Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Over een der modderwegen naar Amiens]

Over een der modderwegen naar Amiens hobbelt met horten en stoten een kleine Renault, die ook op een goede weg wel niet meer dan een snelheid van 50 kilometer per uur zou kunnen bereiken. Op de grijze carosserie prijken, in beschadigd schilderwerk, een Franse vlag en het Rode Kruis. Achter het stuur een militair chauffeur, naast hem een vrouw met een kleine reishoed op krullend grijs haar. Diep in haar mantel gedoken, omklemt zij met beide handen een tas van geel leer, vol barsten en krassen.

Madame Curie trekt met haar ‘radiologische auto’ van het ene fronthospitaal naar het andere. Zij biedt hulp in ieder veldlazaret, dat geen roentgenapparaat bezit. Waar zij verschijnt, vergt zij snelle improvisatie. Men ontrolt de kabel die de dynamo in de auto met het roentgentoestel verbindt, richt haastig een donkere kamer in, zet fototoestel en projectiescherm gereed. Dan worden de gewonden binnengebracht. Madame Curie, een beschermende bril voor de ogen, geeft technische aanwijzingen. De chirurg, met gespannen aandacht naar het scherm starend, overweegt hoe hij het beste kan ingrijpen. Kleine donkere schaduwen van kogels of granaatscherven wijzen zijn werktuigen de weg. Men weet wat men doet op die manier.

Toen de oorlog uitbrak, bleek hoeveel de verpleging te velde te wensen overliet. Slechts enkele grote hospitalen beschikten over moderne roentgeninstallaties. En de ambulances achter het front? De autoriteiten haalden de schouders op. Op deze toevloed van gewonden had niemand gerekend. Men had geen keus; er moest worden geïmproviseerd - ‘à la guerre comme à la guerre’.

Madame Curie, gesteund door de medicus-bioloog Alexis Carrel

[p. 190]

en enige anderen, bond de strijd aan tegen de ambtelijke traagheid. Toen zij zag dat zij langs deze weg niet vorderde, nam zij het initiatief geheel in handen. Er waren in universitaire laboratoria nog enige roentgenapparaten voorhanden; deze konden nu alvast worden gebruikt op de plaatsen waar zij het meest nodig bleken. Het tekort aan toestellen viel te compenseren door snelle verplaatsing.

Op kosten van de Union des Femmes de France werd een auto aangeschaft, die voldoende plaats bood voor een roentgentoestel en een kleine dynamo - aan te sluiten op de motor van het voertuig. En met deze beweeglijke hulppost begon Madame Curie de ambulances achter het front af te reizen, zich tegelijk wijdend aan de taak een organisatie in het leven te roepen die haar werk op ruimere schaal kon overnemen. Zij vond toegang tot ministers, kreeg de beschikking over buitenlandse financiële hulpbronnen, moedigde rijke dames aan hun luxe-auto's voor het goede doel af te staan. Na enige maanden reden er reeds twintig ‘radiologische auto's’ en werden er nog tweehonderd vaste roentgen-hulpposten ingericht. Zo konden in vier oorlogsjaren meer dan een millioen gewonden worden onderzocht op een manier, die het opereren een grotere kans van slagen gaf. Tienduizenden dankten aan de moderne apparatuur het leven, honderdduizenden werden voor blijvende invaliditeit behoed.

Madame Curie, weigerend slechts organisatorisch werkzaam te zijn, behield één auto voor zichzelf om zich op inspectiereizen er van te vergewissen of de apparaten wel naar behoren werden bediend. Zij voelde zich gelukkig als ze lange, vermoeiende uren in de veldhospitalen kon doorbrengen. Menige gewonde voelde de pijn even wegtrekken als Marie Curie's doordringende donkere ogen op hem rustten. Soms bleef zij dagen op één plaats in actie, onvermoeid in haar wit laboratoriumschort: de natuurkundige-verpleegster, die de consequentie had aanvaard van de plicht welke de wetenschap haar oplegde - ‘eerbied voor het leven’. Dan ineens kondigde zij haar vertrek aan. En vele handen wuifden haar na, als ze wegreed in haar kleine, gedeukte Renault.

***

‘Ik behoef wel nauwelijks te zeggen dat Uw zoon als een held is gestorven, tot het laatst bleef hij op zijn post. Hij is door het hoofd

[p. 191]

geschoten en de dood moet ogenblikkelijk zijn ingetreden. De brigade heeft in hem een buitengewoon verdienstelijke seinofficier en een goede vriend verloren; zijn werk kwam voor hem altijd nummer één en ook de kleinste kleinigheid ontsnapte hem nooit.’

Er werden zoveel brieven van deze soort gepost, als troost voor ouders die hun zonen niet zouden weerzien. In dit geval was de mededeling, de goedbedoelde waardering voor de goede eigenschappen van de gesneuvelde, bestemd voor de moeder van de brillante atoomphysicus Moseley, wiens werk in de laatste jaren voor de oorlog in de internationale wetenschappelijke wereld zo sterk de aandacht had getrokken.

Een bericht met vreemde hand geschreven, dat de reeks brieven afsloot waarin de officier zijn moeder op de hoogte had gehouden van zijn lotgevallen op de landengte van Gallipolie, waar zijn regiment half Juli 1915 was ontscheept. Slechts bij uitzondering had de 27-jarige Moseley melding gemaakt van de verwoede strijd op het schiereiland. Liever vertelde hij over enige geologische vondsten in een granaattrechter, over planten en bloemen, die tussen de loopgraven hadden weten stand te houden, over lectuur in nachtelijke uren als hij op post zat bij een telefoontoestel.

Een kort hoofdstuk in dit rijke jonge leven, dat nu was afgesloten door een kogel die het hoofd doorboorde en het brein had uitgeschakeld waarvan nog alles te verwachten viel.

‘In een onderzoek, dat voorbestemd is een plaats in te nemen tussen de twaalf, die het schitterendst in vinding, het fraaist in uitvoering en het verstrekkendst in gevolgen zijn, die de geschiedenis der wetenschap kent’, schreef de Amerikaanse geleerde Millikan, ‘heeft een jongeman van zesentwintig de vensters geopend, waardoor we een blik kunnen werpen in de subatomaire wereld, met meer zekerheid dan we ooit hadden mogen verwachten. Als de Europese oorlog geen ander gevolg had gehad dan het uitblussen van dit levenslicht, dan zou dat alleen al voldoende zijn om hem te stempelen tot de afschuwelijkste en onherstelbaarste misdaad der geschiedenis.’

Met een enigszins andere argumentatie onderschreef Rutherford, Moseley's vaderlijke vriend en leermeester, het oordeel van zijn Amerikaanse collega: ‘Het is een nationale tragedie, dat onze militaire organisatie vooral in het begin zo weinig soepel was dat zij de

[p. 192]

diensten van onze wetenschapsmannen, op enkele uitzonderingen na, niet anders wist te benutten dan als strijders in de gevechtslinie. Onze smart over de ontijdige dood van Moseley is des te groter, omdat wij beseffen dat zijn diensten voor 't land op een of ander gebied van wetenschappelijk onderzoek, nodig in verband met de oorlog, veel groter hadden kunnen zijn dan door hem bloot te stellen aan de kans door een Turkse kogel te worden getroffen.’ (Nature, 6 Sept. 1915).

***

Van het front in Vlaanderen: uit een brief van de student Wilhelm Weidemann, 6 September 1915.

... ‘Ik hoop dat de regens van de laatste dagen nog niet de herfst inluiden, hoewel men reeds allerlei trekvogels kan waarnemen, wulpen en eenden. Maar bij het begin van de herfst begint het Vlaamse landschap eigenlijk pas mooi te worden. Allerlei indrukken, die ik deze zomer kreeg waren niet in ieder opzicht kenmerkend voor het landschap. Eerst nu in de regentijd geniet ik van de omgeving, waarin de oorlogstaferelen zo merkwaardig passen: de ruïnes van Bixschoote, met de troepen die er 's nachts in stromende regen doorheen trekken. Maar vooral overal de landwegen met hun modderige grond en aan weerskanten hoge door de wind misvormde populieren met zware kronen, - of Westelijk, van Merckem naar Dixmuiden naar Drie Grachten, waar zich nu het overstromingsgebied uitstrekt. Ik was er kort geleden op een namiddag met mijn oppasser op reigerjacht toen wij door een hevig onweer werden overvallen. Het landschap is er heel eigenaardig. Grote rietplassen met daar tussen in, modderpoelen vol watervogels en moerasdieren, doorsneden door smalle kanalen, ook met populieren omgrensd. En omdat dit gebied juist achter het front ligt, een buitengewoon weelderige plantengroei.
Vooral in dit overstromingsgebied is het mij telkens weer opgevallen hoe mooi hier de wolken zijn, bijna als direct aan zee waar het bij dit wisselvallig weer dikwijls ook zo sterk kan waaien. Botanisch zijn de moerassen hier bijzonder interessant. Pijlkruid, kikkerbeet, waterlelies, butomus rumex, een grote variatie van riet- en grassoorten; alles buitengewoon weelderig. In Vrijbosch zag ik blechnum spicant in grote hoeveelheden, juist als in Oost-Friesland.’

[p. 193]

De opleiding van negersoldaten, uit verschillende gebieden van Frans koloniaal Afrika afkomstig, vorderde moeizaam. Het vergde tijd om de mannen te doen begrijpen wat men van hen verlangde. Ook onderling heersten misverstand en wantrouwen; de kleurlingen verstonden doorgaans elkanders dialecten niet. Er leefden immers op grote afstand van elkaar zoveel stammen in het donkere werelddeel.

Zo trof men in het trainingkamp Courneau bij Arcachon een heterogeen gezelschap aan: Bambaras uit het Nigergebied, Ouolofs, zwarter nog dan de andere zwarten, magere sterke Sérères, Gouros, Abbeys en anderen, mannen uit het Noorden en uit het Zuiden, uit het bergland en uit de moerasgebieden bij de grote rivieren. Vrijwilligers en gepresten, berustend of opstandig, maar in ieder geval vol verwondering en wantrouwen over hun nieuwe omgeving. Onwennig marcheerden zij op hun zware schoenen, speciaal voor hun grote brede voeten vervaardigd. Maar na enige maanden konden zij een geweer hanteren, begrepen zij de Franse bevelen en slaagden zij er in, elkaar enigermate te verstaan.

Na volbrachte oefening begon het treintransport naar het Noorden. De negers verbaasden zich over de dorpen en steden, bruggen en kanalen, fabrieken en stations van de ‘Toubabs’, de blanken die zoveel talrijker waren dan zij hadden vermoed. In Afrika verschenen slechts enkele blanken; hier waren zij talrijk als korrels in een zandhoop. En machtig! - dat zag men wel. Zij konden zelfs vliegen; hoog genoeg, volgens de negers, om uit het toestel hun dorpen in Afrika waar te nemen.

Zij vroegen zich af waar de koning van de Toubabs woonde en wanneer hij hun zou toestaan de oorlog te aanschouwen. Voorlopig was het slechts vergund het gebulder van het geschut uit de verte te horen. De meeste negerregimenten werden aanvankelijk achter het front te werk gesteld; ook het 113de bataljon Senegalezen, dat het kamp bij Arcachon had verlaten.

Maanden gingen voorbij in eentonige arbeid in de steengroeven van het Argonner Woud. Maanden van verveling waarin ieder haakte naar enige afwisseling. In de avonduren werden dikwijls dansen opgevoerd in verschillende stijl. Dan wedijverden de vertegenwoordigers der stammen in onstuimige behendigheid, luid aangemoedigd door hun vrienden, gehoond soms door anderen. Het gebeurde dat het ene woord het andere uitlokte en dat het dansen overging in nachtelijk bloedig handgemeen.

[p. 194]

De winter viel in, de dagen werden lang en donker. De koude en het vocht lieten hun invloed gelden. Velen hoestten, kregen koorts en moesten in de ziekenbarakken worden opgenomen. Er kwamen gevallen voor van tuberculeuze aandoeningen, snel verlopend met dodelijke afloop: zó snel, dat zij de indruk wekten van vergiftiging. Aan dansen dacht niemand meer en gevochten werd er zelden. De nachten in de slaapzalen waren een kwelling. Het was er benauwd en er heerste doorgaans een ondragelijke stank omdatvelen 's nachts niet naar buiten durfden gaan om hun behoeften te doen. In een vreemd land had men in de duisternis immers de aanvallen van boze geesten te duchten.

Er werd veel gepraat over de motieven, die de blanken konden hebben om hen verre te houden van de strijd. Waren zij jaloers en beducht dat de negers door hun dapperheid onverwacht een einde aan de oorlog zouden maken? Eindelijk namen zij het besluit een deputatie naar de regimentscommandant te sturen om te smeken of zij ‘de oorlog mochten zien’. Twee weken later werd dit verzoek ingewilligd.

In de loopgraven muntten de mannen uit door dapperheid. De ene stam probeerde de andere te overtroeven in kalmte en zelfbeheersing, ook als het vijandelijk vuur met dodelijke zekerheid was gericht. Enkelen kregen een zware tol te betalen voor de nieuwsgierigheid waarmede zij boven de loopgraven uitkeken. Zij hadden moeten weten dat de blanken een onzichtbare oorlog voerden. De enige mogelijkheid met de vijand kennis te maken, deed zich gedurende een stormaanval voor. Voor korte gewaagde offensieven bleken de negersoldaten zeer geschikt. Lenig en soepel waren hun sluipbewegingen. Zij hielden gaarne een dolkmes tussen de tanden en streden in het gevecht van man tegen man met niets-ontziende razernij. De Duitsers vreesden hen.

De koloniale troepen leden grote verliezen; er moesten zelfs aparte hospitalen worden ingericht om de vele gewonden, gescheiden van de blanken, te verplegen. De volledig herstelden gingen terug naar het front; de invaliden werden gedecoreerd, kregen een pensioentje en hadden slechts afte wachten wanneer er scheepsruimte beschikbaar zou zijn om hen naar Afrika terug te voeren.

Bijna iedere stam kon enige oudstrijders begroeten. Men luisterde met respect naar hun verhalen over het Westfront, hoe ongeloofwaardig deze ook mochten klinken. Slechts over het moorden in

[p. 195]

de loopgraven, het eigenlijke bloedvergieten, lieten de thuisgekomenen zich aarzelend en terughoudend uit. Zij schaamden zich. Een natuurlijke menselijke schaamte noopte tot stilzwijgen over vormen van strijd, die in de Afrikaanse wildernis gelukkig nog onbekend waren. Men herinnerde zich oude verhalen over de wreedheid van Europese slavenjagers, over moord en mensenroof. Nu waren de ‘Toubabs’ druk doende elkander te vermoorden. Het was goed om in Afrika terug te zijn.

***

Een filmjournaal vol afwisselende scènes over de strijd van Oostenrijkers en Russen in Galicië. Stoutmoedige klimpartijen in de Italiaans-Oostenrijkse Alpen. Najaarsregens in Gallipoli-er zijn tekenen, najaar 1915, dat de gevechten daar niet lang meer zullen duren.

Reddingsboten, die een gedeelte van de bemanning van een getorpedeerde Britse kruiser aan land brengen. Het luchtverkenningswapen tegen de steeds driester optredende Duitse duikboten. Tenslotte: nogmaals het Westfront. Het September-offensief in Champagne; bloedige verliezen van de Fransen. Duitse tegenaanvallen. Een landschap vol granaattrechters, met modderranden-in de belichting van het filmbeeld lijkt dit een telescoopfoto van de maan.

Ambulancetreinen van het front Zuidwaarts. Bouw van een nieuw hospitaal in een der Parijse voorsteden. Zal men in de naaste toekomst de stroom van gewonden kunnen opvangen, vooral nu de Fransen weer een offensief zijn begonnen in het Argonnerbos?