Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Wie meende dat de Duitse defensie reeds in het najaar van 1944 op instorten stond]

Wie meende dat de Duitse defensie reeds in het najaar van 1944 op instorten stond, kwam bedrogen uit. Nog éénmaal slaagde het Derde Rijk er in zijn energie te herwinnen. Deze keer was het vooral de wanhoop die kracht gaf. En de tegenpartij verschafte Goebbels het propagandistisch wapen om de strijd tot het bittere eind voort te zetten: een publicatie over het ‘Morgenthauplan’ in de Amerikaanse pers, de 24ste September 1944.

Misschien was het een indiscretie, dat de kranten ruchtbaarheid gaven aan een plan waarmede Churchill en Roosevelt te Quebec, midden September, accoord waren gegaan: de strenge behandeling van het Duitse volk na zijn capitulatie. Morgenthau, Amerikaans

[p. 391]

minister van financiën, meende dat Duitsland slechts onschadelijk kon worden gemaakt door het een overwegend agrarisch karakter te geven. De Roer-industrieën moesten worden geliquideerd. Ook de mijnen zou men voorgoed onbruikbaar maken. Slechts op het laagste niveau mocht het Duitse volle nog enige levensmogelijkheid worden geboden.

De ministers Henry Stimson en Cordell Hull zagen in dit ‘plan van blinde wraak’ een sterke inslag van Joods ressentiment. Vernietiging der Duitse industrie zou het gehele Europese economisch leven ondermijnen. Het kwam in het Amerikaanse kabinet tot heftige discussies, waarvan een en ander uitlekte. Onder deze omstandigheden was ontijdige publicatie van enkele punten uit het Morgenthau-plan noodlottig. Goebbels maakte er direct gebruik van. ‘Het komt er weinig op aan of de bolsjewisten het Rijk op één manier willen vernietigen en de Angelsaksers op een andere manier, Ze zijn het beide over hun doel eens: ze willen zich van dertig à veertig millioen Duitsers ontdoen’ (Das Reich, 21 Oct. '44).

Het feit dat Morgenthau een Jood was, gaf steun aan Goebbels' argumenten. ‘De Jood Morgenthau’, zei Radio Berlijn, ‘zingt dezelfde wijs als de Joden in het Kremlin’. En ook veel Duitsers die nooit waarde hadden gehecht aan de antisemietische propaganda, moesten toegeven dat er alle aanleiding bestond vooral de wraak van buitenlandse Joodse staatslieden te vrezen. Men kon na alles wat er was gebeurd ook niet veel anders verwachten. Was er nog een uitweg? Of moest de strijd werkelijk tot de volledige ondergang worden voortgezet?

***

Naarmate het Amerikaanse atoomproject vorderde, groeide de belangstelling voor de vraag wat met het ‘geheime wapen’ kon zijn bedoeld, dat in de Duitse propaganda naar voren kwam. Geleide projectielen of een atoombom? De bouw van fabrieken voor ‘zwaar water’ vormde volgens de deskundigen wel het duidelijkste bewijs voor het bestaan van Duitse plannen tot de fabricage van een atoomwapen. Wat zouden de gevolgen zijn van dergelijke bommen op Londen, op New York misschien, na de geslaagde invasie der geallieerde troepen?

Niemand behoefde te twijfelen aan de energie en het technisch vernuft van de Duitsers. De dictatuur beschikte ook over de machtsmiddelen om zelfs een ongehoord kostbaar project te verwezenlijken.

[p. 392]

Zij had zich ontdaan van een aantal deskundigen, maar beschikte toch nog over figuren als Hahn en Fleischmann. Vooral Hahn, die in 1939 beslissende uraniumproeven had gedaan en over atoomzuilen ter beheersing van kettingreacties had geschreven, werd in zekere zin in staat geacht te concurreren met de groep deskundigen die in de Verenigde Staten aan het werk was.

Zó belangrijk was de beantwoording van deze vragen voor de geallieerde oorlogsvoering, dat aan Eisenhower's legers een speciale ‘wetenschappelijke missie’ werd toegevoegd (codewoord Alsos) met de opdracht gegevens te verzamelen over Duitse ‘geheime wapens’. Bij de bestudering van buitgemaakte archieven te Parijs - de maquis wist door snel ingrijpen te verhinderen dat de Duitsers al hun documenten verbrandden - vond de wetenschappelijke missie één gegeven dat haar bijzonder interesseerde: de aanwezigheid van de atoomphysicus Prof. Fleischmann te Straatsburg.

Na de bevrijding van Eindhoven kwam aan het licht dat de Philipsfabrieken onder Duitse pressie en contrôle enige instrumenten naar Straatsburg hadden moeten zenden, die betekenis konden hebben voor atoomonderzoek. Toen de geallieerde troepen de Rijn bereikten, althans de Waal bij Nijmegen, zorgde de wetenschappelijke missie er voor dat drie flessen Rijnwater per vliegtuig ijlings naar Washington werden vervoerd. Indien namelijk de Rijn koelwater leverde voor een uranium-atoomzuil, zou het water stroomafwaarts sporen van radio-activiteit moeten vertonen.

Het onderzoek bracht niets verdachts aan het licht, maar Straatsburg was wel een extra aanval waard. De stad werd in November 1944 door overrompeling genomen in een snelle aanval, waarin de Alsos-missie de tanks volgde. Men zag er op toe dat Fleischmann gevangen werd genomen, terwijl een detachement troepen de universiteitsgebouwen omsingelde. De universiteitslaboratoria bleken in het geheel niet voor atoomonderzoek te zijn ingericht. Na enig speurwerk vond men echter de werkplaats die men zocht in een vleugel van het stadsziekenhuis (de medewerkers van Fleischmann als artsen gekleed).

Reeds dadelijk zag men dat men hier te doen had met experimenten op bescheiden schaal. En hoe de zaken in Duitsland verder stonden, leerde men niet van de zwijgzame Fleischmann, doch uit een dagboek dat men in zijn laboratorium vond. Hij had er met Duitse nauwkeurigheid zijn gesprekken met collega's van andere

[p. 393]

universiteiten in samengevat. De missie-Alsos wist nu genoeg. Triomfantelijk kon zij naar Washington telegraferen: ‘Duitsland heeft geen atoombom en zal er vermoedelijk binnen redelijke tijd ook geen hebben.’