Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Bij ieder artillerie-duel streek een orkaan van geluid]

Bij ieder artillerie-duel streek een orkaan van geluid over het Noord-Franse heuvellandschap, gierend en bulderend als de stormwind tussen de steile klippen van een rotskust.

Na de eerste verbijstering leerde het oor geleidelijk de geluiden onderscheiden, die in deze symphonie van overweldigend klankvolume samenklonken. Naarmate de aanval vorderde en de artillerie vooruitgeschoven troepenafdelingen moest steunen, rafelde de compacte klankmassa verder uiteen. Door een gamma van korte

[p. 205]

droge knallen in de mijlenlange opstellingen van licht veldgeschu heen, vernam men het veel zwaardere staccato van de Engelse vier inch-batterijen. De baspartij werd vertolkt door een aantal twaalf inch-kanonnen, ver de in de achterhoede opgesteld. Zware donder slagen rolden heen en weer, nu en dan het rhythme van de lichtere houwitsers overstemmend. En dan weer, het orchestraal effect van deze grandioze accoorden versterkend, het tromgetroffel van talloze mitrailleurs, her en der tussen de linies verspreid - aanzwellend en wegstervend alsof het de wenken van een onzichtbare dirigent volgde.

***

Zes maanden op een smal hospitaalbed, van de ene vermoeiende houding in de andere, zijn voldoende om ieder begrip voor tijd verloren te doen gaan. Duren zij eindeloos lang of vervagen zij tot een kortstondige droom? De jonge tengere Schot met zijn sluik blond haar en zijn kinderlijke blauwe ogen had zich reeds afgewend, over de tijd te mediteren. Slechts één keer had hij bewust de duur van twee uren trachten te overzien: toen zijn ouders waren overgekomen om hun zoon te zien liggen in de smartelijke verstijving, die patiënten met een gekwetste ruggegraat zo hulpeloos maakt.

Daarna was hij opnieuw in matte berusting verzonken, langzaam wegkwijnend, zwijgend, slechts verontrust door de gedachte zijn verpleegsters nodeloze drukte te bezorgen. Plotseling echter openbaarde zich een ommekeer. De laag-brandende levensvlam flikkerde hoger op door de toevoer van verse olie in de vorm van lectuur waarvan de patiënt gretig genoot. Sedert hem de romans van Walter Scott in handen waren gevallen, scheen hij weer aan het bestaan te hechten. Verhalen die hij in zijn jeugd had verslonden, kregen een andere inhoud voor hem; koortsvisioenen vermengden zich met de kleurige beelden der historische vertellingen. Urenlang, soms bij een onverwachte beweging kreunend van pijn, volgde hij de fantasieën van zijn grote landgenoot. En het leek soms of hij op weg was naar de genezing.

De terugslag bleef niet uit. Na enkele weken werd de leeswoede gevolgd door een inzinking, welke volgens de artsen als het begin van het einde moest worden beschouwd. De diagnose luidde dat de zieke nog maar weinige dagen voor zich had. Van lezen kon geen sprake meer zijn, maar er bestond geen bezwaar tegen dat een der verpleegsters hem dagelijks een uur voorlas uit Ivanhoe, het boek

[p. 206]

waarvan hij het eerste hoofdstuk nog zelf, dodelijk vermoeid, langzaam had gespeld.

Geregeld klonk voortaan in een hoek van het ziekenzaaltje een zachte vrouwenstem, de Ivanhoe-historie vertolkend voor een stervende die met gesloten ogen dankbaar lag te luisteren. Het was alsof deze het schuwde de draad van het verhaal af te breken. Tegen alle medische verwachtingen in, vertraagde de wil tot leven nog vier weken lang de sloping van het broze lichaam. Doch nadat de verpleegster de laatste bladzijde van het boek had omgeslagen, was de ban verbroken. Zonder een woord te uiten, met een zwakke zucht en een glimlach, gaf de gewonde het bewustzijn prijs. Het uur van het eeuwig einde had geslagen.

***

Ieder offensief verlengde de rijen houten kruisen op de soldatenkerkhoven tot de snijpunten van hun rechte lijnen met de horizon samenvielen. Het was bij de schaarste aan goede grond in Europa geruststellend dat de dodenakkers meer lichamen konden opnemen dan gelijke oppervlakten vloerruimte in de hospitalen. Tussen de bedden in, moeten nu eenmaal bredere doorgangen openblijven dan tussen de lijken in de donkere aarde.

Er waren dagen, dat geen veldhospitaal in staat was de toevoer van gewonden naar behoren op te nemen. Eens, toen zelfs de Dood zijn knekelhanden verschrikt ophief over de verkwisting van kanonnenvlees, gebeurde het dat vlak voor een klein noodziekenhuis, voorbij Péronne, even achter het front, een kleine jongen door een legerauto werd aangereden. Zwaar gewond werd het kereltje binnengedragen en direct geopereerd. Plaats was er eigenlijk niet voor deze ‘burger’, maar een herstellende sergeant smeekte de arts zijn bed aan de jeugdige patiënt te mogen afstaan. Er vielen driftige woorden eer de sergeant zijn zin kreeg en zich op een matras op de grond naast het kind mocht installeren.

Daarmede waren de moeilijkheden echter nog niet opgelost. Het veldhospitaal telde maar één ziekenzaaltje, waarin behalve de hulpvaardige onder-officier nog elf gewonden werden verpleegd. Voor het levensbehoud van de jonge gast waren dagenlange volstrekte stilte en duisternis nodig. Kon daarvoor worden gezorgd? Unaniem werd dit bevestigd. En de mannen lagen drie dagen in het flauwe schijnsel van een schemerpitje, hun gesprekken dempend

[p. 207]

tot korte fluisteringen. In angstige spanning volgden zij de koortstrekkingen die het kleine lichaam van hun beschermeling nu en dan deden schokken.

Gemeenschappelijk streden de gewonden, hun arts en de beide verpleegsters voor het leven van het kind. Uit een naburig hospitaal kwam het verzoek het kind na herstel voor enige tijd aan dat ziekenhuis te willen afstaan. De pleegvaders weigerden dit. Hun zorgen zouden zich tot de definitieve genezing uitstrekken. Tegenover de dood van tienduizenden stond het behoud van dit ene jonge mensenleven. Hoeveel men redt is soms een vraag, die minder zwaar weegt dan de zekerheid althans iets te redden: het ‘iets’, dat zelfs in het vagevuur van het Westfront de herinnering wakker hield aan de eerbied voor het leven.

***

De soldaat van 1917 was een geheel ander wezen dan de militair die in 1914 te velde trok. Drie jaren oorlog hadden hem innerlijk en uiterlijk veranderd. Zijn uniform, versleten of kapot geschoten, met grove steken bijgelapt, had de kleur aangenomen van de aarde waarin hij huisde. Een nieuwe kreeg hij niet. Hij begeerde haar ook niet. De een droeg laarzen, de ander schoenen met puttees. De uniformkraag stond open. Het geweer, waarvan de blanke delen met zeildoek waren omwikkeld, hing aan een riem over de schouder, zoals bij een jager. In zijn hand hield hij een stevige knuppel, aan het koppel een broodzak met veldfles. In de broodzak een korst brood, een stuk spek of kaas, de laatste veldpostkaart van thuis, patronen en een potlood. In de veldfles thee. Naast de broodzak een kort mes in een leren schede; aan een afzonderlijke leren riem een vreemdsoortige bus - het gasmasker, dat hij nooit thuisliet, omdat hij wist wat hiervan afhing.

De loopgraaf-soldaat had speciale liefhebberijen. Zijn grootste genot was echter een sigaret. Op het laatste ogenblik voor een aanval, als men kouwelijk stond te wachten, zonder de minste neiging iets te zeggen, rookte men een sigaret. Als dan de lichtkogel opsteeg, die het signaal voor de stormloop gaf, drukte men de sigaret tegen de geweerkolf uit en stopte men het peukje zorgvuldig weg. Het werd menigmaal niet meer opgerookt.

De soldaat was nu een specialist van het moderne slagveld geworden. Zijn oor wist alle geluiden op te vangen: hij kon het

[p. 208]

afschieten, het langsgieren en het inslaan van kogels onderscheiden. Uit het geratel van machinegeweren wist hij de ligging van de vijand te bepalen. Zijn neus kende alle geuren van het slagveld, de chloorlucht, de kruitdamp, de lijkenlucht en alle variaties daartussen. Hij verstond de kunst met vliegtuigen samen te werken door witte doeken in granaattrechters uit te spreiden. Artilleristen hield hij op de hoogte door middel van lichtsignalen met een verzoek om spervuur, vernietigingsvuur of verplaatsend vuur. Vele batterijen reageerden op de bevelen van hen, die in de voorste linies de toestand het best konden beoordelen. Hij beheerste de berichtendienst, die begon te haperen naarmate de slag vorderde. Hij kende de betekenis van postduiven, signaalspiegels en telefoonlijnen, maar wist ook dat tenslotte toch nog het meest van zijn eigen benen afhing.

De soldaat van 1917 kon met lichte en met zware machinegeweren omgaan, met mijnwerpers, vlammenwverpers en mortieren, om nog maar te zwijgen van de alledaagse geweren en handgranaten. Hij kon alle kalibers van 7,5 tot 42 cm onderscheiden en zag aan granaatscherven of deze afkomstig waren van Engels scheepsgeschut of een Franse houwitser. Hij was op zijn hoede voor de uiterst explosieve brisantbommen, die akelig horizontaal aankomen, een nauwelijks zichtbare trechter maken, maar een des te afschuwelijker scherfwerking hebben.

De zware mijnen, die zo rustig door de lucht komen aansuizen en met een hels lawaai ontploffen, waren hem even vertrouwd als de kleine, die er als speelgoed uitzien. Hij had ook ervaring in de ondergrondse landmijnenoorlog. Hij wist wanneer het loonde zijn tegenstander door ontploffingen murw te krijgen en wanneer het tijd was zich terug te trekken om zelf niet te worden gekraakt. Hij kende de luisterinstallaties en de meetwerktuigen van de verkenners, evenals het doen en laten van de stoottroepen, deze specialisten in het oprollen en afgrendelen van loopgraven. Ook wist hij hoe men vat kon krijgen op tanks, het nieuwste spookbeeld in de grote strijd.

Wat kende hij niet? Er bestonden voor hem geen verrassingen meer. Zelfs de dood bracht hem niet meer uit zijn evenwicht; hij was er te dicht bij en er te veel mee vertrouwd. Of het uitliep op een zware verwonding, zodat hij thuis kon komen, op een massagraf of een apart graf, een erekerkhof naast een lazaret in de achterhoede, of een langzaam vergaan in een trechterveld ergens in de

[p. 209]

voorste linies - het was alles zo onzeker als de vrede. Beter er niet aan te denken. Deze soldaat uit het derde oorlogsjaar, nu en dan half kinds, verlegen lachend, die zich nauwelijks kon aanpassen als hij met verlof thuis was, herademde als hij weer buiten in de loopgraven stond. Op hem kwam alles, alles, neer.