Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[p. 232]

[In Duitsland duurde de revolutie niet meer dan enkele dagen]

In Duitsland duurde de revolutie niet meer dan enkele dagen - in eerste aanloop althans. Er werd gestaakt, hier en daar geschoten. Arbeiders- en soldatenraden installeerden zich met veel machtsvertoon in stadhuizen, fabriekskantoren en militaire bureaux. De Duitser houdt nu eenmaal niet van wanorde. Een afdeling matrozen, door geweervuur uit een der paleizen te Berlijn verdreven, keerde terug om met stoffer en blik de glasscherven op te vegen.

Te Kiel werden marine-officieren gedegradeerd. Hier vielen slachtoffers, maar niet veel. De opstandelingen lieten enkele commandanten met rust, Niemöller onder anderen, die zich na de beschadigde U 151 te Pola te hebben achtergelaten, te Kiel was komen melden voor nieuwe instructies. Hij trof er slechts de leegte aan van een ontredderde organisatie. De rode vlag wapperde nu op de schepen.

Met verbazing sloeg Niemöller de experimenten in ‘vrijheid’ gade. Het verwonderde hem niet dat enige bootslieden, die bij hem hadden gevaren, hem kwamen smeken de leiding te aanvaarden van een contra-beweging tegen de willekeur der arbeiders- en soldatenraden. Niemöller wees evenwel iedere aandrang van de hand. Het spel was verloren, hij dacht naar Westfalen terug te gaan en rustig af te wachten hoe zich de zaken zouden ontwikkelen.

De keizer gevlucht, Duitse vorsten afgezet, generaals in burgerkleren. Hoge ambtenaren afgesnauwd door hun bureaupersoneel, ondernemers door hun arbeiders gemolesteerd. De eerste communistische woelingen te Berlijn en in het Roergebied. Was de bolsjewisering van Europa begonnen?

***

Stil en verlaten lag de Hamburgse haven. In het hoge gebouw van de Hamburg-Amerikalijn aan de Binnenalster - het bekende Hapagkantoor met de trotse woorden ‘Mein Feld ist die Welt’ boven de ingang - brandde licht in de directiekamer. Novembermiddagen kunnen zo donker zijn.

Ballin had juist een lange brief aan von Bülow geschreven over het economisch herstel van Duitsland. Hij voelde zich moe en terneergeslagen. Slapeloosheid kwelde hem reeds sedert 1917. En sinds het aftreden van de keizer, voor wie hij steeds een bijna vaderlijke genegenheid koesterde, had zich een diepe neerslachtigheid van hem meester gemaakt. Hij dacht terug aan het spelevaren op de

[p. 233]

Elbe, eind Juni 1914; de heerlijke zomeravond aan boord van de Auguste Viktoria, aan momenten van bange voorgevoelens.

Plotseling rumoer in het gebouw. Dreunende stappen op de trappen, het slaan van deuren, een brekende ruit. Verstoord keek Ballin op. Het kantoor was grotendeels gesloten, het personeel ontslagen of op wachtgeld. Het ‘Mein Feld ist die Welt’ gold niet meer. Wie kon hem hier lastig vallen?

De deur van de directiekamer ging open. Zonder plichtplegingen traden vier mannen binnen: matrozen met geweren en koppelriem, rode cocardes op de borst. Zij kwamen het gebouw vorderen voor een arbeiders- en matrozenraad. Ballin protesteerde. De indringers schreeuwden hem toe dat zijn tijd voorbij was. Het was afgelopen met het kapitalisme van de Hapag! Als het nodig bleek, zouden ze de directie opknopen.

Ballin liet de indringers uitrazen. Toen ze vertrokken waren, greep hij, trillend van nervositeit het flesje met het slaapmiddel dat voor hem op zijn schrijftafel stond. Hij ledigde het flesje in een half glas water, dronk toen gretig met grote teugen. Beseffend wat hij had gedaan, in een vlaag van berouw, telefoneerde hij zijn huisarts. De arts zag de situatie niet al te somber in; hij verzocht Ballin met hem mee te gaan naar zijn naburige kliniek, voor 't uitpompen van de maag. Nu ineens en liefst te voet, een kleine wandeling verdiende aanbeveling.

Op het ogenblik dat Ballin de kliniek betrad, viel hij, door een hartaanval getroffen, levenloos neer.

***

Werkelijke geestdrift, iets van een revolutie-pathos, gaf te Berlijn alleen de Spartacusgroep te zien. In December 1918 richtten Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg het blad de Rote Fahne op, orgaan van de communistische arbeiders, waarin van dag tot dag een beroep op het volk werd gedaan om ‘de revolutie voort te zetten’ en de regering Ebert-Scheidemann ten val te brengen. Het aantal stakingen nam toe. In sommige ‘Arsol’-raden kregen de links-radicalen de overhand.

De redacteuren van de Rote Fahne beschuldigden de regering der meerderheidssocialisten van reactionnaire neigingen. Waartoe diende de concentratie van regimenten te Berlijn, die eerst waren gebruikt om een communistische opstand in de Baltische provincies

[p. 234]

neer te slaan? De tegenpartij zweeg; de regering wist dat de communisten zich in eigen vlees zouden snijden indien zij naar de wapens grepen, onvoldoende voorbereid, zonder aanhang in het leger, zonder bekwame leiding.

Heftig protesteerde Rosa Luxemburg, fanatiek en onbeheerst als gewoonlijk, tegen een besluit van het Congres der Arbeiders- en Soldatenraden - half December 1918 - om de politieke macht der raden aan de Nationale Vergadering over te dragen. Afgevaardigden van de volks-marinedivisie vielen haar bij.

Toen Wels, commandant van Berlijn, daags voor Kerstmis de marine-divisie bevel gaf de hoofdstad te verlaten, werden zijn orders niet opgevolgd. De matrozen eisten uitbetaling van achterstallige soldij en bezetten een aantal gebouwen, ook het bureau van het socialistische dagblad ‘Vorwärts’. Na straatgevechten werd de rust hersteld. Bij de uitvaart van de slachtoffers kwam het tot nieuwe ongeregeldheden - het voorspel van de Spartacusopstand, die de 10de Januari 1919 opvlamde.

Noske, de ‘bloedhond’, werd tot gouverneur van Berlijn benoemd. Hij vormde een witte garde van studenten en arbeiders; een aantal regeringsgetrouwe regimenten omsingelden de hoofdstad. Het verzet der communisten zakte spoedig in elkaar. De leiders der Spartacisten oordeelden het raadzaam voor enige tijd van het toneel te verdwijnen.

***

Half Januari werden Liebknecht jr en Rosa Luxemburg, die ten onrechte hadden gemeend bij vrienden te Wilmersdorf, Berlijn-West, een veilige schuilplaats te vinden, gearresteerd door soldaten van de brigade-Reinhardt, waarvan de staf in Hôtel Eden was gevestigd.

Na een voorlopig verhoor vernamen de gevangenen dat zij naar de gevangenis te Moabit zouden worden gebracht. De huzaar-officier Runge, die toezicht had te houden op het transport, kende echter zijn instructies: het was wenselijk dat de spartacisten-leiders de gevangenis niet bereikten.

Een auto kwam eerst Liebknecht halen. Bij het instappen reeds, kreeg hij met een geweerkolf een slag tegen het achterhoofd. In een der lanen van de Tiergarten schoot men hem enige kogels door het

[p. 235]

lichaam. ‘Bij een poging tot ontvluchten neergeschoten’, luidde het politie-rapport in een terminologie die opgang zou maken.

Dezelfde auto haalde ook Rosa Luxemburg. Ook zij werd bij het instappen bewusteloos geslagen. Een kogel deed de rest. De begeleidende onderofficier liet de auto langs een kanaal rijden en wierp het lijk in het water. Het werd eerst na enige maanden gevonden en met moeite geïdentificeerd.

***

De ondervoede Duitse bevolking vroeg zich angstig af, wanneer de toevoer van levensmiddelen kon beginnen. Volgens de kranten lagen te Rotterdam honderdduizenden tonnen voedsel - gereed voor transport - opgeslagen. Maar de bepalingen van het wapenstilstandsverdrag bleven van kracht: nog steeds blokkade. Bovendien het verbod om de Duitse goudreserves aan te spreken tot aankoop van levensmiddelen in het buitenland.

Te Trier onderhandelde Erzberger enige malen met Franse en Engelse afgevaardigden. De Fransen verweten de Duitsers dat de uitlevering van de vloot nog niet was begonnen. Erzberger hoopte echter de Duitse schepen als object voor onderhandeling te gebruiken tot spoedige opheffing der blokkade. Men draaide in een kring rond.

In afwachting van de conferentie te Parijs, die binnenkort zou worden geopend, meenden de Fransen op geen enkel Duits voorstel te kunnen ingaan. De overwinnaars konden wachten. Carthago zou verwoest worden; het lag in de ijzeren greep van het Franse militairisme.