ander amusement te zien, ook vonden amateurverenigingen er een podium. Het theater werd tot en met 1965 geprogrammeerd en geëxploiteerd door de Rotterdamse Kunststichting.

Voor de Kunststichting was het niveau van het amusementsaanbod (in het Luxor Theater) al spoedig een punt van zorg. Het vertoonde mocht in geen geval aanstoot geven, dat was het algemene uitgangspunt. ‘Met deze gedragslijn voor ogen meent zij er in geslaagd te zijn het doorsneepeil van het gebodene op te voeren.’ De Kunststichting toont zich tevreden over de vertoonde films in Luxor (in 1948) en over de voorstellingen van Sleeswijk's Revue met Willy Walden en Piet Muyselaar, ‘Snip & Snap’. ‘Dat daarnaast series voorstellingen zijn gegeven, welke zich niet op een dergelijk hoog niveau bewogen, houdt voor een zeer belangrijk deel verband met de omstandigheid, dat hetgeen in Nederland aan verantwoord en voor een zaal als “Luxor” geschikt vermaak wordt geboden betrekkelijk beperkt is, zodat de R.K.S. niet altijd ruim kan kiezen. Ter wille van de exploitatie is zij dan wel eens genoodzaakt series voorstellingen in te lassen, welke niet geheel voldoen aan de wensen welk de R.K.S. op dit gebied koestert. (...) De aandacht van het bestuur is speciaal gericht op verbetering van het gehalte van het volkstoneel.’¹ Het jaarverslag van de Kunststichting over 1951 toont zich meer tevreden omdat ‘de doelstelling: in Luxor slechts verantwoord amusement, na enkele jaren, waarin wel eens minder gelukkig is geexperimenteerd [sic], thans is bereikt.’²

1 Rotterdamsche Kunststichting jaarverslag 1948; Rotterdam 1949; p. 5

2 RKS jaarverslag 1951; Rotterdam 1952; p. 5

[p. 42]

1948

TENTOONSTELLINGSZALEN SCHIELANDSHUIS VAN 14 OCTOBER (1948) AF MET WERKEN VAN
n. benschop, agnes canta, w. chabot, k. van dijke, j. goedhart, a. kikkert, g. van der laan, c. van leeuwen, a.j. neuhuys, l. van roode, b. van der smit, c. timmer, a. cornelis, dook everse, ph. kouwen, jaap visser, ch. kemper,
MAKER ONBEKEND. ROTTERDAMSCHE KUNSTSTICHTING. AFFICHE, 14 OKTOBER 1948
(gar iii-1948-0280)

Affiche van de Rotterdamsche Kunststichting voor een tentoonstelling van Rotterdamse kunstenaars in het Schielandshuis. Op het gebied van de beeldende kunst was de Rotterdamsche Kunststichting in de eerste decennia van haar bestaan actief voor Rotterdamse beeldend kunstenaars. De deelnemers aan deze tentoonstelling zijn de indertijd in Rotterdam wat bekendere kunstenaars van de generatie geboren tussen ongeveer 1880 en 1920. Van deze kunstenaars kocht de Rotterdamsche Kunststichting regelmatig werk.

De Kunststichting verwierf en beheerde jarenlang ateliers voor beeldend kunstenaars, van wie velen door het bombardement hun ateliers hadden verloren. Ook begon de Kunststichting spoedig met de organisatie van tentoonstellingen van hun werk. Mogelijkheden om te exposeren waren er weinig en intertijd besteedde Museum Boymans niet veel aandacht aan moderne kunst noch aan Rotterdamse beeldend kunstenaars. In het museum waren vóór 1940 jaarlijks, om en om, tentoonstellingen geweest van één van de twee kunstenaarsverenigingen, de Kring van Beeldende Kunstenaars R'33 of de Rotterdamsche Kunstenaars Sociëteit. De Rotterdamsche Kunstkring, een sociëteit voor gegoede burgers en notabelen sinds 1893, organiseerde concerten en tentoonstellingen van moderne beeldende kunst. De Kunstkring was vooral internationaal georiënteerd. De Kunststichting organiseerde van 1948 tot eind 1954 tentoonstellingen van Rotterdamse beeldend kunstenaars in twee zalen in het Schielandshuis.

In 1948 stelde de Kunststichting een aankoop- en opdrachtenbeleid in, waarvoor de gemeente aan de Kunststichting middelen ter beschikking stelde. Vanaf dat moment verzamelde de Kunststichting ook een collectie van foto's van werken van Rotterdamse beeldend kunstenaars, voordien een activiteit van Museum Boymans.

[p. 43]

1961

HERKEN UW STAD. EEN KOLLEKTIE PRENTEN UIT HET BEZIT VAN HET ARCHIEF DER GEMEENTE ROTTERDAM, MAKER ONBEKEND. LIJNBAANZAAL, KORTE LIJNBAAN, ROTTERDAMSE KUNSTSTICHTING. AFFICHE, 4 TOT 26 MAART 1961
(gar xx-1967-0146)

Deze tentoonstelling Herken uw stad werd bezocht door 1247 mensen, zoals blijkt uit het jaarverslag over 1961. Welke prenten er werden getoond is niet bekend.

De Rotterdamse Kunststichting betrok in 1953 kantoren op Zoutmanstraat 5. Op een verdieping boven een winkel aan de voorzijde van hetzelfde pand, Korte Lijnbaan 18c, richtte de Kunststichting in de loop van 1954 een tentoonstellingszaal in, de Lijnbaanzaal. De Kunststichting gebruikte deze zaal tot eind 1965.

De Kunststichting gaf de Rotterdamse kunstenaar Henk de Vos (1911-1982) opdracht om een muurschildering te maken in het trappenhuis van de Lijnbaanzaal. Dergelijke opdrachten voor muurschilderingen en andere kunstwerken aan gebouwen waren sinds midden jaren 30 een beproefde methode om de stad te verfraaien en als inkomstenbron voor beeldend kunstenaars. Midden jaren 30 was er een regeling van de ministeries van Sociale Zaken en Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, in samenwerking met de gemeente voor werkverschaffing aan ‘werklooze hoofdarbeiders’.¹

1 Gepke Bouma, Paul van de Laar, Rien Vroegindeweij, Eigenzinnig en ongrijpbaar, Dolf Henkes (1903-1988); Rotterdam 2003; p. 69; p. 131

[p. 44]

1959-1981

EXPOSITIEZAAL-ZUID, ROTTERDAMSE KUNSTSTICHTING. FOTO WIM J.L. CONSENHEIM (1977?)
bij het zuidplein, op de voorgrond il grande miracolo (1957) van marino marini, thans aan de pleinweg. (nr. 77/079 (locatie kunstzaal zuid) sculpture international rotterdam)

Rotterdamse Kunststichting, Expositiezaal-Zuid, ook bekend als Kunstzaal Zuid of de Zaal op Zuid. De Zaal op Zuid was de voormalige directiekeet van de nieuwbouw van de Bijenkorf aan de Coolsingel, die het bedrijf in 1958 na de voltooiing van zijn gebouw aan gemeente schonk. Het gebouwtje werd geplaatst bij het Zuidplein, waar het tot 1981 dienst deed als tentoonstellingsruimte van de Kunststichting. Daarna is het gesloopt.

[p. 45]

1960

TENTOONSTELLING CONCERTGEBOUW ROTTERDAM MAQUETTES EN TEKENINGEN, MAKER ONBEKEND. EXPOSITIEZAAL-ZUID, ROTTERDAMSE KUNSTSTICHTING. AFFICHE, 11 AUGUSTUS TOT EN MET 4 SEPTEMBER 1960
(gar xiii-1960-0231)

[p. 46]

1969

ZICHT IN DE GOUVERNESTRAAT MET HET GEBOUW VAN DE VERENIGING ONS HUIS MET THEATERZAAL DE LANTAREN EN BIOSCOOP 'T VENSTER, AFDELING FOTOGRAFIE GEMEENTEARCHIEF ROTTERDAM, 19 JUNI 1969
(gar 1969-2887)

Het gebouw dat nog bekend staat als ‘het voormalige Lantaren/Venster’ in de Gouvernestraat heeft een lange geschiedenis als cultuurgebouw. Het opende in 1909 als volkshuis van de vereniging Ons Huis. Vanaf 1946 vonden kunstenaars er onderdak en werkruimte. Rond de daar aanwezige lithopers vormde zich een groep grafici die enige vermaardheid verwierf, later genoemd naar de naam van de bioscoop: de Venstergroep. In 1949 opende de bioscoop 't Venster, een ontwerp van architect J.B. Bakema. In de foyer werden tentoonstellingen met een avant-gardekarakter georganiseerd.¹ Bakema ontwierp in 1952 ook de aanpassing van de schouwzaal van Ons Huis tot vlakke vloertheater De Lantaren. In de loop van 1969 kwam De Lantaren onder de Rotterdamse Kunststichting. In dat jaar waren er programma's die worden omschreven als ‘Experimenten in De Lantaren’, letteren, muziek en toneel, het Arts Lab wordt aangekondigd.² Na 1970 kreeg De Lantaren zijn eigen artistieke staf, in dienst bij de Kunststichting, om er het Arts Lab te ontwikkelen voor vooruitstrevende kunst. Het programma omvatte hedendaagse gecomponeerde muziek, experimenteel theater, een dansproductiehuis en het was de locatie van de Grafische Werkplaats, de Film- en Videowerkplaats en gedurende jaren het hart van Film International. Als podium voor popmuziek is De Lantaren legendarisch door concerten van onder andere: Talking Heads, Simple Minds, Level 42, Sex Pistols, Nick Cave, U2, Depeche Mode, UB40.

De Kunststichting beëindigde in 1973 het tentoonstellingsprogramma in de foyer van 't Venster. Zij richtte in 1974 de nieuwe Galerie 't Venster op voor vooruitstrevende internationale kunst, tot 1976 gevestigd aan de Voorhaven in Delfshaven, van 1977 tot 1989 aan de Oude Binnenweg. De naam van de galerie is een hommage aan het verleden van het oude kunstcentrum 't Venster.

In 1978 werden De Lantaren en 't Venster samengevoegd tot één organisatie, tot 1986 bleef zij onderdeel van de Kunststichting, daarna werd zij verzelfstandigd. In 2010 verhuisden de filmhuis- en muziekfunctie naar het nieuwe Lantaren Venster op de Wilhelminapier.

1 Johan Huijts, De Venstergroep. De geschiedenis van een mythe in Rotterdams cultuurhistorie; Rotterdam 1977

2 RKS, jaarverslag 1968-1969; Rotterdam 1970; p. 18-19

[p. 47]

1979

HERTENKAMP AAN HET WEENA, FOTO L. DE HERDER, 20 DECEMBER 1979
(gar 2005-5818)

Het hertenkamp lag van 1970 tot 1981 aan het Weena naast het station, op de plaats waar nu het Plaza-complex staat. Achter de Doelen, aan de zijde van het Kruisplein, hebben eind jaren 70 (exacte data zijn niet bekend) barakken gestaan waarin een deel van de kantoren van de Rotterdamse Kunststichting was ondergebracht. De Kunststichting hield vanaf 1965 kantoor in de Doelen, het personeelsbestand nam in de loop van de jaren zó sterk toe dat zij een dependance nodig had. In 1980 betrok de Kunststichting kantoorruimte op Westersingel 20. De expositiezaal in de Doelen had de Kunststichting in gebruik van 1966 tot 1982. In 1983 richtte zij Galerie Westersingel 8 op, in gebruik tot 1990.

[p. 48]

1986

CAFE DE UNIE AAN DE MAURITSWEG. FOTO AAD HOOGENDOORN, MEI 2010

Café De Unie, replica van de gevel van Café De Unie naar ontwerp van J.J.P. Oud uit 1925. Het oorspronkelijke café-restaurant lag aan de Coolsingel. Het werd verwoest tijdens het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940. De gevel werd herbouwd in 1986 vóór een bestaand pand. Daarachter liggen café-restaurant en Zaal De Unie, op de bovenverdiepingen de kantoren van onder andere de Rotterdamse Kunststichting/Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur.