Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Graaf Brockdorff-Rantzau gezant te Moskou?]

Graaf Brockdorff-Rantzau gezant te Moskou? Een vertegenwoordiger van de oude Duitse adel in het land van de Sovjets? De benoeming van graaf Brockdorff lokte commentaar uit in de binnenlandse en de buitenlandse pers, commentaar met de bekende ‘logische’ gedachtengang: een graaf, een ook uiterlijk stijve en hooghartige figuur, en aan de andere kant de proletarische idealen van de Sovjetregering, dus...

De geschiedenis kent deze logica niet. De benoeming van graaf Brockdorff was in ieder opzicht verantwoord, om geen andere reden dan de historische aanvaardbaarheid van een persoonlijkheid in een situatie waarin slechts een vast karakter succes kon hebben. De man, die zich als Duitsland's eerste minister van buitenlandse zaken na de revolutie een onafhankelijke had getoond en die tegenover de geallieerden te Versailles, Mei 1919, de eer had weten te redden, leek op het eerste gezicht zó representatief voor de onsympathieke eigenschappen van de stervende kaste waar hij uit stamde, dat George Grosz een van zijn scherpste caricaturen tegen hem had gericht.

[p. 281]

In werkelijkheid verborg deze uiterlijke hooghartigheid een grote gevoeligheid. Graaf Brockdorff had een warme en persoonlijke belangstelling ook voor de minste van zijn ondergeschikten. Hij verafschuwde de jacht. Een man van eruditie, die zelden op reis ging zonder zakuitgaven van Goethe's Faust en het Nieuwe Testament bij zich te steken. Ongehuwd, eenzaam, tevreden met de kunstschatten die hij had verzameld in zijn buitengoed Annettenhöh. Een harde werker als het nodig was, 's nachts vooral, de ene sigaret na de andere rokend, vrijwel onvermoeid. Bovenal een ‘karakter’.

Toen Brockdorff, na in November 1922 in het kleine paleis aan de Obuchow Perenlok te Moskou zijn intrek te hebben genomen, zijn geloofsbrieven aan de volkscommissaris Tschitscherin op het Kremlin kwam overhandigen, sprak de minister hem ietwat plagend toe: ‘Wij hadden eerst wel even bedenkelijk gekeken een graaf en een oud-keizerlijke diplomaat als vertegenwoordiger van Duitsland hier te ontvangen’. Waarop de graaf prompt antwoordde: ‘Ik heb mij, mijnheer Tschitscherin, juist voor ik hier kwam, een weinig met de geschiedenis van Uw geslacht bezig gehouden. Een nakomeling van de Narischkins en daarmede van het huis Rurik, lijkt mij nu juist niet de meest geschikte mij over mijn feodale afkomst te onderhouden.’

Tschitscherin lachte, het ijs was gebroken. De samenwerking verliep vlotter dan men had mogen verwachten. De Russen, die nog weinig diplomatiek contact hadden met de Westerse mogendheden, trachtten niet te verbergen dat de relaties met Duitsland vooral na het verdrag van Rapallo een bijzondere waarde voor hen hadden. Brockdorff van zijn kant, zag in de goede verstandhouding met Rusland nog steeds een der meest gezonde opvattingen uit Bismarck's politieke erfenis. Hoewel hij de dogmatische wereldrevolutie-gedachte van Trotzki een weinig realistische ideologie noemde, wist de Duitse gezant, volkomen bekend met de decadentie der tsarenregering, de revolutie als historisch onvermijdelijk te aanvaarden en veel te waarderen wat onder ongehoorde moeilijkheden tot stand was gebracht.

Met de voortdurende communistische propaganda in Duitsland in de rug en de behartiging van Duitse economische belangen voor zich, werd graaf Brockdorff bijna dagelijks met conflicten geconfronteerd en tot haastige improvisaties gedwongen, die het uiterste van zijn werkkracht vergden en het vertrouwen, dat hij bij de

[p. 282]

Sovjet-machthebbers genoot, telkens op de proef stelde. Onder de zware druk van lange arbeidsnachten - het nachtwerken bleef een gewoonte - waarop steeds meer ochtendconferenties volgden, zag men hoe hij zijn physieke reserves opteerde. Angina-aanvallen ondermijnden zijn gestel nog verder. Maar nooit verloor Brockdorff zijn kalme waardigheid. Voor de verbeterende betrekkingen tussen de beide volken was zijn gezondheid zeker niet een te hoge prijs.

Voor de twee volken. Hierin lag het geheim van zijn zending, die voor hem zoveel verder ging dan een ‘diplomatieke’ missie. Hieruit putte hij ook de kracht, politieke tegenstanders te vertrouwen en hun sympathie te winnen. Achter de staten, achter het politieke spel, lagen de volken waarvan de zedelijke krachten en het culturele verleden zoveel verder reikten dan de wisselende regeringsvormen. Was Brockdorff's eigen familiegeschiedenis, van achthonderd jaren dienst als Sleeswijk-Holsteiners of als vazallen van Deense en Pruisische koningen, niet de beste leerschool om over alle politieke verschijningsvormen heen, de diepere krachten van het volksleven in het oog te houden?

Het vertrouwen in het Russische volk hield Brockdorff staande, was hem een steun, totdat het zieke lichaam capituleerde en hij in 1928 naar Duitsland terugging om op Anettenhöh te sterven.