Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[De Sovjetrepubliek had haar eerste crisis overwonnen]

De Sovjetrepubliek had haar eerste crisis overwonnen. Wit-Russische contra-revoluties, gesteund door Engeland en Frankrijk waren onderdrukt; de legers van Kolchak en Denikin liepen tevergeefs storm op het inderhaast gevormde Rode Leger. Militair had de jonge staat zijn weerbaarheid bewezen. Maar zouden Lenin en zijn helpers ook de beloofde sociale revolutie kunnen doorzetten?

Men leerde eerst in 1919 en 1920 overzien wat het wilde zeggen de failliete boedel van het tsarenrijk te hebben overgenomen. De interne desorganisatie scheen zelfs nog toe te nemen: een ontredderd verkeerswezen, inflatie, gebrek aan grondstoffen. Werkloosheid in de steden, nijpende armoede ook op het platteland. De boeren begonnen zich te verzetten tegen gedwongen leveranties in ruil voor waardeloos bankpapier. Uit protest bezaaiden sommigen slechts een gedeelte van hun velden.

De boeren, die in revolutionnaire dorpscomité's met de grootgrondbezitters hadden afgerekend, hun land hadden verdeeld, ook kloostergoederen in beslag hadden genomen, wensten met rust te worden gelaten. Hun revolutie-ideaal was de verdeling van het grondbezit, niet de collectivering van bezit die de Sovjets voorstonden. De oude mir-organisatie bood nog voldoende saamhorigheid.

[p. 261]

Welk nut had het de akkers van grote zelfstandige boeren (koelakken) te versnipperen of in te brengen voor de oprichting van coöperaties? Waarom alles veranderen? En het agrarisch conservatisme zette zich schrap in zijn achterdocht tegen economische nieuwlichterij, die men als een sprong in het duister verafschuwde.

Sterk bleef het wantrouwen van het Russische landvolk tegenover de Sovjetneiging tot socialistische experimenten:

De kameel, inheems in Zuidelijke streken van Aziatisch Rusland, niet onbekend aan de Beneden-Wolga, was een volkomen exotische verschijning in de Ukraïne. Op zekeren dag werd een transport kamelen - trekdieren bij graafwerk en spoorwegaanleg - naar een dorp ten Noorden van Odessa gedreven. Sprakeloos van verbazing stond een groep boeren naar de dieren te kijken: grote ruigharige twee-bultige Bactrische beesten. Toen kwamen de tongen los. ‘Zie toch’, sprak een van hen. ‘Kijk toch eens wat de bolsjewiki nu weer met de paarden hebben uitgehaald!’

De mening die de boeren in dit geval uitten, was in menig opzicht vergelijkbaar met de argwaan waarmede in de Westerse wereld iedere maatregel van de Sovjetregering werd gadegeslagen. Alles wat gebeurde werd aan revolutionnair onverstand of aan misdadige bedoelingen toegeschreven - ongeacht de ellende, voortkomend uit het wanbeheer van het corrupte ancien régime. Men kon geen scheidslijn zien tussen het revolutionnair élan van de arbeidersmassa's in de steden en het overgrote gedeelte van het Russische volk, dat in de agrarische sfeer was gebleven.

In de toch reeds zo ernstige algemene desorganisatie en de haperende productie voor de thans niet meer vrije markt, met alle nadelen van een ontredderd financieel stelsel en een volkomen ontwricht verkeerswezen, werd Rusland getroffen door een ramp: de droogte van 1920. De oogst mislukte. In vele gevallen kon men slechts het leven rekken door zaaigraan voor consumptie te bestemmen. Grote vlakten bleven onbezaaid. De honger, die in 1918-1919 reeds veelvuldig voorkwam, kreeg nu het karakter van een algemene hongersnood. Men begon de hongergebieden te ontvluchten. Typhus en andere ziekten waarden rond. De verwarring steeg; de regering was niet bij machte - daarvoor haperde het verkeerswezen te veel - graan uit andere delen van het land naar de streken van de mislukte oogsten te sturen. Vooral in de Ukraïne

[p. 262]

steeg de nood tot ongekende hoogte. En toen 1921 weer een jaar van droogte was, bedreigde de dood ruim twintig millioen mensen. Slechts hulp uit het buitenland kon nog redding brengen.

***

In de commissie en sub-commissie der eerste Assemblée van de Volkenbond, de 15de November 1920 te Genève geopend, verliepen de vergaderingen volgens de regels van het internationale spel: resoluties en aanvullende resoluties, in uitvoerige discussies juridisch bijgevijld tot zij in hun algemeen-geldende formuleringen nagenoeg onschadelijk waren. De afstand tussen woord en daad, die toch reeds zo groot is in onze moderne cultuur, bereikt in de resoluties van internationale conferenties zijn maximum. Men vreest ‘politieke complicaties’ en het geldt als politieke onervarenheid indien iemand snel, doortastend en idealistisch-principieel wil optreden. Eén van dergelijke heethoofden te Genève was in deze begintijd van de Volkenbond de Noorse afgevaardigde Nansen, de grote poolreiziger, die maar niet scheen te begrijpen dat voor alles ‘rijp beraad’ nodig was.

Nansen had zich reeds gedurende de voorbereiding van de vrede van Versailles in een brief tot president Wilson gewend om de hulpverlening aan de hongergebieden van Sovjet-Rusland te organiseren. Men had hem uitgelegd, dat de Sovjet-republiek aan alle kanten oorlog voerde (een verdedigingsoorlog, weliswaar, tegen aanvallen van Wit-Russische generaals gesteund door Engeland en Frankrijk) en dat de catastrophe in de voedselvoorziening moest worden toegeschreven aan fouten van het nieuwe régime.

In de beide volgende jaren nam de hongersnood in Zuid-Rusland na twee seizoenen van verschroeiende hitte en droogte de omvang aan van een ramp: ruim twintig millioen mensen dreigden om te komen. Nansen, die met groot succes in opdracht van de Volkenbond de repatriëring van krijgsgevangenen in Midden- en Oost Europa en de regeling van vluchtelingenproblemen in Armenië, Klein-Azië en Griekenland ter hand had genomen, kende de crisis-situaties in het na-oorlogstijdperk als geen ander en behoorde tot de weinigen, die objectieve voorlichting konden geven over de hongersnood in Rusland.

Zijn prestige was groot op dit moment. De manier waarop hij met geringe hulpmiddelen en bescheiden financiële hulpbronnen

[p. 263]

450.000 krijgsgevangenen naar hun woonplaatsen had teruggevoerd was imponerend. Aan Nansen's eerlijkheid, aan de robuuste kracht van deze reiziger en geleerde, behoefde niemand te twijfelen. Hij wilde er persoonlijk voor instaan dat alle hulp aan de Russische hongergebieden volledig aan lijdende mensen ten goede zou komen, aan de millioenen kinderen vooral. Maar Nansen's voorstel tot een werkelijk grootscheepse hulp van de Volkenbond, die garant zou blijven voor een internationale lening, vond men politiek onverantwoord. Hulp aan Russische mensen betekende uiteindelijk immers hulp aan de Russische staat, die men juist op allerlei manieren wilde bestrijden. De Noorse afgevaardigde moest zich maar vergenoegen met de ‘morele steun’ van de Volkenbond en de bijdragen van particuliere organisaties. En Nansen, diep geschokt, richtte zijn oproepen verder tot de organisaties die zich, anders dan de diplomaten, in de eerste plaats door humanitaire overwegingen lieten leiden.

In 1923 vond Nansen gelegenheid zijn hart te luchten en het tekort aan internationaal gevoel te hekelen. Hij had in dat jaar de Nobelprijs voor de vrede ontvangen en nam te Stockholm zijn hoge onderscheiding op de gebruikelijke manier in ontvangst. Ook van hem werd de redevoering verwacht waarmede Nobelprijs-winnaars voor hun huldiging bedanken. Na een toespraak van de Zweedse koning nam de ruige Noor het woord om, in dit milieu van hoffelijkheid dwars tegen alle diplomatieke voorzichtigheid in, een terugblik te geven op enige aspecten van de Europese geschiedenis in de vijf jaren na 1918.

Men had verzuimd in een wereld van overvloed, toen overproductie van graan het economisch leven in Zuid- en Noord-Amerika dreigde te verstoren, de overschotten te brengen naar de plaatsen waar hulp dringend nodig was. De Volkenbond had zich niet achter Nansen's voorstellen tot hulpverlening geplaatst. Indien de Bond zijn autoriteit hiertoe wèl had gebruikt, ‘voor het te laat was, zou de situatie in Rusland zijn gered en de toestand in Rusland en Europa geheel anders en zeker bevredigender zijn geweest dan thans’.

Nadat de Europese regeringen een lening van tien millioen pond sterling hadden geweigerd, vervolgde Nansen zijn rede, had hij een beroep moeten doen op particulier initiatief. Men had hem goed

[p. 264]

geholpen, zeer goed soms, maar niet in alle Europese landen. Dikwijls kwam de hulp in bescheiden vorm en veel te laat.

‘Er was één uitzondering, maar deze deed zich niet in Europa voor. Opnieuw droeg Amerika meer bij dan enig ander land; eerst door de organisatie van Hoover en later door de regering zelf, die twintig millioen dollar bijdroeg om de hongersnood te bestrijden, op voorwaarde dat de Russische regering tien millioen zou bijdragen voor de aankoop van zaaigraan. Over het geheel genomen had Amerika wel vijftig à zestig millioen geschonken in de campagne tegen de hongersnood in Rusland en daarmede millioenen en millioenen mensenlevens gered.’

Nansen ontleedde vervolgens de motieven, die tot weigering van hulp hadden geleid: de politieke achterdocht vooral, die zich uiteraard ook in de Amerikaanse buitenlandse politiek deed gelden. Maar indien volken in nood verkeerden, moest er van volk tot volk worden geholpen - rechtstreeks, zonder politieke drogredenen. ‘Wij moeten ons vaandel hijsen in alle landen: wij moeten om de wereld een keten van broederschap slaan. De regeringen moeten zich daarin voegen; allen moeten schouder aan schouder staan, niet in slagorde, maar in eerlijke samenwerking voor de Nieuwe Tijd.’