Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Gedurende de Sommeslagen van 1916]

Gedurende de Sommeslagen van 1916 werd het hoofdkwartier van het Britse leger in Amiens gevestigd. Het eens zo bloeiende tuinlandschap in de omgeving der Picardische hoofdstad lag triest en geschonden in het oorlogsterrein. Slechts de kathedraal stond nog glorieus op de hoge oever, neerziende op het militair bedrijf, zo afwijkend van het krijgsgewoel uit de Middeleeuwen, toen deze kerk in de dagen van Azincourt, zelf nog blinkend nieuw, ook Engelse soldaten had zien langstrekken.

Met verbazing keken de Australische en Nieuw-Zeelandse troepen tegen de geweldige West-façade op, zich verwonderend over het beeldhouwwerk, dat zij niet begrepen: de twee en twintig ‘koningen’, voorvaderen van Christus, in het middenvlak. Daarboven het imposante roos-raam. Aarzelend gingen sommigen van hen naar binnen. Vreemdelingen in Jeruzalem, kinderen van een nieuwe wereld, van waar geen verbindingslijnen liepen naar gothiek en scholastiek en het vroege Christendom, met zijn nog oudere achtergronden van geloofs- en cultuurbezit.

Niet alleen door de beschermende laag der zandzakken was het centrale portaalbeeld van de Bon Dieu een gesloten boek voor hen. Onkundig waren zij en zouden zij blijven van het bestaan van de sublieme beelden van de linker-frontingang: het portail Saint Firmin, de martelaar-stichter van Amiens; of van de ‘gouden poort’ de ingang in het Zuidelijk dwarsschip, met de gekroonde madonna, het Christuskind op haar linkerarm, mysterieus glimlachend zoals ook de andere gebeeldhouwde vrouwengestalten glimlachten.

In de kerk was het voor en na de mis een gaan en komen van burgers en militairen. Soms werden muziek en koorzang overstemd door gebulder van geschut. Maar juist de nabijheid van het front gaf aan het spel van tijd en eeuwigheid iets reëels, ook voor degenen die meenden van het geloof te zijn vervreemd. Menige jonge Franse officier, die jarenlang niet had gebeden, knielde voor het altaar neer.

Protestantse Engelse militairen bleven soms met dromerige blik staan kijken: heimwee in het hart bij de herinnering aan hun gemoedelijke dorpskerkjes. Een Franse soldaat liep, met lichte tinkeling van zijn medailles, door de zijbeuk naar een der kapellen. Hij bleef er lange tijd in gebed verzonken.

[p. 200]

Vrouwen, zwart gekleed, ontstaken kaarsen voor zij-altaren, de Heilige Maagd smekend voor het behoud van mannen en zonen.

***

Kerstmis 1916. Het was betrekkelijk rustig aan het Westfront, het geschutvuur zweeg. Hier en daar een enkele lichtkogel. Sneeuw op enkele plaatsen, maar over het algemeen modder. Modder in een gamma van bruine tinten, in de voorste loopgraven doorspikkeld met beenderen en schedels als het wit van paddestoelen op donkere bosgrond.

Wie kon er Kerstmis vieren? Hier en daar, vooral in de Duitse linies, werd gezongen. In een der rotsloopgraven bij Craonne, ten Noorden van Soissons, in de beschutting van een keldergewelf, klonk een klokkenspel dat, virtuoos bespeeld door een Parijse poilu-musicus, de mannen een ogenblik uit alle zorgen haalde en hen tot samenzang bracht. Een klokkenspel van bierflessen, tot op verschillende hoogte met water gevuld. Mager en schril van toon, maar in dit heilig uur even opwekkend als het meest volmaakte kerkcarillon.

***

‘Het is Kerstmis, luitenant!’ Zonder omhaal van woorden plaatste de bootsman, bukkend in de lage deur, een miniatuur kerstboompje op de kaartenkast: het enige plaatsje dat hij in de overvolle offiiciershut kon vinden.

Martin Niemöller sloeg het Nieuwe Testament dicht waarin hij de Openbaring van Johannes - niet het Kerstverhaal - had zitten lezen Men behoefde hem, de Westfaalse predikantszoon, streng-gelovig opgevoed, er waarlijk niet aan helpen herinneren dat het Kerstmis was - zelfs niet aan boord van de duikboot-mijnenlegger U 73.

Glimlachend tilde de zee-officier het kerstboompje even op: een zonderling kunstproduct, ruim 20 cm hoog, in elkander geknutseld van riet en groen gekleurd stro, vol spelden met dikke rode knoppen. Surrogaat dit alles? Dit hele Kerstfeest misschien? Of kon de geest Gods toch aanwezig zijn, zelfs hier in de harten van een duikbootbemanning, opgesloten in het stalen hulsel van een vaartuig, dat tien meter onder de zeespiegel in de richting van Alexandrië voer?

Niemöller huiverde even. Hij legde zijn Nieuwe Testament in een lade en las die avond niet verder.