Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[In de filmjournaals begin Augustus 1941]

In de filmjournaals begin Augustus 1941 nam Schuschnigg als veel-gefotografeerde de plaats in van Dollfuss. Hij maakte op het witte doek de indruk van een vastberaden man. Stijf, correct, steeds in het zwart gekleed. Intelligente ogen achter de brilleglazen; dik, grijzend haar. Zachte, artistieke handen, met een zegelring en twee andere ringen. Plechtige bijzetting van Dollfuss' stoffelijk overschot. Begrafenis van generaal Lyautey, de grote Franse kolonisator. Een herdenkingsbijeenkomst in de Sorbonne ter ere van Madame Curie, die de 4de Juli was overleden.

[p. 334]

Gaan en komen van artsen, familieleden en politici in het zomerverblijf Neudeck, woonplaats van de zieke zes en tachtigjarige president Hindenburg. Op welke manier zou men zich van zijn politieke erfenis meester maken?

Relletjes in verschillende Spaanse steden; groeiende oppositie tegen de coalitieregering van het centrum en de rechtse partijen.

In September meer nieuws over troebelen in Spanje. Een paar boeiende opnamen van Madrid. In snelle opeenvolging van scènes de plechtige intocht van Hitler te Neurenberg, de 4de September. 200.000 mensen op de Zeppelinwiese, versierd met 21.000 vlaggen. Orkanen van jubel, afgewisseld door stram-mechanische heffing van armen; collectieve bewegingen van de honderdduizenden.

Op dezelfde 4de September te Londen een congres van het Leger des Heils waar Evangeline Booth tot generaal van het Leger werd gekozen. Een toegewijde menigte in een grote hall. Gemeenschappelijk psalmen zingen, met versterkt orkest.

Voorbereidingen voor de internationale luchtrace London-Melbourne.

***

Van Blériot's Kanaaltocht in 1909 tot Lindbergh's Oceaanvlucht in 1927 had het vliegtuig vooral sport en avontuur gediend. Het was echter op weg een verkeers- en strijdmiddel van de eerste orde te worden: een gestroomlijnd werktuig vol kracht en elegantie. In wedstrijden en demonstraties getuigde het van verdere technische beloften. Voor het najaar van 1934 stond, met de hoge inzet van de Mac Robertson-prijs, de luchtrace Londen-Melbourne op het program.

Voor deze wedstrijd had de Nederlandse Luchtvaart Maatschappij, de K.L.M., bijzondere belangstelling omdat zij reeds plannen had ontworpen voor een Nederland-Australiëlijn. De ‘Vliegende Hollanders’ wilden gaarne tonen wat zij in het moderne luchtverkeer waard waren. Evenals de Chinezen de uitvinding van het buskruit niet voor oorlogsdoeleinden misbruikten, wensten de Nederlanders (die men op andere gronden wel eens ‘de Chinezen van Europa’ noemde) het vliegtuig niet als strijdmiddel te zien.

De K.L.M., die reeds in 1924 de verbinding Amsterdam-Djakarta tot stand had gebracht, sloeg de vleugels steeds wijder uit. Zij zou nu in de luchtrace om de Robertson-prijs meedingen met een der gewone lijntoestellen, de Uiver. Een toestel, dat moest bewijzen

[p. 335]

dat het zonder ingebouwde extra-tanks, met een normale uitrusting, zelfs met drie passagiers en een paar honderd kilogram post aan boord, een vlucht kon ondernemen waarvoor concurrenten allerlei speciale maatregelen hadden getroffen. Het is een Nederlandse eigenschap voorkeur te tonen voor het ‘gewone’ en ook het bijzondere daarvoor te laten doorgaan.

Er zou eveneens een Nederlands toestel in de snelheidsrace uitkomen, een Panderjager (met Geysendorffer, Asjes en Pronk), een wat opvallender constructie dan de Uiver, die op het vliegveld Mildenhall aan de vooravond van het vertrek de indruk maakte van een Hollandse boerenzwaluw in een volière vol uitheemse vogels.

Terwijl Parmentier en Moll over een kaart gebogen stonden, de mecanicien Prins nog eens een critische blik op de motoren wierp en de marconist van Bruggen iets veranderde aan de radiotelegrafische installatie, drentelden de passagiers rond in de buurt van enige concurrenten: de Panderjager en de drie Havilland Comets, speciaal voor de snelheidswedstrijd gebouwd, sierlijke toestellen met in de motorgordels wegklappende landingsgestellen. ‘Vliegende benzinetanks’ waren het, met niet al te veel ruimte voor hun beroemde piloten: het echtpaar Mollison, Scott en Campbell Black, Waller en Fielden.

In het licht van de schijnwerpers zag men ook de enorme Boeing Transport onder commando van kolonel Roscoe Turner, de Bellanca Monoplane, de Lockheed ‘Vega’, de Airspeed A.S. 8 en zoveel andere vliegtuigen, waarvan de dagbladen afbeeldingen hadden afgedrukt.

De eerste dagen bleef de Uiver boven bekend terrein. In minder dan vijf uren was Rome bereikt. Tussen Aleppo en Bagdad (730 km) bedroeg de kruissnelheid 339 km, tussen Bagdad en Djask (1590 km) 306 km. Met gespannen aandacht volgde men het verloop van de reis: boven de heilige wateren van de Ganges zweefde het toestel, boven de pagodes van Rangoon, boven de vestingwerken van Singapore, over de oerwouden van Sumatra, Straat Soenda, Djakarta. Steeds verder vloog de Uiver, de gewone ‘kist’, die niet alleen haar mededingers in de handicapwedstrijd achter zich liet, maar ook een voorsprong had gekregen op de toestellen, welke speciaal voor de snelheidsrace waren gebouwd.

[p. 336]

Timor-Koepang, Port Darwin - daarna over de dorre vlakten van het Australisch continent. Zou het toestel de handicap- èn de snelheidsrace winnen? De spanning steeg van uur tot uur.

Na het vertrek uit Charlesville verzeilde het toestel 's nachts, bij Kobar, in zware buien. Door telkens van koers te veranderen werd de depressie-zône echter veilig gepasseerd. Boven Melbourne was het, volgens ontvangen mededelingen, zelfs gunstig weer. Het gevaar leek overwonnen. Commandant Parmentier gunde zich zelfs de luxe zich te gaan scheren om er bij aankomst fris uit te zien.

Opnieuw kwam de Uiver evenwel in zware onweersbanken terecht, vol atmosferische storingen. Tot zijn schrik bemerkte van Bruggen plotseling, dat het telegrafisch contact met Melbourne verloren ging. Regen gutste neer, de duisternis kleefde aan het toestel. Een poging om de radio-communicatie te herstellen door tot een hoogte van 5000 meter te stijgen, mislukte. In zijn logboek vermeldde Parmentier, dat hij enige tijd koers zette naar de kust. Toen bespeurde hij dat het toestel begon te dalen door een dikke ijskorst, die zich op de voorrand van de vleugels afzette. Boven het bergterrein leek dit zo gevaarlijk, dat men omzwenkte naar een gebied waar op geringere hoogte kon worden gevlogen. Men hoorde toen de ijskorst op de vleugels met zware klappen losslaan.

Toen de maan even door de wolken kwam kijken, zag men een flauw schijnsel, door rivierwater weerkaatst. De lichten van Albury, de plaats waar men zich volgens berekening kon bevinden? De kaart vermeldde niet de hoogte van de bergen tussen Albury en Melbourne. Parmentier stond nu voor de keuze of hij zou doorvliegen naar Melbourne, het eindpunt, onder moeilijke omstandigheden, met een beperkte hoeveelheid benzine, dan wel een noodlanding wagen bij Albury. De laatste mogelijkheid leek hem de minst riskante. ‘Safety first’! Zijn verantwoordelijkheid als verkeersvlieger en de tradities der K.L.M. gaven de doorslag, ook al ging daardoor de voorsprong in de wedstrijd verloren.

Na enig rondcirkelen kon worden vastgesteld, dat een noodlanding allerminst eenvoudig zou blijken. ‘Toen wij Albury daar onder ons zagen’, vertelde Parmentier later, ‘bleek ons dat uit dit plaatsje zonderlinge signalen werden gegeven. De stad, die alleen te onderscheiden was door de verlichting, verdween plotseling, en dan kwam de gehele verlichting opeens weer te voorschijn. Opeens begrepen we het: er werd met alle stadslichten geseind. Toen we

[p. 337]

boven Albury aankwamen, zagen we bovendien nog een hele reeks auto's, die langs het raceterrein stonden opgesteld en een vloed van licht uit hun koplampen daarop wierpen.’

‘Naar beneden kijkend zag ik opeens dat de bevolking letters van vuur aan het schrijven was door benzine op de grond, en waarachtig daar zag ik ineens in vlammen het woord “Albury” onder mij!’

Door het afwerpen van enige parachute-lichtfakkels werd waargenomen, dat het terrein hier en daar blank stond door de slagregens, die de Uiver in een zo moeilijk parket hadden gebracht. Kalm gaf Parmentier zijn bevelen. Precies tussen de bomen door scheerde de Uiver rakelings over het hek van de renbaan heen. Nadat de wielen de grond hadden geraakt, slipte het toestel, maar men wist het op de rand van het terrein tot stilstand te brengen. Het enthousiasme van de te hoop gelopen bevolking tartte iedere beschrijving. De burgemeester, een heer op krukken, had uren in de regen staan wachten en was de eerste die de bemanning de hand schudde. Hij beloofde alle medewerking om de Uiver de volgende ochtend vroeg te doen starten.

‘Ik probeerde na al die uren van spanning een ogenblikje slaap te vatten’, deelde de gezagvoerder naderhand aan enige journalisten mede, ‘maar ik kon niet in slaap komen, want boven me hoorde ik de regen steeds maar kletteren en kletteren en dat deed de vrees bij me opkomen, dat ons toestel gedurende die uren in de modder zou wegzakken. De volgende morgen, bij daglicht, ging ik naar mijn toestel en zag daar mijn vrees bewaarheid. Het toestel was tot de wielassen in de modder gezakt en het veld stond vol water. Hoewel de lucht weer was opgeklaard, leek de algemene toestand nog weinig rooskleurig. Heel Albury was op de been en hielp mee.

Het toestel werd met lange touwen uit de modder gesleept en onder dat werk zakte het telkens en telkens weer weg, totdat het eindelijk een plaats bereikte waar de grond wat vaster was en van waaruit een startbaan beschikbaar was van een 300 meter. Ik heb toen besloten het toestel zo licht mogelijk te maken en mijn passagiers en de post, met twee leden van de bemanning, achter te laten. Onder die omstandigheden deed ik mijn eerste startpoging. Deze mislukte. En weer ging heel Albury aan het werk. Weer startte ik en dank zij het feit, dat ze de omheining van het raceterrein aan de overzijde hadden gesloopt, slaagde ik er in weg te komen.’

Zo begon, na een oponthoud van 8 uren en 35 minuten, de laatste

[p. 338]

etappe. Na drie kwartier kwam Melbourne in het zicht. De Uiver had de handicap-race gewonnen.

***

De lichtstraal uit de projectie-cabine toverde weer een grote verscheidenheid van scènes op het doek. ‘Actualiteiten’. Jonge Duitse zweefvliegers op de Rhön, beeld van bedrijvigheid. De bloem van de Hitlerjeugd, toekomstige oorlogsvliegers. Een kamp aan de voet van de berg. En in de lucht de zwevende witte toestellen.

Aanleg van autowegen in Duitsland; bestrijding van werkloosheid. Het ‘steunsysteem’ verworpen, zoals de Duitse energie en vindingrijkheid zich ook op andere gebieden manifesteren. Waartoe al deze energie? Geen filmjournaal dat de vraag kan beantwoorden. Het beeld beantwoordt geen vragen; slechts de geest doet dat. Maar als de geest geen vragen stelt? De filmscènes zijn kort, zodat men moeite heeft ze te volgen.

Aankomst van de Normandie in de haven van Le Hâvre. Het reusachtige Franse schip heeft de ‘Blauwe Wimpel’ van de oceaan veroverd, met een gemiddelde snelheid van 29,98 mijl.

Begrafenis van kapitein Alfred Dreyfus, de 12de Juli te Parijs overleden. Schim uit het verleden. Slechts enige ouderen in de zaal herinneren zich zijn naam.

Versterking van de Britse Middellandse Zee-vloot.

Italiaanse troepentransporten naar Noord-Afrika. Geruchten over oorlog. Een geruststellende verklaring van de Franse minister Laval.

In de volgende filmjournaals uitvoerige reportages van Italië's aanval op Abessinië. Een redevoering van Mussolini. Engelse slagschepen bij Alexandrië. Besprekingen te Genève. Het Volkenbondspaleis. Veel heren met hoge hoeden, conferentiesfeer.

Tanks in het woestijngebied. De Italiaanse luchtmacht in actie. Bommenwerpers boven negerdorpen. Luchtfoto's van inslaande bommen.

***

In de bergpassen hing een geur van rottend vlees. De Italiaanse luchtmacht scheen in 1936 haar activiteit steeds hoger op te voeren. Zij deed aanvallen op Addis-Abeba, zij experimenteerde met gifgassen op het vrije veld. In kuilen langs de wegen lagen kadavers van beesten. De leider van de Nederlandse ambulance zag een paar

[p. 339]

muilezels liggen, ‘broederlijk naast elkander’. ‘Met de poten wijd uitgespreid, het onderlijf als een ballon gespannen, de bek wijd open met de tong er uit, de lippen sterk gezwollen met kleine ontvellingen, het zijn twee slachtoffers van mosterdgas.

Zij aten van het gras, nadat de vliegmachines hun “gele regen” hadden losgelaten op de aarde. Zij proefden bij het eten van het gras niet, dat de dood er op zat en onder vreselijke pijnen zijn de beesten bezweken. Myriaden vliegen kruipen over de lijken.’

De gieren bleven echter op een afstand. Zij volgden van grote hoogte de Italiaanse opmars naar Dessié, het moeizaam oprukken langs modderwegen, de bruggenbouw over snelstromende rivieren, de bouw van bivakken in het land van vlooien en vlektyphus.

De inboorlingen, in hun rieten hutten bescherming zoekend tegen Italiaanse bommen, ontvingen nu en dan nog wel berichten uit de hoofdstad, maar lieten de gebeurtenissen gelaten over zich heengaan. Slechts Addis-Abeba was in staat van tegenweer gebracht. Daar zetelde Haile Selassie, de kleine keizersfiguur, wiens donkere gelaatskleur nog werd geaccentueerd door zijn gitzwarte haardos en baard. Zijn ranke, smalle handen deelden geschenken uit aan krijgslieden, die zich bijzonder hadden onderscheiden. Hij was nog steeds overtuigd van naderende hulp: de Volkenbond, Frankrijk, Engeland. Het Britse rijk zou immers niet in een Italiaanse hegemonie over het Middellandse Zee-gebied berusten?

Terwijl de staatslieden confereerden, rolden Italiaanse tanks tegen de berghelling op, vielen er meer bommen, daalde er meer ‘gele regen’ neer.

***

Toen de Franse schrijver Maurois eens aan Churchill vroeg, waarom Engeland in de Italiaans-Abessijnse oorlog geen hulp had geboden aan de keizer van Ethiopië, antwoordde de Britse staatsman veelbetekenend: ‘Hebt U wel eens de levensverrichting van een kreeft bestudeerd?’ En toen Maurois bekende dat zijn biologische observaties zich nog niet zover hadden uitgestrekt:

‘Als U gelegenheid heeft, moet U dat eens doen. Het zijn interessante dieren. In verschillende perioden van zijn leven verliest de kreeft zijn pantser. Als dit gebeurt, trekt zich ook het dapperste schaaldier terug in zijn rotsspleet en wacht daar geduldig tot het een nieuw pantser heeft. Dan verlaat het zijn schuilplaats en wordt weer de strijder, een meester der stromen. Engeland heeft door de

[p. 340]

fouten van onvoorzichtige en moedeloze ministers zijn pantser verloren, wij moeten nu in een rotsspleet wachten tot de nieuwe schaal hard en sterk is geworden.’