Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[De plaats waar de Engelse en Franse legers]

De plaats waar de Engelse en Franse legers, ieder onder eigen commando aaneensloten, was ongetwijfeld het laspunt waar de ijzeren gordel van het Westfront voor de druk van een vijandelijke aanval zou kunnen bezwijken. Des te verwonderlijker dat de geallieerde bevelhebbers zich juist op deze plek lieten overrompelen toen de Duitsers, in de buurt van Cambrai en St. Quentin, de 21ste Maart 1918 hun voorjaarsoffensief inzetten.

Na een trommelvuur uit 4000 stukken, gevolgd door enige gasaanvallen, drongen de Duitse stoottroepen ver in de Engelse stellingen door. De wig in het geallieerde defensiesysteem werd dieper, de verwarring steeg. Het Engelse vijfde leger vertoonde tekenen van ineenstorting; Franse reserves bleken slechts in beperkte mate aanwezig. Amiens dreigde te vallen, met de mogelijkheid dat het contact tussen de Engelse en Franse troepen zou worden verbroken. Men diende zelfs rekening te houden met een terugtrekkende beweging van Haig om de Kanaalhavens te redden en met een nieuwe opmars van de Duitse hoofdmacht naar de Marne, recht op Parijs aan. Onder deze omstandigheden kon een beslissing omtrent de instelling van een algemeen opperbevel niet langer worden vermeden. Alle nationale prestigekwesties waren thans ondergeschikt aan het militair belang. Indien de langdurige wisseling van nota's niet tot enig resultaat had geleid, moest nu maar een uitspraak worden geforceerd. En zo kwam men overeen dat de machthebbers van beide partijen elkander in het stadje Doullens, halverwege de twee hoofdkwartieren, zouden ontmoeten.

Doullens, 26 Maart. Reeds in de vroege ochtend begon militaire politie het verkeer te regelen om orde te scheppen in de verkeersopstoppingen van voertuigen, terugtrekkend van het front, dat langzaam in Zuid-Westelijke richting opschoof.

Tegen 11 uur arriveerden de auto's van Loucheur, Clemenceau en Poincaré. Zij lieten hun wagens parkeren voor het stadhuis waar de conferentie zou plaats vinden. Haig scheen reeds met enige van zijn

[p. 223]

generaals binnen te zijn. De Fransen, weinig geneigd tot een voorbespreking met de Engelsen, besloten buiten te blijven tot de komst van Pétain en Foch. Toen deze waren gearriveerd, Foch zelfbewust en imponerend, begonnen de Fransen om zich warm te houden op het voorplein heen en weer te lopen.

Pétain betwijfelde of Amiens houdbaar was; hij vroeg zich ook af hoever de Engelsen zouden willen gaan voor het behoud dezer grendelpositie tussen de Engelse en Franse stellingen. Zouden zij niet geneigd zijn naar de Kanaalhavens te retireren? Clemenceau, zich omkerend naar Foch, informeerde of deze een uitweg zag. ‘Ach’, zei Foch, ‘mijn plan is eenvoudig genoeg. Ik zou vechten, onafgebroken vechten. Vechten vóór Amiens, vechten in Amiens, vechten achter Amiens. Wij moeten doen als in 1914 bij de Marne en geen duimbreed meer wijken’. Clemenceau's gezicht verhelderde.

Het sloeg twaalf uur. Vijf minuten later reed de auto van de Britse legeraanvoerder Lord Milner het plein op. Toen Milner en Wilson uitstapten, gaf Clemenceau hun de hand, meteen vragend of het bericht juist was dat de Britse bevelhebber Haig van plan was Westwaarts te retireren. Milner keek verrast op en schudde het hoofd. Haig kwam naar buiten om Milner en Wilson te begroeten. Hij vroeg Clemenceau of deze er bezwaar tegen maakte indien de Engelsen eerst een korte voorbespreking hielden. Milner en Haig gingen in druk gesprek de trap op.

Foch benutte de vertraging om in de buurt het kleine schoolgebouw te bezichtigen, waarin hij begin October 1914 zijn hoofdkwartier had opgeslagen.

Eindelijk kon de conferentie beginnen. Clemenceau stelde direct de verdediging van Amiens aan de orde, waarop Haig verzekerde nooit van plan te zijn geweest deze stad op te geven. Hij zou stand houden bij de Somme. Het gedeelte van het vijfde leger dat nog intact was, had hij onder het bevel van Pétain geplaatst. Pétain interrumpeerde: ‘Het vijfde leger bestaat practisch niet meer’.

Daarna gaf Pétain een overzicht van de stand van zaken, eerst in sombere kleuren, vervolgens met de geruststellende mededeling dat hij vermoedelijk 24 Franse divisies beschikbaar zou kunnen stellen om de bres te dichten, in plaats van de 15 divisies die hij eerst had genoemd. Zij waren echter niet direct disponibel. Foch zweeg. Milner mompelde dat Pétain blijkbaar de kat uit de boom wilde kijken. Was hij een man ‘playing for safety?’

[p. 224]

Clemenceau gaf Milner een wenk. De vergadering werd enige minuten onderbroken. In een hoek van het vertrek wisselden Clemenceau en de Britse minister haastig enige woorden. Milner vroeg of Clemenceau accoord ging met een bevelhebberschap van Foch, waarop de Fransman antwoordde dat hij Pétain hierover moest raadplegen.

In het overleg dat nu volgde, bleek Haig bereid alle concessies te doen die de critieke situatie eiste. Pétain, zwijgzaam, gaf met een hoofdknik te kennen, dat hij zich zou schikken in de voorkeur die de Engelsen voor Foch toonden. Indien zij werkelijk meenden, dat Foch door zijn onstuimige strijdlust de val van Amiens kon verhoeden, wilde de maarschalk zijn collega niet in de weg staan.

Enige ogenblikken later legde Clemenceau de vergadering de concept-formulering voor, die hij haastig had neergeschreven: ‘De Britse en Franse regeringen belasten generaal Foch met het coördineren van de actie der geallieerde legers aan het Westelijk front. Hij zal zich hiertoe verstaan met de generale staven, die worden uitgenodigd hem alle gewenste inlichtingen te verschaffen.’

Na enige kleine wijzigingen werd het concept nog enige malen voorgelezen en door Milner en Clemenceau getekend. De spanning maakte nu plaats voor een opgewekte stemming. De Fransen hadden bereikt, waarop zij van het begin af aanspraak maakten; de Engelsen zagen een snellere toevoer van Franse reserves in het verschiet. Toen Clemenceau het stadhuis verliet, voegde hij generaal Mordacq die hem buiten tegemoet trad toe: ‘Deze overeenkomst staat bijna aan een overwinning op de Duitsers gelijk’. Waarop Mordacq antwoordde: ‘Wel een overwinning, maar dan toch speciaal op de Engelsen’.

***

Het Duitse offensief naderde zijn hoogtepunt. De strijd om Arras was begonnen, het spoorwegknooppunt dat de Duitsers in staat zou stellen hun opmars te versnellen.

Vermoeid stapte generaal Haldane, commandant van het zesde legercorps, uit zijn auto om de strategische mogelijkheden voor de verdediging van het dorp Avesnes-le-Compte zelf in ogenschouw te nemen. De stafkaart kon bedriegelijk zijn; Haldane had geleerd dat terreinkennis niet uit kaartstudie kan worden verworven.

Even buiten het dorp, het Noord-Franse dorp met zijn ruw

[p. 225]

plaveisel, lage huizen, moestuintjes en een enigszins verwaarloosd kerkje, kwam een groepje kinderen vrolijk dartelend op hem af. ‘Een kapitein’, meende een meisje. ‘Of een majoor’, zei haar zesjarig broertje.

‘Ach, mijnheer de soldaat’, riep een ander, ‘denkt U dat de Duitsers hier zullen komen?’ ‘En Arras veroveren?’ vroeg de oudste van het clubje.

Haldane's strenge gelaatstrekken ontspanden zich.

‘Neen, kinderen. Arras gaat niet verloren.’

En met zijn officiersstaf begon hij een kaart te tekenen op de stoffige landweg; een paar grillige lijnen, met een kruisje op de plaats waar hij de Duitse aanval verwachtte. Zijn uiteenzetting werd gedetailleerder, maar bleef eenvoudig. Een monoloog? Voor de kinderen een uitleg, die zij met gespannen aandacht volgden. De generaal, over de kaart gebogen alsof een bespreking van de generale staf aan de gang was.

‘Zie je. En daarom zullen ze Arras niet krijgen, als het aan mij ligt. En ook hier zullen jullie veilig zijn.’ Het werd in stroef Frans, met sterk Engels accent gezegd. De kinderen keken dankbaar en bewonderend tegen de generaal op. Zij knikten met ernstige gezichtjes. Arras bleef werkelijk behouden.

***

Drie dagen voor de hervatting van het Duitse offensief tegen de Franse stellingen in het Aisne-gebied, bezocht Clemenceau de voorste linies bij de Mont-Haut. Een warme Juli-dag in de zomer van 1918, toen de Duitse aanval bij Amiens tot staan was gekomen en geruchten over een geallieerd tegen-offensief zich in de loopgraven verbreidden.

Clemenceau, doorgaans afgebeeld in zijn legendarische winterjas, droeg nu een jagerscostuum met slobkousen en vilthoed. De poilu's juichten hem toe, trots op de ‘Oude Tijger’ in wie zij de verpersoonlijking zagen van de Franse strijdlust.

Hier en daar stond de Oude stil. Hij wees met zijn wandelstok naar een schuilplaats. Soms zag men hem, in gesprek met de kapitein die hem als gids diende, een granaatscherf oprapen. Tegen het einde der inspectietocht liet hij zich voorstellen aan een jeugdige officier.

‘Het gaat goed, kinderen. Ge doet hier goed werk’. En dan, tegen de officier: ‘Wat is Uw naam?’

[p. 226]

‘Batardy, Mijnheer de minister. En hier naast me staat sergeant Langlois.’

Clemenceau, glimlachend, maakte aanstalten te vertrekken. Batardy en de sergeant keken rond of ze iets zochten. De Oude met lege handen laten gaan? Kon men hem iets aanbieden, een aandenken, een bewijs van respect?

Verspreid over het doorgroefde terrein stonden hier en daar wat klaprozen: kleurige plekken tussen droge aardkluiten. De sergeant gaf een teken. Met een paar sprongen stonden de mannen bij de bloemen, waarvan ze er haastig zoveel mogelijk vergaarden. Hijgend haalde Langlois Clemenceau in en gaf hem de bos klaprozen: ‘Een souvenir, mijnheer de minister-president!’

De grijsaard bleef staan. Hij boog het hoofd, zijn ogen vulden zich met tranen - gelukkig onzichtbaar onder de borstelige wenkbrauwen. Het kostte hem moeite enige woorden te stamelen. Plotseling, met een haastig wat verlegen gebaar, haalde hij zijn horloge aan gouden ketting uit zijn zak en legde het in de hand van de verbaasde sergeant. ‘Een klein aandenken’, fluisterde hij.

***

In Clemenceau's werkkamer, in de Rue Franklin, stonden twee bosjes gedroogde klaprozen in granaathulzen op de schoorsteenmantel.

Nu en dan keek de premier even van zijn schrijftafel op. Zijn blik bleef enige tijd op de kleine, dorre bouquetten rusten, daarna schreef hij haastig verder: een ontwerp voor een rede in de Kamer, een felle aanklacht tegen de symptomen van défaitisme, die hij nog steeds meende waar te nemen. Hij haatte dat verstandelijk redeneren over een compromis-vrede. ‘De grote ziekte van de ziel is de koude’, had hij vroeger eens geschreven. En hij meende goed te doen nu, juist nu, met de vrede in het zicht, Augustus 1918, de Kamer te helpen herinneren aan zijn woorden van 15 Juli 1914 in de Senaat: ‘Wij, ons vasthechtend aan dat wat van Frankrijk is overgebleven, wij willen niet, wij kunnen niet dezelfde beproeving nog eens ondergaan. Het is niet voldoende om helden te zijn. Wij willen overwinnaars zijn!’

Wee degenen die Frankrijk wilden beletten de vruchten van de overwinning te plukken! Hij zou er op toezien, vóór de vrede en na de vrede. Plotseling herinnerde Clemenceau zich dat hij reeds 77 jaar was en eind September 78 zou worden. Hij liet het hoofd

[p. 227]

op de beide handen steunen. Wie zou op Frankrijk toezien als hij er niet meer was? De wortels van het défaitisme lagen diep in dit volk. Zijn tijd was voorbij, hij werd vermoeid en stram. Het was hem niet meer mogelijk, zoals vroeger, geregeld om vijf uur in de ochtend op te staan en tien, twaalf uur per dag te werken, met een korte ontspanning van een gymnastiek-oefening, een schermles of een wandeling met zijn vier honden. De Spartaanse levenswijze van sobere maaltijden, geen alcohol (uitsluitend water) en niet roken, had zijn energie lang op peil gehouden. Nu deden de kwalen van de ouderdom zich gevoelen. Hij zou goed doen zijn erfenis te regelen, bij testament te bepalen wie zijn boekenbezit zou erven en zijn kostbare Japanse prenten. Zijn wandelstok met ijzeren greep en de beide bosjes gedroogde klaprozen verlangde hij mee in het graf te nemen. Dit in ieder geval moest zijn laatste wilsbeschikking inhouden.