Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[De oorlog naderde zijn einde]

De oorlog naderde zijn einde. Na de plannen voor de geallieerde oorlogvoering kwam de organisatie van de vrede in het zicht. En ieder wist: men krijgt eerder onenigheid over de vrede dan over de voortzetting van de oorlog. Daarom zouden begin Februari 1945 ‘de grote drie’ te Yalta, op de Krim, samenkomen om het gesprek van Teheran te vervolgen.

Churchill en Roosevelt, op weg naar Yalta, meenden goed te doen vooraf in samenspraak in een voorbespreking op het eiland Malta, hun opvattingen te preciseren eer de ontmoeting met Stalin plaats vond. En zo stonden zij nu dan tegenover elkaar, twee mannen, in menselijkheid, gevoel voor humor, rustige vastberadenheid en breedte van visie ver uitstekend boven het duo Hitler-Mussolini. Met de vrede in het zicht trachtten zij zich een voorstelling te vormen van de toekomstige wereld. Zij probeerden daarbij te denken in de lijn der tradities van de democratieën die zij vertegenwoordigden. Want bij alle macht hun geschonken, hadden zij nooit uit het oog verloren slechts bij mandaat te regeren.

Eerst op dit moment openbaarde zich met volle scherpte het verschil aan inzicht, dat tot dusver onder vele diplomatieke nota's was schuil gegaan of door de hartelijkheid van hun omgeving was bemanteld. Roosevelt dacht in Amerikaanse trant: hij wantrouwde iedere vorm van koloniale overheersing. De oorsprong van de Amerikaanse onafhankelijkheid, het afschudden van het juk van het Britse koloniale egoïsme, had het vrijheidsideaal der Amerikaanse democratie blijvend een anti-koloniale tint gegeven.

Verschil in visie kwam reeds in 1941, nog wat aarzelend, tot uiting in de Brits-Amerikaanse besprekingen over het Atlantisch Charter dat voor Churchill de betekenis had van een democratische

[p. 397]

beginselverklaring tegenover het fascisme. Roosevelt zag er méér in. ‘Ik kan niet geloven’, zei hij destijds al tegen Churchill, ‘dat men een strijd tegen fascisten-slavernij zou kunnen voeren zonder tegelijkertijd alle volken over de gehele wereld van een achterlijke koloniale politiek te bevrijden.’

De Amerikaanse neiging het Atlantisch Charter deze ruime uitleg te geven, werd door de Britse staatslieden ternauwernood ernstig genomen. Men zag er slechts het pathos in van een hooggestemd, min of meer propagandistisch idealisme. De geschiedenis herhaalde zich. Voor de Europeanen was het Atlantisch Charter, evenals vroeger de ‘14 punten van Wilson’, meer een buiging voor een ideaal dan een richtlijn voor practische politiek. Voor de Amerikanen een ideaal dat voor verwezenlijking vatbaar leek. Een paradox der moderne historie: de Europeanen, die hun mond vol hebben over het Amerikaanse ‘materialisme’, zijn zelf zó ‘realistisch’-materialistisch dat zij niet meer kunnen geloven in het idealisme van anderen. Zij konden het anti-kolonialisme van de Amerikanen dan ook niet anders interpreteren dan als een listige politieke manoeuvre om de Europese koloniale landen van hun bezit te beroven ten gunste van de belangen der Amerikaanse export.

In het gesprek te Malta zag Churchill voor het eerst met volle scherpte welk gevaar het Amerikaanse standpunt voor de toekomst van het Britse imperium en van de kleinere koloniale mogendheden opleverde. Zijn opmerking dat het zelfbestuur der koloniën kon worden uitgebreid tot een dominiumpositie voor alle koloniale gebreden, maakte op Roosevelt weinig indruk. Slechts volledige vrijheid voor alle volken leek hem een ‘oplossing’.

‘En als deze volken er nog niet aan toe zijn, de ommekeer niet kunnen doorstaan, in chaos en ellende te gronde gaan door geforceerd-snelle experimenten waarvoor wij ten slotte de verantwoordelijkheid dragen?’

‘Geeft deze “bezorgdheid” ons niet een wapen in de hand de bestaande verhoudingen van macht en heerschappij te bestendigen?’

‘Wij willen slechts het tempo regelen, de vroegere koloniale volken tot vrijheid opvoeden.’

‘Er is nooit bijzondere haast gemaakt met deze opvoeding. Hoeveel eigenbelang zal ook verder meespelen in de regeling van het tempo?’

‘De Amerikaanse visie is te abstract. Wat gij democratie noemt,

[p. 398]

is in de Aziatische wereld, van zo geheel andere sociale structuur (die wij zoveel beter kennen dan de Amerikanen), voorlopig niet te verwezenlijken. Vrijheid die tot chaos voert, zal in haar tegendeel omslaan: de dictatuur, de communistische dictatuur wellicht.’

‘Miskent ge in Uw Europese hoogmoed niet de krachten die in de Aziatische volken schuilen? Wij weten ook wel hoe gevaarlijk experimenten met de vrijheid zijn. Maar ze zijn in ons oog niet zo funest als het voortzetten van koloniale verhoudingen, die op lange termijn bezien onvermijdelijk tot revoluties leiden, welke voor het blanke ras noodlottig kunnen worden.’

‘Wilt ge een geslaagde korte termijn-politiek opofferen aan een onzeker beleid op lange termijn?’

‘Is er een andere weg voor een staatsmansbeleid in grote stijl?’

‘En als de Russen zich - ik ga nu van Azië op Rusland over - op korte termijn van een groot gedeelte van Europa meester maken en een aantal satellietstaten vormen waarin zij de vrijheid meer beknotten dan wij in onze koloniën?’

‘Waarom zouden zij dat doen?’

‘Omdat hun leer tot een imperialisme in nieuwe vormen dwingt.’

Roosevelt zweeg. Hij probeerde zich in de Russische gedachtenwereld te verplaatsen. Stalin was hem sympathiek. Maar het Russisch buitenlands beleid leek ondoorgrondelijk als een sfinx. Was het wel mogelijk de Russen verstandelijk te benaderen? Als men het gevoel liet spreken, had het Russische volk iets aantrekkelijks voor de Amerikanen, iets van het spontane en frisse dat in West-Europa verloren was gegaan. Roosevelt herinnerde zich, dat Eisenhower hem kort geleden nog had gezegd: ‘In de edelmoedigheid van zijn instincten, in zijn vrolijkheid, in zijn gevoel voor kameraadschap, en in zijn gezonde, directe kijk op de zaken van het alledaagse leven, schijnt mij de gewone Rus een merkwaardige overeenstemming te vertonen met wat wij de “gemiddelde Amerikaan” noemen.’

‘Ge hebt de Russen altijd gewantrouwd.’

‘Niet ten onrechte’, antwoordde Churchill, ‘ik heb alle waardering voor de militaire prestaties van het Russische volk, maar wij weten mee te praten van de Russische politiek, die na de Revolutie steeds was gericht op het ondermijnen van onze sociale orde. Wij moeten onze-vrijheid verdedigen.’

Het gesprek liep dood. Eerst in de voor de hand liggende vragen

[p. 399]

over de verdere afwikkeling van zaken gedurende het laatste bedrijf van de oorlog, vonden de staatslieden elkander weer. Zij zouden te Yalta één lijn trekken tegenover Stalin's al te agressieve Balkanpolitiek en tegenover zijn plan, Duitsland voorgoed als krachtige midden-Europese mogendheid uit te schakelen.

***

De Yalta-conferentie, Zondag de 4de Februari 1945 geopend, begon met enig officieel vertoon. Men had wat foto's nodig, een filmopname en enkele vriendelijke verklaringen. Op het terras achter de conferentiezaal, in het milde klimaat van de Krim, stonden groepjes afgevaardigden in druk gesprek. Het waren de experts die nooit mochten ontbreken doch zelden werden geraadpleegd. Onder hen bevond zich in het gevolg van Roosevelt een hooggeplaatst ambtenaar uit Washington, Alger Hiss, een van de in het geheim werkende Amerikaanse communisten.

Achter de façade der vriendelijkheid heerste een vrij grimmige stemming. Stalin wist dat Churchill zich ongerust maakte over de snelle opmars der Russische legers en vooral haar penetratie in de Balkan betreurde. De Britse premier kon zijn oude stelregel van ‘het Europees evenwicht’ niet laten varen. Duitsland moest verslagen worden, doch mocht niet totaal worden uitgeschakeld omdat men het later weer eens kon nodig hebben als tegenspeler tegen Rusland. Bovendien had hij de Poolse emigrantenregering te Londen herster van de Poolse staat beloofd. De Russen daarentegen hadden over Polen hun eigen opvatting: zij vreesden de onafhankelijkheid van een corrupt gebied, dat telkens in de geschiedenis als invalspoort voor de Duitse legers had gediend.

Roosevelt, tot voorzitter van de conferentie gekozen (Stalin zag hem liever als arbiter dan als medespeler van Churchill) beoordeelde de toekomst van Europa optimistischer dan de Engelse minister. Het moest mogelijk zijn tot een afbakening van invloedssferen te komen; het was daarbij in strijd met alle realiteit om te ontkennen dat Rusland's invloed door de gewonnen oorlog zou worden versterkt.

In ieder geval moest in de laatste phase van de oorlog een of ander compromis worden gevonden. De bemiddeling van Roosevelt bood daartoe de mogelijkheid. Stalin wist hem te waarderen, de joviale Amerikaan. Voor het overige deed Stalin zijn toezeggingen als

[p. 400]

voorlopige concessies. Indien de harde werkelijkheid het eiste, zou hij zich opnieuw alle vrijheid voorbehouden. Het was de geest van Machiavelli, die rondwaarde: de triomf van het realisme. Machtspolitiek, gerechtvaardigd door het landsbelang. Maar in de analyse die de Florentijnse denker van het eigenbelang gaf, van het onvermijdelijke menselijk en nationaal egoïsme, ontbreekt een beschouwing over de betekenis van het wantrouwen, dat even onvermijdelijk uit deze politiek voortvloeit. Wantrouwen, deze geduchte negatieve kracht in het historisch gebeuren, is de irrationale impuls die alle berekeningen van het politieke intellect kan doorkruisen. Degenen, die dit Trojaanse paard de veste binnenhalen, kunnen zeker zijn van een geringere kans van slagen dan het tonen van vertrouwen biedt. ‘Realistischer’ dan Machiavelli was wat dit betreft Gandhi, bouwend op zijn Satyagraha-ideaal. Wij citeerden hem reeds: ‘Satyagraha kent geen vrees, daarom vreest zij ook nooit zijn tegenstander te vertrouwen. Al heeft die hem twintig keer bedrogen, zo vertrouwt zij hem voor de eenentwintigste keer. Immers, een onverwoestbaar vertrouwen in de menselijke natuur is de essentie van dit geloof.’

***

Reeds een maand na de conferentie van Yalta bleek duidelijk dat niet op medewerking van Stalin mocht worden gerekend. Het wantrouwen had overwonnen. Voor Roosevelt die zich zó tegemoetkomend had getoond dat de goede verstandhouding met Churchill er onder had geleden, was de houding van Stalin een bittere teleurstelling. De 1ste April zond hij Stalin een telegram: ‘Ik kan niet de zorg verhelen waarmee ik het ontbreken van vooruitgang zie in het ten uitvoer brengen van de politieke beslissingen, welke wij te Yalta bereikten, speciaal die welke de Poolse kwestie betreffen.’

Berichten die hij de volgende dagen uit Italië en uit Duitsland ontving waren nog zorgwekkender. Strandde hij dan in het gezicht van de haven zoals Wilson zijn levenswerk had zien mislukken? Zou het nog mogelijk zijn de Russen op de eerste vergadering van de United Nations die eind April te San Francisco zou worden geopend, tot andere gedachten te brengen? De president voelde zich vermoeid en ziek; de reis naar Yalta had hem uitgeput. Daarna oefende de verdere gang van zaken een zware druk op hem uit.

[p. 401]

Op advies van zijn artsen begaf Roosevelt zich voor herstel van gezondheid haar Warm Springs in Georgia, naar de plaats waar hij door zwemoefeningen de gevolgen van de kinderverlamming ten dele had kunnen overwinnen. Het was zijn geliefd ontspanningsoord gebleven, plek van herinneringen, een buitenverblijf ook waar hij veel huiselijk geluk had gekend.

Hij had er vroeger geworsteld met een physieke inzinking; hij had er gestreden voor zijn zelfbehoud en voor zijn terugkeer in de maatschappij. Hoeveel moeilijker was het echter het vertrouwen in mens en maatschappij te behouden na de ervaringen van de laatste jaren. Sedert hij met Churchill voor het beeld van de sfinx had gestaan, was de voorstelling die hij zich van de historie trachtte te vormen vertroebeld door een ongerustheid welke hij niet geheel kon verklaren. Was hij dan tòch tekort geschoten in het vertrouwen een verdere catastrophe te kunnen voorkomen? Had hij gezondigd door zich accoord te verklaren met alle projecten tot vervaardiging van atoombommen? Was hij onbillijk geweest tegenover Churchill en had hij Stalin een ongemotiveerd vertrouwen geschonken? Deze laatste gedachte vooral deprimeerde hem. Ondanks de twijfel die bij hem opkwam, liet hij de 12de April twee telegrammen verzenden, beide op matiging tegenover Rusland aandringend: een telegram naar Churchill naar aanleiding van het komende Lagerhuisdebat over Polen; het andere aan gezant Harriman te Moskou.

Na deze opdracht begaf hij zich in neerslachtige stemming naar de studeerkamer van zijn buitenhuis. Hij had toegezegd te poseren voor een schilder die zijn portret zou schilderen. Met een zucht zette Roosevelt zich in de stoel achter zijn bureau. Op enige vragen van de schilder gaf hij ternauwernood antwoord. Nog vóór de kunstenaar zijn eerste schets had voltooid, zag hij tot zijn schrik de president langzaam opzij glijden. Hij snelde toe, riep om hulp. Bewusteloos werd de president weggedragen. De beroerte die hem had getroffen, maakte enkele uren later een einde aan zijn leven. Van het vertrouwen dat altijd zijn plannen vorm had gegeven, zelfs zijn plan voor de toekomstige vrede, was slechts een vage schets overgebleven - onvollediger nog dan de eerste omtrekken van zijn portret op het schildersdoek.