Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Een herinnering uit de invasiedagen:]

Een herinnering uit de invasiedagen:

Toen de Engelsen Caen hadden veroverd en de strijd in de omgeving van de stad was geluwd, zag men een merkwaardig snel herstel van het burgerlijk leven. Zelfs de postbode deed zijn intrede weer in het milieu van stukgeschoten huizen en van opzij geschoven gehavende vechtwagens.

Het gebeurde dat de postbode, ijverig nummerbordjes lezend, een brief deponeerde in een huis-brievenbus, bevestigd aan een ijzeren tuinhek. Een dame in de tuin knikte goedkeurend. Dit was werkelijk nr... De villa was opgeblazen, maar het tuinhek was er nog, de brievenbus van de voordeur was nu wat verder aan de straatkant aangebracht. De dame wilde haar post ook wel zelf in ontvangst nemen als ze toevallig toch in de tuin werkte. Nog steeds het oude adres... doch de villa bestond niet meer.

Zo was het sedert '45 ook gesteld met de machtsposities der Europeanen in Azië. Nog wel het oude postadres, gesprekken en conferenties in de openlucht, gevechten om het tuinhek dikwijls... evenwel geen villa's meer. Die waren verdwenen. Wie zich verbeeldde nog onderdak te hebben in deze Oosterse wereld, vergiste zich. Fransen, Nederlanders, en Engelsen - allen nog verzekerd van

[p. 420]

hun eigendomsrechten - verdedigden de huisnummer-borden van verwoeste villa's.

***

De waringinboom op de alang-alang bij de voormalige controleurswoning overkoepelt de plek waar gewoonlijk wajangspelen worden opgevoerd. Uit de beide naburige kampongs zijn enige honderden toeschouwers komen opdagen. Zij bewonderen de gamelan en zoeken dan hun plaats: de mannen vóór het scherm, zodat zij de poppen èn hun schimmen kunnen zien, de vrouwen achter het doek, tevreden met het drukke bewegen der schaduwen.

De muziek begint: de gamelan-toonladders van hindoemelodieën, even oud als de dessa-samenleving zelve; het gong-rhythme dat slechts kan worden verstaan tegen de achtergrond van de holklinkende tijdseinen der tong-tongs en het ruisen van zwaar bamboeriet of zwiepende tjemara's.

Uit de tijd der hindoerijken dateren de sagen die voor de mohammedaanse Javaan nog niet hun bekoring hebben verloren: de heldendaden van Ardjoeno en zijn volgelingen, de speelse gebaren van koningen en prinsessen, overslank met hun dunne lange armen, hoekig in de aanhechtingspunten. Nog steeds lokken de snedige opmerkingen der raadslieden die op het scherm in waardige ernst hun onmisbaarheid suggereren een prikkelende vrolijkheid uit.

De hindoestaten van het verleden zijn reeds lang geleden ten gronde gegaan; oorlogsvlagen teisterden Java. Het langdurig bestuur van de Nederlanders werd gevolgd door een kortstondige Japanse heerschappij; daarna bracht de Indonesische revolutie de vrijheid, merdeka, die voor de meeste dessabewoners een slechts vage werkelijkheid bleef. Er waren moeiten en zorgen als voorheen, droge maanden en natte moessons, ziekten onder het vee, gebrek aan brandstof en schaarste van katoenen weefsels. In de wisseling der seizoenen, in de sleur der alledaagse inspanning kon de Javaan het schimmenspel der hindoelegenden echter blijven waarderen.

Het patroon der literaire compositie: de hartstochten van vorsten, edelen en prinsessen, belaagd door de demonen die in de Oosterse wereld zo vrijmoedig ronddolen op de grenzen van fantasie en realiteit, bleef even constant als de structuur der agrarische samenleving in de vochtige dalen of in het sawah-mozaïek der berghellingen. Veranderlijk was slechts het commentaar der wajangpoppen-raadslieden, die in woord en wederwoord de toeschouwers begrip

[p. 421]

bijbrachten voor de actualiteit van het jongste verleden: de aftocht der Japanners, de val van het Nederlands bestuur, de opbouw van een nieuw rijk.

Het gamelanspel schiet uit naar de hoge tonen, het schimmenspel wordt wilder, bewogener, de dessabevolking juicht bij het herkennen van nieuwe figuren welke het hof der legendarische hindoevorsten in rep en roer brengen: de koloniale overheerser als schurk van deze tijd; de belaagde prinses Indonesia, teer, schuchter en bevreesd, op het laatste ogenblik gered door een jonge held, een Indonesische revolutionnair; jeugdige raadslieden, de hindoekoning hun visie op de wereldsituatie van 1950 opdringend.

Kromo, Saïdjah en hun verwanten knikken goedkeurend. Zij waarderen het schimmenspel der vrijheid, al is de traditionele autocratie der hindoevorsten hun vertrouwder. De gamelan speelt, de petroleumlamp die het scherm verlicht, walmt nu en dan even in de avondwind, vleermuizen fladderen over de hoofddoeken der gehurkten. Maanlicht kleurt het profiel der vulkaankegels, deze nooit geheel betrouwbare wachters, neerziende op de velen die in de tropische vruchtbaarheid van de huidplooien der aarde hun vegeterend bestaan leiden.