Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Liften brachten genodigden naar de hoogste verdieping]

Liften brachten genodigden naar de hoogste verdieping van het paleis van staal en glas. Honderden zakenlieden in jaquet, vele gewichtig-doende ambtenaren, journalisten en fotografen waren daar reeds verzameld om op een warme Septemberdag in 1930 de plechtige opening bij te wonen van het nieuwe hoofdkantoor der Mitsui Bussan Kaisha, de Handelsonderneming Mitsui te Tokyo.

De gastheer, baron Hachiroëmon Mitsui, man van kleine, tengere gestalte, onberispelijk gekleed, een ovaal gelaat met hooggeplante wenkbrauwen en een bruin snorretje boven een hoog wit boord, begroette deze en gene met een lichte buiging of een vriendelijk woord. In een korte openingsspeech heette hij allen welkom. Het was hem een vreugde dat de staf van zijn bedrijf, onder goedkeuring van de keizer, dit machtige gebouw van zestig millioen yen, bestand tegen aardbeving, brand en luchtaanvallen, zou betrekken. Het kon echter niet in gebruik worden genomen alvorens de hulp der goden en de bescherming der geesten te hebben afgesmeekt.

En op een wenk van baron Mitsui traden priesters naar voren, die het familie-altaar zegenden. In een halve kring, waardig in hun kostbare antieke gewaden, stelden zij zich op tegenover de

[p. 312]

betonnen muur, die als achtergrond diende voor de hoge lakwerkschrijn. Onder dof tromgeroffel en rhythmische gongslagen brachten zij de spijsoffers van vis en olie, welke volgens de Shintocultus de inwijding van een nieuw gebouw vereiste. Daarna legden directeuren en commissarissen van het Mitsui-concern takken van de heilige boom van Basaki op het altaar neer.

***

‘Waardeloos zijn de 110.000 schrijnen van de Staats-Shinto-godsdienst’, sprak Kagawa, ‘indien zij slechts voor altaarceremonieel dienen. Waardeloos ook alle sociale maatregelen van de beide trusts, die het economisch leven monopoliseren, de ondernemingen van de Mitsui's en van de Mitsubishi's, zolang zij worden genomen ter ere van een klein groepje bevoorrechten. Onverantwoord ook het drijven van de militaire bovenlaag, die alles verwacht van een nationalistische machtspolitiek. Gevaarlijk alle imitatie van het Russische communisme, indien zij indruist tegen de tradities der Japanse cultuur’.

Kagawa's sociaal radicalisme werd aan alle kanten gewantrouwd, ook in de kringen van de vakbeweging en van de Japanse Boerenbond, die hem vroeger zo welgezind waren. Voor de linksen was hij te rechts, voor de rechtsen te links. En wat meende hij te bereiken met de Nationale Anti-Oorlogsliga, die hij in 1928 had opgericht? Waarom zag hij slechts de uitbreiding van het Christendom als ‘de ware revolutie’?

Kagawa bleef het antwoord niet schuldig. Het Japanse volk lag vastgeklonken in een evenwicht van krachten, dat niet de minste ruimte liet voor een omwenteling als in China of in Rusland. De cultus van de keizer, de machtspolitiek van de grote concerns, de overheersende positie van een militaire kliek en de communistische neigingen in de vakbeweging leefden uit sentimenten van onderling wantrouwen. Waar men sociaal-economisch in een doodlopend slop was geraakt, kon slechts de geest redding brengen. Niet de geest van de verstarde Shinto-godsdienst of van het verbasterde volksboeddhisme, evenmin de geest van het niets-ontziende nationalisme, maar de Boodschap, die hij de armen kon preken: de verdrukten in Tokio's volkswijken Fukagawa en Honjo of de tienduizenden meisjes, die de textielfabrieken niet mochten verlaten, omdat zij er alles vonden wat nodig was: werk, voedsel en bedden in de slaapzalen.

[p. 313]

Het volk stond Kagawa zoveel nader dan het machtsvertoon van de staat, die het nationalistisch fanatisme steeds hoger opzweepte en de Japanse mens vervreemdde van zijn eeuwenoude beschaving. Nòg kende de Japanse mens de hoffelijkheid, die de menselijke verhoudingen binnen de grenzen van fijn-genuanceerde beleefdheidsvormen hield, het eergevoel, dat dienst en wederdienst wist af te wegen, de schaamte, die met dit eergevoel verband hield, de kunstzinnigheid, welke ieder gebaar en ieder voorwerp een glans kon geven, welke het boven het alledaagse verhief.

Maar met het losslaan der oude dorpsgemeenschappen, het toenemen van de werkloosheid en de voortgezette proletarisering van de massa dreigde alles verloren te gaan wat de menigte nog in toom hield, behalve het wilde nationalisme, dat zo gemakkelijk tot amorele hartstochten kon leiden: tot de wreedheid vooral, welke menigmaal het verlies van een oude hiërarchie van waarden doet gissen.