Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Het vliegtuig naderde de Wolga-delta]

Het vliegtuig naderde de Wolga-delta. Churchill, de 12de Augustus 1942 op weg naar Moskou om zijn eerste bespreking met Stalin te houden, voelde zich niet op zijn gemak. Het ongewone landschap gaf afleiding: de schittering van de machtige rivier, haar brede donkere boorden van moerasland, de bruine tinten van de Russische vlakten. Maar wat moest hij zeggen? Hoe zou hij het inkleden om Stalin te vertellen dat Engeland en Amerika nog niet in staat waren in 1942 een tweede front te openen om daardoor de Duitse druk op Rusland te doen afnemen? ‘Het was alsof ik een groot blok ijs naar de Noordpool bracht’, schreef Chruchill later in zijn Memoires. ‘Ik peinsde over mijn missie naar deze sombere, sinistere, bolsjewistische staat, die ik eens met zoveel inspanning gepoogd had bij zijn geboorte om hals te brengen.’

[p. 378]

Hoe zou hij tegenover Stalin motiveren dat de Westelijke geallieerden zich nog niet sterk genoeg gevoelden om méér te doen dan de strijd tegen Rommel's Afrikacorps voort te zetten en de bombardementen op Duitsland zwaarder te maken? Niet ten onrechte klaagde de Rus dat het volle gewicht der Duitse wapens op zijn arm volk was neergedaald. En er werd in geallieerde kringen zelfs wel eens gefluisterd dat Stalin in zijn wanhoop een afzonderlijke vrede met Duitsland zou kunnen sluiten. Een zorgelijke gedachte.

Op de vlakte, beneden in de diepte, nam het aantal dorpen en steden toe. Hier en daar zag men rechtlijnige stukken omgeploegd land van grote staatsboerderijen. In de verte doemde Moskou op.

***

Het was na uitvoerige nota-wisseling voor het eerst dat Churchill en Stalin elkander ontmoetten. Hun eerste gesprek duurde vier uur. Churchill begon te verklaren welke factoren de voorbereiding van een tweede front hadden vertraagd. Hij was gekomen om openhartig te spreken zei hij, wetend dat Stalin een man was, gewend om met de harde feiten te rekenen.

Stalin's gezicht betrok. Het betoog van de Britse premier scheen hem niet te overtuigen. Lieten Engeland en Amerika Duitsland en Rusland doodbloeden om hun eigen macht des te steviger te vestigen? Maar in 1943, vertelde Churchill, zou stellig op een grote geallieerde operatie mogen worden gerekend. Men was in Engeland bezig een Amerikaans expeditieleger van 27 divisies te vormen; Engeland zou daar nog 21 divisies aan toevoegen.

Nu en dan stelde Stalin een vraag. Met een somber gebaar constateerde hij dat de geallieerden dus niet eens in staat waren een zestal divisies aan de Europese kust te ontschepen. Churchill antwoordde dat een onvoldoend voorbereide invasie slechts nadeel kon veroorzaken. Stalin, ongeduldig, merkte op dat hij een andere opvatting had van oorlogvoeren. Wie niet bereid was risico's te nemen, kon geen oorlog winnen.

Churchill leidde de aandacht af door een beschouwing over het effect van de bombardementen op Duitsland. Daarna kwam hij terug op de invasie. Wat was eigenlijk ‘een tweede front’? En geleidelijk voerde hij de gedachten van Stalin naar de Noordkust van Afrika. Hij wilde Stalin doen wennen aan de gedachte van de ‘operatie-Torch’, die voorlopig in de plaats zou moeten komen van de door

[p. 379]

de Russen zo gewenste invasie aan Europa's Westkust. Ter illustratie van zijn uiteenzetting tekende Churchill een krokodil. Hij legde met behulp van deze tekening uit hoe men de weke onderbuik van de krokodil dacht aan te vallen op hetzelfde ogenblik dat men zijn harde snuit zou raken. Stalin geraakte steeds meer geïnteresseerd. Het gesprek werd vriendschappelijker.

***

Het officiële diner op het Kremlin werd door ongeveer veertig personen bijgewoond. Stalin en Molotow namen op hartelijke wijze de honneurs waar. Telkens onderbraken korte speeches de gesprekken.

Tijdens de maaltijd voerde Stalin door tussenkomst van de tolk Pawlow een levendig gesprek met zijn Britse gast. ‘Enkele jaren geleden’, vertelde Stalin, ‘kregen wij bezoek van George Bernard Shaw en Lady Astor’. Toen Lady Astor opperde, Lloyd George eens voor een bezoek aan Moskou uit te nodigen, had Stalin geantwoord: ‘Waarom zouden we hem vragen? Hij was de leider van de Interventie, de inmenging van de geallieerden om de jonge Sovjetrepubliek ten val te brengen.’ Daarop zei Lady Astor: ‘Dat is niet waar. Het is Churchill geweest, die hem misleidde.’

‘In elk geval’, had Stalin toen gezegd, ‘was Lloyd George het hoofd van de regering en behoorde hij tot de linkse partijen. Hij had de verantwoording en we houden hier meer van een uitgesproken vijand dan van een zogenaamde vriend.’

‘Nu is Churchill definitief van de kaart’, had Lady Astor gezegd. ‘Daar ben ik niet zo zeker van’, was de mening van Stalin. ‘Als er een ernstige crisis komt, zou het Engelse volk het oude strijdros wel weer eens van stal kunnen halen.’

Churchill vroeg zich af of zijn tafelgenoot dit onderwerp aansneed om hem eens geducht in het nauw te drijven. Hij kende echter de kracht der openhartigheid en antwoordde prompt:

‘Lady Astor had gelijk. Ik was heel actief betrokken bij de aanvallen op Rusland en ik wil niet dat U een andere indruk hebt.’

Stalin glimlachte beminnelijk. ‘Hebt U me vergeven?’, vroeg Churchill.

‘Premier Stalin’, zei de tolk Pawlow, ‘zegt, dat alles ligt in het verleden, en het verleden behoort God toe.’