Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Het ‘wereldnieuws’ concentreerde zich begin 1925 op]

Het ‘wereldnieuws’ concentreerde zich begin 1925 op het witte doek in een reeks politieke scènes: het nieuwe kabinet Luther in Duitsland, besprekingen tussen Dawes en Schacht, president van de Rijksbank, Hitler en zijn vrienden na een reorganisatie van de NSDAP, bedrijvigheid in verband niet de ziekte van president Ebert.

Daarnaast gaven speciaal de Amerikaanse filmjournaals een indruk van de alledaagse bedrijvigheid gedurende de jaren van de ‘Coolidge welvaart’, de ‘ballyhoo years’, met hun emotionele belangstelling voor de gebeurtenissen van de dag. Het huwelijk van de filmster Gloria Swanson met de markies de la Falaise de la Coudray; een zonsverduistering, blijkbaar uitgevonden tot verhoging van de vacantiedrukte in de Oostelijke zeebadplaatsen; de Finse hardloper

[p. 294]

Paavo Nurmi (horloge in zijn hand!) contra de athleet-taxichauffeur Joie Ray. Drukte voor de tempel, die de wonderdoenster Aimee Mc Pherson in Echo Park Lake bij Los Angelos had laten bouwen: een massief lelijk gebouw met een electrisch verlicht draaiend kruis op de koepel. Dag en nacht verdrongen zich hier biddende mensen, aangelokt door het dramatisch talent waarmede Aimee Mc Pherson haar religieuze shows organiseerde.

En dan, de sensatie van Februari 1925: de tragedie-Floyd Collins, een jonge man uit Kentucky, die in een grot in de buurt van Mammoth Cave door vallend gesteente was ingesloten. Een stuk rots dat een van zijn voeten half verbrijzeld had, belette hem op te staan en van buiten af kon men hem door de lange smalle spelonk, welke toegang gaf tot zijn rotsholte bijna niet bereiken. Terwijl de reddingspogingen in volle gang waren, kroop een journalist van de Louisville Courier-Journal door een modderige spleet naar de ongelukkige Floyd Collins en begon hem te interviewen. Zijn persverslagen trokken door het hele land de aandacht; de publieke belangstelling steeg van dag tot dag. Toeristen maakten lange omwegen om de plaats van het onheil te bereiken. Filmopnemers snelden toe, alle grote kranten stuurden reporters. Er verrees zelfs een heel tentenkamp in de buurt van Sand Cave, tot vreugde van ambulante exploitanten van café-tenten.

De hulp kwam te laat. Collins stierf half Februari. Men moest zijn voet amputeren om het lijk te kunnen ophalen. Het transport van zijn stoffelijk overschot was op de filmstrook vastgelegd: een donkere wagen tussen twee rijen tenten, met vrolijk wapperende vlaggen. Het spel liep ten einde; geen ‘happy end’, maar de afsluiting van een korte opbloei van het vlottend amusementsbedrijf. Men zou nu weer naar andere vestigingsplaatsen uitzien.

***

‘Het Romeinse rijk is van ellende vervuld, maar het kent de luxe. Het sterft, doch het lacht.’ Een 23-jarige student, Whittaker Chambers, die zijn aantekeningen uit Savinus nog eens doorlas. Zijn specialisatie in vroeg-middeleeuwse geschiedenis had een aantal weinig bekende auteurs binnen zijn bereik gebracht, doch hij betrapte zich er op, dat de stof hem eerst volkomen boeide als zij uitzicht opende op de hedendaagse wereld.

De jonge Chambers zat met een boek en een aantekenschrift op

[p. 295]

een der betonnen banken op de campus van Columbia University, tegenover het standbeeld van Alexander Hamilton. De Februarizon gaf reeds enige warmte, maar de student was niet in de stemming om zich in het zonnetje te koesteren. Herinneringen kwelden hem: de zelfmoord van zijn broer vooral. Het was moeilijk het leven te aanvaarden in een wereld, die zo weinig had te bieden. In 1923 had hij met een vriend, de kunsthistoricus Schapiro, een reis naar Europa ondernomen. Het was hun bedoeling geweest zoveel mogelijk kerken en musea te bezichtigen, maar de ellende van het naoorlogse Europa, in Duitsland en Oostenrijk vooral, wierp haar weerschijn op al het schone dat zij wensten te bewonderen. Een stervende wereld?

Na zijn terugkeer in de States zag Chambers, dat welvaart en overdaad wel tot lachen prikkelen doch de dood niet stuiten. Ook zijn land onderging de invloed van de kwalen des tijds, van het allesoverwoekerend materialisme vooral, dat ieder zoekend idealisme hoonde. Hij was begonnen zich te verdiepen in geschriften van Engelse socialisten, maar hij vond de dikke boeken van de Webbs, Cole en Hobson meestal droog en soms pedant, zonder klaarheid omtrent de vraag hoe de macht zou worden veroverd en uitgeoefend. Want zonder macht kon de droom niet in de daad worden omgezet. Eerst Lenin's Staat en revolutie en andere communistische verhandelingen gaven wat de student zocht: geloof èn een visie.

Op deze Februaridag, op de bank tegenover het standbeeld van Hamilton, werd het Chambers duidelijk dat hij zijn studie niet zou voltooien. Het communisme had hem in zijn greep. Hij kon zich slechts staande houden in een wereld die nog zin voor hem had: een wereld, welke aan andere wetten gehoorzaamde dan de maatschappij waarin hij was opgegroeid. Er was geen andere uitweg dan zich onder de opstandigen te scharen. Niet onder de opstandigen, die in een jacht naar zinnelijk genot het sterven van hun wereld lachend wensten te vergeten, maar onder hen, die bereid bleken zich onder de vanen der wereldrevolutie te verzamelen.

***

In het filmjournaal eind 1926 arbeiders-sportwedstrijden te Moskou. Te Rome: een mars van de Balilla, de fascistische jeugdorganisatie. Lange rijen kleine jongens, stram in het gelid, toegejuicht door zwarthemden langs de wegen. Een toespraak van Mussolini:

[p. 296]

macht. Discipline in de gelederen der jonge generaties welke een nieuwe wereld zouden opbouwen.

Duitsland in de Volkenbond. Briand en Stresemann in vriendelijk gesprek. Onderhandelingen over een Duits-Frans-Belgisch ijzerkartel. Europa op weg naar internationale organisatie?

Maatregelen tegen de kerk in Mexico. Wat speelt zich af in die Midden-Amerikaanse wereld? Groeit daar een communistische staat in de tropen? Dan ineens terug naar Engeland. Het Cavendish-laboratorium te Cambridge, tot wereldroem gebracht door Professor J.J. Thomson, die in December zijn 70ste verjaardag viert. De hoogleraar met collega en jongere vriend Rutherford. Het publiek toont weinig belangstelling. ‘Atoomgeleerden’ vallen eigenlijk buiten het nieuws. Waarom zoveel ophef over een verjaardag van een oude man? Interessanter is de jacht op een paar smokkelschepen van Al Capone, de ongekroonde koning van de Amerikaanse dranksmokkelaars.

***

Professor Thomson verafschuwde officiële huldigingen, maar het verheugde hem temidden van vrienden en oudleerlingen aan te zitten aan een feestmaaltijd ter ere van zijn 70ste verjaardag, de 18de December 1926. Er werden met veel grappen en kleine plagerijen herinneringen opgehaald over de samenwerking op het Cavendish-laboratorium te Cambridge. Lachend wist ‘J.J.’ menige aanval af te slaan met de droge humor die hem eigen was.

Met welgevallen overzag hij de vriendenkring, die zich op initiatief van Rutherford aan tafel had verzameld. Rustig nam hij alle vertrouwde gezichten nog eens op; ook herinneringen aan te vroeg gestorvenen kwamen boven. Was er eigenlijk wel een tweede voorbeeld van zo loyale internationale samenwerking in dienst der wetenschap? Had liefde voor de wetenschap hier de doorslag gegeven of waren het andere gevoelens die in dit geval de collegialiteit in een sfeer van vriendschap hadden gebracht? Merkwaardig hoeveel goedheid en zuivere menselijkheid in deze kring waren aan te treffen, stelde Thomson in stilte vast: een oprechtheid en een enthousiasme, die weldadig aandeden in deze materialistische wereld.

Rutherford's stem bracht Thomson's afdwalende gedachten weer terug naar de vreugden van het moment. De tafelpresident had juist de aandacht gevraagd voor een aantal binnengekomen brieven en

[p. 297]

telegrammen: woorden van lof, van heinde en verre binnengekomen, soms weinig-zeggend, soms geestig en ad rem, een enkele maal profetisch. Millikan bijvoorbeeld had uit Chicago zijn visie geseind op de betekenis van Thomson's werk, wiens electronen: ‘hoogst waarschijnlijk een grotere invloed op het lot der mensheid zullen uitoefenen dan enig ander idee sinds de tijd van Galileï.’