Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[p. 325]

Vijfde boek
Stroomlijn en kruisweg
1933-heden

[p. 327]

[Vrijheid als politieke leuze of als beginsel van veel wijdere strekking?]

‘Vrijheid als politieke leuze of als beginsel van veel wijdere strekking?’ Het thema van een reeks redevoeringen in de enorme ronde zaal van Albert Hall te Londen, ruim zeven maanden na de brand in het Rijksdaggebouw. Geleerden op het podium, de 3de October 1933. In een overvolle zaal hoort men Rutherford en Einstein spreken. Vrijheid èn verantwoordelijkheid van de medemens. Rutherford spreekt beheerst, zonder het pathos van de politieke redenaar. Belangrijker nog dan alle kernphysica en relativiteitstheorie is de mens. Kon men met de armen over elkander, berustend, aanzien dat meer dan duizend verdreven dienaren der wetenschap, door Duitsland verstoten, brodeloos zouden blijven rondzwerven?

De wetenschap kent geen nationale grenzen. Wie om hulp aanklopt moet worden geholpen. ‘Dit probleem’, aldus Rutherford, ‘mag niet in een kleinzielige geest van nationale of groepsvijandigheid worden aangevat. Men moet tewerk gaan met volledige afwezigheid van een stemming van politieke tegenstellingen.’

Duistere, onbegrijpelijke taal voor degenen, die slechts in politieke termen konden denken. De leer van de ‘levensruimte’ gold alleen voor het uitverkoren ras. Wie als ‘niet-Ariër’ in Duitsland was gebleven, ondervond spoedig wat het betekende om van alle ambten te worden uitgesloten of als man van wetenschap niet meer te mogen publiceren. Ook in bibliotheken hingen de bordjes, die in café's opgeld deden: ‘Verboden voor Joden’.

Wetenschap, verstoten of aangetrokken. Het spiegelbeeld van de ballingschap was de gedwongen terugkeer; het kon zijn dat het eigen land riep, geleerden nodig had in de mobilisatie van alle krachten, die de machtspolitiek vereiste.

Op deze manier verloor Rutherford een van zijn trouwe medewerkers, de Rus Dr Kapitza. Tegenover de toevloed van Duitsers stond het vertrek van een man, die Engeland als zijn tweede vaderland beschouwde. Dr Kapitza, die in 1921 Rusland had verlaten, was een geziene gast in het Cavendish-laboratorium te Cambridge. Hij vond er gelegenheid tot experimenten in magnetische stromingen bij lage temperaturen, waarvoor hem kostbare instrumenten ter beschikking waren gesteld.

[p. 328]

Toen Dr Kapitza in 1934 een Russisch wetenschappelijk congres bijwoonde, kreeg hij bevel te blijven waar hij was. Hij kon vrouw en kinderen uit Engeland laten overkomen, maar werd geacht als Russisch onderdaan zijn plicht te verstaan. Rutherford wendde zich toen in een brief tot de Russische regering met het verzoek zijn medewerker vrij te laten. Langs diplomatieke weg bereikte hem het antwoord, dat de Russen wel begrepen hoeveel prijs de Engelsen stelden op ‘het bezit’ van Dr Kapitza. Zij waren bereid ook Rutherford in dienst te nemen. Wéér bleek de discussie over het begrip ‘vrijheid’ onvruchtbaar te zijn.

Er deed zich een nieuwe complicatie voor, toen Kapitza zich tot Rutherford richtte, namens zijn regering vragend of hij de instrumenten mocht kopen, die hij te Cambridge had achtergelaten en zonder welke, voortzetting van zijn werk onmogelijk was. De Britse geleerde aarzelde. Wat moest hij in dit geval adviseren? Afwijzend beschikken op het verzoek betekende een politiek argument in het geding brengen en de wetenschappelijke arbeid afsnijden van een man, die hij bijzonder hoogachtte en die zich blijkbaar reeds met zijn lot had verzoend. ‘Tenslotte zijn wij slechts kleine deeltjes beweeglijke materie’, schreef Kapitza, ‘drijvend in een stroom die wij “het lot” noemen. Al wat wij kunnen doen is onze koers enigszins veranderen en ons drijvende houden - de stroom beheerst ons.’

Na rijp beraad besloot Rutherford zijn regering om machtiging te vragen de instrumenten die Kapitza nodig had, tegen redelijke schadeloosstelling naar Rusland te sturen. Uit de opbrengst van deze transactie zou het Cavendish-laboratorium andere apparaten aanschaffen, voor proeven evenwel, die het werk van de Russische geleerde geen concurrentie zouden aandoen - geheel volgens de code van fatsoen, welke in de internationale wetenschappelijke arbeidsverdeling gold.

Tien jaar later ontving Kapitza van zijn regering de opdracht zich aan de studie der atoomkernphysica voor militaire doeleinden te wijden.