Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Het woestijnzand bij Nibeiwa lag vol uitrustingsstukken]

Het woestijnzand bij Nibeiwa lag vol uitrustingsstukken van een verslagen Italiaanse divisie. Wavell was eind 1940 bezig met de Italianen in Noord-Afrika af te rekenen. Hij deed dit snel en doortastend. Er werden veel gevangenen gemaakt. De vijand trok onder achterlating van voorraden terug naar Sidi Barrani.

Nibeiwa, December 1940. Het zand woei hoog op, soms een warreling van papier meevoerend: vellen briefpapier, enveloppen, briefkaarten - tussen stukgeschoten vrachtauto's, benzinetanks, patroonhouders en handgranaten. Brieven van of bestemd voor gevluchte, gesneuvelde of gevangen Italiaanse soldaten. Weggeworpen, verloren; of verspreid uit vernielde postzakken, die uit een gekantelde vrachtauto waren gevallen.

Brieven...

‘Nooit schreef of ontving een leger brieven naar en van huis, als dit’, aldus het ooggetuigeverslag van de Britse journalist Moorehead die Wavell's leger op de voet volgde. ‘Kilometers ver was de grond als bezaaid met brieven. Ik zag in de bureaux van de sergeant-majoors schrijftafels, waarop duizenden model-briefkaarten waren gestapeld, waarop de gebruikelijke groeten waren gesteld. De soldaat had er alleen zijn naam en adres op te schrijven. Maar de meesten van hen gaven er de voorkeur aan hun eigen brieven te schrijven in een spichtig schooljongenshandschrift, rijkelijk doorweven met vertrouwde latijnse beeldspraak, vol liefkozende overtreffende trappen als: “carissimo”, “benissimo”.

Het onderwerp was immer: kinderen en godsdienst. Geen briefkaart was er of zij bevatte een verwijzing naar de dag waarop het gezin of de geliefden herenigd zouden zijn.’

In deze waarneming van een buitenlandse journalist lag meer begrip voor de Italiaanse volksaard dan in Mussolini's constatering dat de man voor het slagveld was geboren. Het militairisme van de Duce strookte niet met de gevoelige, muzikale aard van het Italiaanse volk. Het ging terug op een theorie over de staat, op een abstractie waarop van de kant van het volk niet kon worden

[p. 370]

gereageerd - tenzij het antwoord in de familiebrieven, die de Italiaanse soldaat naar huis schreef. De duizenden brieven, die de wind voortdreef over het woestijnzand bij Nibeiwa en zoveel andere plaatsen.

Een straatje in Milaan of Genua, Napels of Rome. De dagelijkse gang van de postbode vormt hier een hoogtepunt van spanning. De postbode respecteert de volgorde van de huizen. Hij laat zich niet bewegen brieven buiten deze volgorde af te geven. Men moet dus wachten, zijn nadering gadeslaan. ‘Zou er in dat stapeltje brieven in zijn hand...?’

Men wacht voor het venster of gaat alvast op de stoep staan; het kan zelfs zijn dat men de postbode tegemoet gaat en met hem meeloopt. Hij distribueert vreugde en leed, hij laat velen in onzekerheid. Geen brief vandaag? Beter geen brief dan de officiële mededeling die hij hier en daar overhandigt: een bericht van sneuvelen of vermissing.

Het zijn de gissingen vooraf, die iemand zo nerveus kunnen maken. Hoop en vrees bij zijn eerste verschijning in de straat, als men hem in de verte ziet aankomen, nog dertig, twintig huizen van de eigen woning verwijderd. Moet men hopen en dan weer de teleurstelling ondergaan? Is geen tijding goede tijding? De postbode vervolgt zijn weg, met rustige tred. Zijn tas begint wat lichter te worden. Jammer dat het hart zo zwaar kan zijn.

Er zijn vele straten en vele postbodes. Het is niet de Italiaanse soldaat alleen die brieven schrijft. Als men al die brieven van soldaten aan hun huisgenoten, verloofden, vrienden of kennissen eens had kunnen publiceren! Zou er een verpletterender getuigenis tegen de oorlog denkbaar zijn?

***

Bisschop Clemens August von Galen zal ook deze Zondag preken, ditmaal in de Maria Ueberwasserkirche te Münster. Hij weet wat hij op het spel zet in de zomer van 1941. Openlijk verzet tegen het Nazi-régime. Na zijn felle aanklachten in Juli, in de Lambertikirche, thans in Augustus een vervolg op zijn eerste aanklacht (die reeds clandestien in duizenden afschriften door het Westfaalse gebied is verspreid).

De traditie van kardinaal Faulhaber te München wordt voortgezet,

[p. 371]

nu echter in oorlogstijd. Er zijn velen in von Galen's diocees die zijn agressieve toon betreuren en een kerkstrijd vrezen die voor alle katholieken kwade gevolgen kan hebben. De oorlog zelf dringt immers tot een binnenlands compromis. De voorzichtigen blijven thuis, maar duizenden gelovigen trekken op om de bisschop zijn principiële afwijzing van het nationaal-socialisme te horen uitspreken. Zij trotseren de maatregelen van de S.S. Op alle toegangswegen naar de kerk wordt gepatrouilleerd; in de kerk bevinden zich spionnen. Buiten houden jonge S.A.-mannen de wacht. Enkelen noteren namen van degenen die binnengaan.

Op het Domplein en op de Prinzipalmarkt worden enige overvalwagens geparkeerd. Het zou eens tot ordeverstoringen kunnen komen.

Von Galen maant tot kalme vastberadenheid aan. Men zal de burgerlijke en militaire overheden respecteren, maar het is goed om te weten waar de grenzen voor het geweten liggen. Laat men ook goed beseffen waar het nationaal-socialisme, zoals het door zekere heren uit Berlijn wordt verstaan, in strijd komt met de heiligste beginselen van het katholicisme, van het christendom in het algemeen. Het zijn bondige, duidelijke formuleringen, die men ongewijzigd had kunnen afdrukken in ieder illegaal blad in de bezette gebieden.

De onbuigzame Westfaalse volksaard en de kracht van het geloof in dit gebied verloochenen zich niet. ‘Berlijn’ aarzelt. Conflicten in Westfalen, geloofsstrijd en stakingen, zouden licht Zuidwaarts op het Roergebied, het centrale Duitse wapenarsenaal, kunnen overslaan. Men kan beter later eens afrekenen met die impertinente bisschop. De contrôle op de weerbarstige stad Münster wordt verscherpt.

Intussen nemen de geallieerde luchtaanvallen toe. ‘Airraids’ op Münster komen wekelijks in het nieuws voor. Wat men er zoekt, begrijpt niemand. Een der paarlen van West-Europese stedenbouw schijnt voor verwoesting te zijn bestemd. Een bolwerk van religieus verzet tegen het Nazisme, een stad vol verrukkelijke historische architectuur krijgt de ene aanval na de andere te verduren. Militaire objecten zijn er niet; geen vestingwerken, geen oorlogsindustrieën. Ja, even buiten de stad de geweldige Gievenbecker kazerne - maar deze werd nooit getroffen. De kerken waarin bisschop von Galen sprak, moeten het ontgelden. De Dom, een der mooiste Romaanse kerken van het Continent, stort gedeeltelijk in;

[p. 372]

daarna wordt het voorportaal door een zware bom aan stukken geslagen. De universiteit, het Gothische stadhuis aan de Prinzipalmarkt, het Drostenhof - de verwoesting schijnt niet te kunnen eindigen. De aanvallen nemen zelfs nog toe - tot er eigenlijk niets meer te verwoesten was. Uitgebrande kerken tussen smeulende steenhopen. Maar nog staat de toren van de Lambertikirche, als een baken in zee. Niet uitsluitend voor de Britse bommenwerpers.