Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[p. 380]

[De oorlog bleek anders te zijn dan de Duitse jeugd zich had voorgesteld]

De oorlog bleek anders te zijn dan de Duitse jeugd zich had voorgesteld. Niet in ieder opzicht harder of wreder dan men had vermoed, maar anders. De militaire formaties die uit de gelederen der vrije jeugdbeweging (spoedig omgezet in de Hitlerjugend) waren voortgekomen, hadden een blik kunnen werpen in de vrijheidsstrijd van buurvolken. Men begon te twijfelen aan von Schirach's woorden ‘het geweten is een Joodse uitvinding’. Spel en ernst, plicht en moed bleken veel grilliger met het menselijk lot te zijn verweven dan de propaganda - rechtlijnig als altijd - wilde doen geloven: in de verwoeste Poolse dorpen waren de tranen even nat als in Frankrijk, in de Noorse fjordendorpen de minachting der onderworpenen even sterk als langs de Nederlandse rivieren, het kinderleed op de Balkan even schrijnend als in Noord-Afrika. De knagende stilte van de Russische vlakten, enerverend en eindeloos, kon slechts voor enkele ogenblikken door het gebulder van geschut worden overstemd. Daarvoor en daarna, ja, zelfs tussen de salvo's in, behield de stille eenzaamheid der verwoeste gebieden de overhand: de onheilspellende stilte, die zich soms zo rechtstreeks tot het geweten kon richten.

Wie in de jeugdbeweging had meegemarcheerd, wie de bekoring der zomerkampvuren had ondergaan, marcheerde nu weer - thans echter menigmaal in het schijnsel van brandende boerderijen. Vragen, in stilte gesteld, bleven onbeantwoord. Was men misleid? Was men in een milieu van geestelijke inteelt, verblind door propaganda opgegroeid? Wat had Duitsland de wereld nog te bieden?

Het waren vragen die tijdens lange afmattende marsen opkwamen en weer werden verdrongen. Vragen echter die zich niet lieten verjagen als men herstellend van verwondingen, of ten dode opgeschreven, op het ambulancebed lag. En er waren tienduizenden ambulance- en ziekenhuisbedden, wit gelakt, rank en hoog op de poten, uniform als het oorlogsmateriaal. Vele gelijke bedden, doch geen gelijke gewonden. Granaatwonden, infecties en bevroren weefsels; amputaties en bloedtransfusies gaven telkens weer een indruk van de verscheidenheid van physieke en psychische reacties. Er kwamen geen gelijke koortsdromen voor, geen volkomen identieke vormen van herstel, geen gelijke obsessies van pijn en angst. In deze variatie van stemmingen kon de propaganda soms afstuiten

[p. 381]

op niet te remmen gevoelens van inkeer. De middelen van massacommunicatie kwetsten veelal de individualiteit van het leed. Het gebeurde dat herstellenden hun verpleegsters verzochten de radio af te zetten als een vroeger verafgode held sprak: Baldur von Schirach, de jong verouderde, corpulent geworden gouwleider van Wenen, was nog steeds aan het woord: ‘Wij wensen onverschrokken, krachtige, wrede jonge mannen; jonge lieden met de kracht en de schoonheid van roofdieren.’

***

Sergeant Adrian Probst behoorde tot de jonge intellectuelen, die na ontslag uit het hospitaal op een langdurig verlof mochten rekenen om de onderbroken studie weer op te vatten. Het kostte hem moeite in het universitaire leven te München tot het uitgangspunt terug te keren. Wat kon er trouwens in deze wereld van afsluiting nog terecht komen van zijn studie in de Engelse taal en letterkunde? Probst, gedecoreerd met het IJzeren Kruis, voormalig jeugdleider in de Hitlerjugend, had tijdens de Russische veldtocht en gedurende de maanden van zijn verpleging het vertrouwen in de Nazi-ideologie verloren. Hoe volledig deze breuk was, bemerkte hij eerst in gesprekken met gelijkgezinden, evenals hij geërgerd door de schimpscheuten van professor Bäumler, een philoloog-anglicist, die in de collegezaal geen gelegenheid voorbij liet gaan om op het Britse volk te schimpen. Enige studenten waagden het wel eens hierover een polemiek te beginnen. Zo kwamen zij met elkaar in aanraking in hun protesthouding, Probst en de een-armige Hans Scholl, eveneens uit Rusland teruggekeerd, diens zuster Maria Scholl, Wilhelm Graf en de forsgebouwde partijman Alexander Hohmeyer.

Gesprekken met een der weinige hoogleraren die in cosmopolitische geest bleef doceren, professor Huber, overtuigden het vriendenclubje dat niet langer mocht worden gezwegen. Men moest tot de een of andere manifestatie voor de vrijheid der wetenschap zien te komen. Waarom zouden het geen studenten zijn, die het initiatief namen tot een geestelijke strijd tegen de dictatuur? Probst en zijn vrienden besloten toen een pamflet te verspreiden, een opwekking tot verzet. Hun in het geheim gedrukt manifest veroorzaakte een algemene opschudding. Er gingen reeds geruchten over een nederlaag bij Stalingrad, men leefde reeds onder de druk van zwaarder wordende luchtaanvallen. Dreigde het verraad nu binnen

[p. 382]

de grenzen? De Gestapo sloeg snel en Resoluut toe. De universiteit werd gesloten, enige hoogleraren ontslagen, vele studenten gearresteerd maar de schuldigen vond men niet.

Het groepje samenzweerders bereidde intussen een tweede, veel scherper gesteld pamflet voor. Voor de verspreiding daarvan meende men een ongewone vorm te hebben gevonden. Het was bekend dat gouwleider Giesler de 16de Februari 1943 in de aula van de universiteit zou spreken ter inleiding van een week van nationale rouw over de nederlaag bij Stalingrad. Men zou een tijdbom in het dak van het gebouw verbergen en tijdens de rede van de gouwleider een regen van pamfletten in de zaal doen neerdalen. Voor de vervaardiging van deze bom kon worden gerekend op de medewerking van de hoogleraar-chemicus Jancke.

Het plan verliep volgens het opgestelde schema: de bom explodeerde de 16de precies op tijd, half twaalf. De gouwleider verborg zich vol schrik achter zijn lessenaar. Een wolk van papieren daalde neer op de verschrikte menigte. Velen vochten om de uitgang te bereiken. Geloei van sirenes in de stad, geruchten over sabotage op de stations. Was de opstand werkelijk begonnen?

De Gestapo slaagde er in enige schilfers te verzamelen van het materiaal waaruit de bom was vervaardigd. Enige dagen later werd Prof. Jancke gearresteerd. Men ging zorgvuldig na wie op de avond vóór de rede van de gouwleider in het hoofdgebouw waren geweest. Hohmeyer meende dat het nu tijd werd om te vluchten. Eer de anderen zijn voorbeeld konden volgen werden Probst, Hans en Maria Scholl gearresteerd. De politie wist Scholl een bekentenis af te persen. Er volgden meer arrestaties. Ieder die zich 's avonds voor de explosie in de buurt van de aula had opgehouden was verdacht en zou worden ‘geliquideerd’.

Het proces in het Paleis van Justitie te München verliep volgens de regels der kunst: het was gouwleider Giesler om een openbaar requisitoir, niet om een normale rechtszitting te doen. De beklaagden antwoordden in gelijke geest: agressief, met de volle nadruk op hun idealistische bedoelingen. Een strijd met open vizier, aanklacht tegenover aanklacht. Aan de aanwezige journalisten werd verzocht geen ruchtbaarheid te geven aan de onbeschaamdheid der jeugdige beklaagden die zich niet ontzagen hun minachting voor het Nazi-régime uit te spreken en voor het beginsel der wetenschappelijke vrijheid op te komen.

[p. 383]

Tenslotte, aangrijpender nog, de bekentenis van Maria Scholl die niet aanwezig was geweest bij het plaatsen van de bom. Zij was slechts ‘medeplichtig’. Maar openlijk kwam zij er voor uit dat zij er prijs op stelde de volle schuld te mogen meedragen: ‘Ik hoop dat mijn naam voor eeuwig verbonden zal blijven met de eerste poging van Duitse studenten om zich te bevrijden.’ Haar wens werd verhoord. Het vonnis week voor Maria, wier woorden zelfs door politieke tegenstanders met bewogenheid werden aangehoord, niet af van de overige vonnissen. Dat vier van de zeven beklaagden part noch deel hadden aan de ‘aanslag’ (de studenten Weinbauer, Benziger, Laubenthal en Nenner) was voor de justitie een bijkomstigheid. Er moesten slachtoffers vallen en als men allen ter dood veroordeelde - de schuldigen zouden alle worden gehangen - wist men tenminste zeker dat het verzetsgroepje met wortel en tak was uitgeroeid.