Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Het is een uitzondering als militairen en burgers]

‘Het is een uitzondering als militairen en burgers elkander begrijpen, maarschalk!’ Driftig, met een gebaar van wanhoop, stond Keynes op. Foch staarde hem verbaasd aan.

‘Een wapenstilstand is een militair feit...’

‘Neen, maarschalk’, viel Keynes hem in de rede, ‘er zijn geen louter militaire feiten. Uw legers leven niet op een afzonderlijke planeet. Iedere militaire handeling kent haar duizendvoudige echo in het civiele leven. Ge hebt in Uw treinwagon in het bos van Compiègne niet begrepen, dat het stoppen van de strijd, de bezetting van Duitsland en het voortduren der blokkade ons voor een reeks problemen plaatst, die buiten Uw gezichtskring vallen. En ge hebt eigenmachtig als deskundige op Uw gebied beslissingen

[p. 238]

genomen, zonder deskundigen over het neven-effect van Uw daden te raadplegen.’

Foch keek zijn werkkamer in het Hôtel des Invalides rond met de hulpeloze blik van iemand, die zich niet meer zeker van zijn zaak voelt en graag een bondgenoot zon zien binnenkomen.

‘Een wapenstilstand is slechts een voorlopige maatregel, een weg naar de vrede. Daarvoor is de conferentie bijeengeroepen, Mr Keynes. We kunnen nu genoeg deskundigen horen, meer dan ons lief is.’

Foch lachte smalend. Hij had de gewoonte om bij irriterende gesprekken met burgers zijn onderlip te laten zakken en zijn tong met een zacht-klappend geluid langs de onderrand van zijn kunstgebit te laten glijden.

‘Als korte overgangstoestand, ja. Maar als een wapenstilstand maanden, een half jaar wellicht, duurt, is het simpele feit van een voortgezette blokkade méér dan een in toom houden van een gebroken leger: de hantering van het scherpe zwaard van de honger, óók tegen vrouwen en kinderen gericht, vergeet U dat niet!’

Een spel van kat en muis. Het intellect van Keynes drong het starre soldatenverstand in een hoek. Foch trachtte zich te verweren, tevergeefs. De Engelsman, gesoigneerd, met geestig tintelende ogen in een bleek gezicht met zwarte snor, had zijn kalmte herwonnen en ging nu tot een vuurwerk van ironisch geformuleerde paradoxen over, welke de maarschalk nog meer uit het veld sloegen dan de bittere verwijten, die hij zo juist had opgevangen.

Foch, autoritair, rechtlijnig in zijn denken, streng-katholiek opgevoed, met alle hardnekkigheid van zijn boerenafkomst, openhartig, zonder ijdelheid. En tegenover hem, op dit moment, Engeland's meest brillante econoom, een man van geniale denkbeelden, van artistiek temperament, in staat om in een ruime kring om eigen geleerdheid heen te lopen; een van de weinige voormannen op wetenschappelijk gebied, die hun kennis niet als een bochel meetorsten, een literair talent met merkwaardige waarnemingsgaven, die hem steeds tot nieuwe inzichten voerden.

Foch stond op. Met een hoffelijk gebaar geleidde hij Keynes naar de deur. Tenslotte deed hij slechts zijn plicht als Fransman en als militair; al het andere interesseerde hem eigenlijk weinig.

***

[p. 239]

De conferentie sleepte voort. De secretarissen en typisten in het Hôtel Majestic kregen steeds meer belangstelling voor het Parijse nachtleven. De journalisten verveelden zich en begonnen op enigszins spottende toon over Wilson te schrijven.

De Big Four hadden het nog steeds druk. Zij discussieerden drie middagen over de vraag hoeveel stemmen Brazilië zou krijgen in een subcommissie (waarin eigenlijk niets door stemming werd beslist).

Keynes had van zijn regering toestemming gekregen besprekingen met de Duitsers bij te wonen te Trier en te Spa, om een oplossing te vinden voor het blokkadevraagstuk. Veel hing van de houding der Duitse afgevaardigden zelf af, die door de waan bevangen waren, dat de Duitse schepen nog steeds de waarde van een onderhandelingsobject bezaten en bovendien de ongegronde hoop koesterden, in de Verenigde Staten een lening te kunnen sluiten om de aankoop van levensmiddelen te financieren.

De besprekingen verliepen moeizaam, tot voldoening van de Fransen, die niet de minste belangstelling toonden voor een oplossing der hangende geschillen. De Duitse deputaties schenen niet te begrijpen op welke punten zij zich toeschietelijk moesten tonen om de Engelsen, die hun niet ongunstig gezind waren, in de kaart te spelen tegen de Franse gedelegeerden. Slechts één van de Duitsers, de Joodse bankier Melchior uit Hamburg, perfect Engels sprekend, scheen de situatie te overzien en slaagde er nu en dan in op subtiele manier voorstellen van Keynes te steunen.

Keynes gevoelde zich tot Dr Melchior aangetrokken. Hij beschreef hem als een kleine man, bijzonder net gekleed, met een hoog stijf boord, schoner en witter dan ieder ander boord. Kort geknipt, grijs haar, eerlijke ogen, de ogen van een verdwaald dier. En Keynes waagde het, buiten alle officiële besprekingen om, in gesprekken van man tot man, in relatie te treden met Dr Melchior, hem aanwijzingen gevend over de te volgen gedragslijn. Indien Melchior zijn landgenoten kon bewegen hun hoge toon te laten varen en hun een verklaring kon uitlokken de verplichting tot uitlevering der schepen zonder enige restrictie te willen nakomen, meende Keynes wel mogelijkheden te zien als blokkade-breker op te treden. Hij bad Lloyd George op zijn hand, hij zou zien. Er waren nog mogelijkheden.

***

[p. 240]

Het blokkadeprobleem stond op de agenda voor de zitting van de Opperste Oorlogsraad, de 8ste Maart 1919. De bijeenkomst - er waren 59 deelnemers - werd gehouden aan de Quay d'Orsay, in de kamer van minister Pichon: een opulent vertrek met gobelins, door Rubens voor Henri Quatre en Maria de Medicis ontworpen.

De rij van afgevaardigden was in hoefijzervorm opgesteld, Clemenceau en Foch in het midden. Links van Foch de Japanners, de Italianen, Engelsen en Amerikanen, aan de andere kant een groep Fransen.

Er kwamen eerst punten van ondergeschikte betekenis aan de orde, toen de blokkadekwestie. Lord Robert Cecil, in zijn functie als voorzitter van de Economische Raad in de Oorlogsraad vertegenwoordigd - hij zat tussen Lloyd George en Balfour op de eerste rij, Keynes en admiraal Hope achter hem - opende de discussie met een toelichting. De uitlevering der schepen was een belangrijke zaak, maar men mocht deze niet verwarren met de zo dringend noodzakelijke voedselvoorziening van het Duitse volk. Het leek gewenst bij uitlevering van de schepen Duitsland's liquide middelen, met inbegrip van goud, voor de aankoop van levensmiddelen vrij te geven.

Monsieur Klotz schudde het hoofd. Liquide middelen? Er waren geen andere liquide middelen dan het goud van de Reichsbank en dat eiste Frankrijk als onderpand voor het nakomen der verdragsbepalingen. M. Clémentel viel hem bij. Bovendien, het eindverdrag kwam in 't zicht. Men moest oppassen voor overhaaste maatregelen.

Hoover betwijfelde of de Duitsers te Spa zouden willen verklaren hun schepen uit te leveren in ruil voor levensmiddelen. Het debat werd verward. Er kwamen technische details aan de orde, de grote lijn ging verloren. De Fransen knikten goedkeurend.

Plotseling vroeg Lloyd George het woord. Hij had tot dusver gezwegen maar wie hem kende, wist dat hij zich had geërgerd. Zijn onstuimige woorden vaagden alle haarkloverijen weg. Begreep men dan niet dat de eer der geallieerden in het geding was? Het was wel volgens de letter, maar niet naar de geest van het wapenstilstandsverdrag om het thans verslagen volk verder te doen hongeren. Zelfs de Duitse vissersvloot had niet mogen uitvaren om een paar haringen te vangen. Het was niet in het belang der overwinnaars de haat van de Duitsers tot een hoogtepunt op te voeren; zeker niet met het bolsjewistisch gevaar op de achtergrond.

[p. 241]

Clemenceau diende van repliek. Men moest zich er voor hoeden zich te laten intimideren door dreigementen met het revolutiespook. De Duitsers hadden beloofd hun schepen uit te leveren doch kwamen hun toezegging niet na.

Weer kwam het debat op een zijspoor. M. Klotz legde nogmaals de nadruk op de belangen, die Frankrijk had bij het Duitse goud. Plotseling werd een telegram voor Lloyd George binnengebracht (een doorgestoken kaart, het telegram lag reeds eerder gereed). De Britse premier las het telegram voor met geagiteerde stem. Generaal Plumer, chef van het Britse bezettingsleger in Duitsland, seinde dat het sterftecijfer van vrouwen en kinderen nog steeds steeg. Het aantal zieken nam toe. De warhoopsstemming van de bevolking kon gevaarlijk worden. De generaal meende niet meer te kunnen instaan voor zijn troepen, die het niet verdroegen hongerende kinderen in de straten te zien rondlopen...

De Fransen verloren terrein. Men kwam overeen dat toevoer van levensmiddelen mogelijk moest worden gemaakt, maar dan moesten de Duitsers eerst formeel verklaren dat zij afstand zouden doen van hun schepen. Clemenceau stelde voor dat maarschalk Foch naar Spa zou reizen om dit aan Erzberger mede te delen.

Lloyd George doorzag de bedoeling van het voorstel; Foch zou het ultimatum op een toon overbrengen, die de Duitsers in hun verzet zou doen volharden. ‘Neen’, zei Lloyd George met zijn beminnelijkste glimlach, ‘ik heb een ander voorstel. Dit heeft iets met schepen te doen en ik zie een maarschalk liever op het land bezig. Was de maarschalk wel geheel vrij van zeeziekte? Was het niet beter de Britse admiraal Wemyss naar Spa te sturen?’

Foch, die Lloyd George niet geheel begreep, lachte onzeker. Toen men hem zag lachen en Lloyd George eveneens, gaf dit de aanwezigen de indruk dat de spanning was geweken - en men haastte zich, tevreden over de verbeterde verstandhouding, met de missie van admiraal Wemyss accoord te gaan.

Nu begon Klotz weer bezwaren te maken. Hij kwam terug op de kwestie van het goud. Lloyd George, de grootste verbazing veinzend, nam Klotz van top tot teen op. Een wat plomp gebouwde Jood, deze Klotz, weinig sympathiek met zijn dwalende ogen, zijn brede neus en zijn zware, vormloze snor. Lloyd George, die hem altijd had veracht, zag nu zijn kans schoon om zijn tegenstander ruw opzij te schuiven.

[p. 242]

‘Wat!’ riep hij, ‘met het leven van millioenen vrouwen en kinderen op het spel, wordt hier over goud gepraat?’ En hij leunde voorover, met suggestieve gebaren een tas aanduidend waarin grijpgrage handen goud opstapelden. Iedereen keek Klotz met minachtende blikken aan; het latent aanwezige antisemitisme werd ineens een dreigende, bijna tastbare realiteit.

Zich pathetisch tot Clemenceau wendend, vroeg Lloyd George de Franse premier of deze een einde wilde maken aan dergelijke methoden van obstructie. En anders, riep hij, zon Klotz op één lijn staan met Lenin en Trotzky die het bolsjewisme in Europa propageerden. Men hoorde fluisteren en lachen: ‘Trotzky, Klotzky’.

Kolonel House viel Lloyd George bij. De zes Japanners, die niet veel van het debat hadden begrepen, gaven tekenen van instemming. De Franse oppositie was gebroken.

Clemenceau troostte zich met de gedachte, dat hij slechts enkele concessies had moeten doen. In het algemeen gaf het ontwerpvredesverdrag zijn opvattingen te zien. Carthago was verwoest, Duitsland zou niet weer uit het stof verrijzen, daar bleven de Franse wapens borg voor.

Wilson, teleurgesteld, behield de vage hoop dat het pact van de Volkenbond, in het verdrag opgenomen, het uitgangspunt zou kunnen vormen voor betere internationale verstandhoudingen. Eens zouden de overwonnenen tot de Volkenbond toetreden; eens zou men elkander leren begrijpen en waarderen.