Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Voor de ouderdomszwakte de 88-jarige grijsaard geheel overmande]

Voor de ouderdomszwakte de 88-jarige grijsaard geheel overmande, had hij dagelijks met grote inspanning enige kranten proberen te lezen. Clemenceau kon de gebeurtenissen niet meer volledig volgen; slechts flitsen en flarden van het wereldnieuws drongen tot zijn vermoeide geest door. In Frankrijk de snelle

[p. 305]

wisseling van kabinetten, in een systeem dat hij zelf had helpen vormen. In Italië de Duce. In korte ogenblikken van helderheid kon Clemenceau nog wel eens sarcastische opmerkingen plaatsen. Hij legde enige foto's van Mussolini naast elkaar, van 1926 en uit de volgende jaren. ‘In toenemende mate comediant’, meende le Vieux Tigre. ‘Zodra een staatsman een zekere grens van ijdelheid overschrijdt, is hij verloren.’ Voor Engeland had hij nog steeds geen goed woord over. En wat had die crisis in de United States te betekenen?

De gedachten vervaagden. Soms hoorde men de oude heer ‘Duitsland, Duitsland’ fluisteren. Wenste hij een bang voorgevoel onder woorden te brengen? Half November 1929 voltrok zich het verval van krachten met grote snelheid. Dr Gosset oordeelde het nu raadzaam de familieleden te waarschuwen. Zuster Théoneste verpleegde Clemenceau zoals zij bij vroegere ziekten had gedaan. De trouwe huisdienaar Albert loste haar af bij het nachtwaken. In de nacht van 23 op 24 November verloor de stervende Tijger zijn bewustzijn, nadat hij nog een gebaar had gemaakt in de richting van het kastje, waarin zijn testament lag.

Alles was voorbij.

In de doodkist legde men, op nadrukkelijk verlangen van de overledene, zijn wandelstok met ijzeren greep neer en de beide bosjes gedroogde klaprozen van de Mont-Haut, Westfront 1918.

***

De Führer spreekt. Ergens in Duitsland, zoals het in andere Duitse steden was gegaan. Zo ook nu, 's avonds de 23ste November 1929, op de gebruikelijke manier voorbereid, met opwekking-onderpressie om de gelegenheid niet te verzuimen de grote leider te zien en horen. De zaal moest over-overvol zijn.

Een spandoek boven de ingang: ‘Deutschland erwache’. Een zaalwacht van achttienjarige jongelui, met hoge laarzen en mosterdkleurige hemden. Achter het podium een decoratie van enorme afmetingen; een swastika-teken in een cirkel als centraal punt.

Hitler zou laat komen. Hij sprak graag in de na-avond; de ervaring leerde dat zijn toehoorders tussen negen en tien het meest ontvankelijk bleken voor de suggestieve kracht van zijn woord. Een orkest van koperinstrumenten laat vrolijke marsen horen. Dan wordt het stil. Banierdragers stellen zich op voor het podium;

[p. 306]

boven ieder vaandel een bronzen adelaar. In de zaal klinkt ingestudeerd ‘Heil’-geroep, spoedig spontaan door het publiek hernaald. De lijfwacht komt binnen, gevolgd door een aantal partijleiders. Tenslotte Hitler zelf, eenvoudig gekleed, minzaam glimlachend, onopvallend - een man uit het volk, een man als alle anderen wilde hij zijn. Zwart colbertcostuum, zwarte kousen, een gouden dasspeld met het partij-insigne. Sluik donker haar en het Chaplin-tandenborstel-snorretje.

Een storm van toejuichingen. Met moeite wordt de rust hersteld. Een partij-leider opent de avond. Eerst maakt deze wat algemene opmerkingen, op gemoedelijke toon. Daarna enige sarcastische toespelingen op de funeste invloed van het internationaal grootkapitaal, om in onverwachte climax uit te schieten:

‘Wat is aansprakelijk voor onze ellende?’

Vijf honderd partijleden, in spreekkoor:

‘Het systeem’ (de democratische republiek).

‘Wie staan achter het systeem?’

‘De Joden!’

Vervolgens, als een catechismus:

‘Wat is Adolf Hitler voor ons?’

‘Een geloof.’

‘En wat nog meer?’

‘Een laatste hoop.’

‘En wat verder?’

‘Onze leider!’

Hier valt het blaasinstrumenten-orkest fortissimo in met een fanfare, gevolgd door doodse stilte als de Führer opstaat. De rede begint:

De stem, wat hees, valt telkens ruw uit, met oplaaiende versnellingen van de woordenvloed. Vrijwel zonder aanhef, krachtig, nagenoeg zonder analyse of argumenten, snelt het betoog van constatering tot constatering. Apodictische waarheden voor de toehoorders, die zich laten meedrijven met deze salvo's van Duitse opstandigheid tegen het dictaat van Versailles, de schijn-democraten, van de Weimar-Republiek, aan de leiband lopend van een Joden-kliek. Slechts een volk één vanzin, één van ras, zou in staat zijn om aan de greep van het internationale kapitalistisch Jodendom te ontkomen.

Donderend applaus, algemene ontroering.

Het moment van de keuze naderde. Nationaal-socialisme of

[p. 307]

communisme? Opbouw of afbraak? De overwinning stond voor de deur. En Hitler beloofde ieder wat hij wenste: een veilig bestaan voor de middenstand (weg met de warenhuizen!), een nieuwe landbouwpolitiek, werk voor de werklozen, betere huizen voor de slecht-behuisden, partij-functies voor zijn trouwste volgelingen.

De rijpere jeugd, jonge meisjes vooral, devoot luisterend. Smachtende blikken. De verering geeft de gezichten een verheven strakheid. Jonge mannen voelen kramp in hun rug van emotie. Oude mensen, die in maanden niet hadden gelachen, glimlachten gelukkig. Dit was de toekomst! Men had genoeg gezien van de corruptie der republiek en de druk van het buitenlandse kapitaal. Als Dawes uit Berlijn was verdreven, de ‘Zinsknechtschaft’ afgeschud en de vrede van Versailles geliquideerd - de hele erfenis van Clemenceau overboord geworpen was - zou Duitsland als ‘het Derde Rijk’ de voorspoed tegemoet gaan. De Führer had gelijk, hij had altijd gelijk. In hem lag de toekomst!