Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Zoals te verwachten viel]

Zoals te verwachten viel, richtte de stootkracht van het Duitse leger zich tegen de Belgische barrière, die de doorgang naar de Noord-Franse laagvlakte versperde. Nederland had het geluk dat von Moltke het plan-Schlieffen veranderde en de slingerbeweging der Duitse rechtervleugel een niet nòg wijdere zwaai gaf.

De Duitse opmars, begin Augustus, werd bespoedigd door troepentransporten per trein: nu bleek de betekenis van de kilometers

[p. 176]

lange stationsemplacementen, die de Duitsers reeds in 1912 waren gaan aanleggen, zelfs in kleine dorpen van het Eiffelgebied. Even duidelijk was het nut van zware betonfunderingen in landbouwschuren langs de Duits-Belgische grens. Ze waren bestemd voor de 42 cm-houwitsers, nodig om de zware forten bij Luik te beschieten. Een verrassing, die Krupp goed geheim had weten te houden. Geen vesting, die er tegen bestand was! Een voltreffer op het Luikse fort Loncin doorboorde een betonlaag van vier meter dikte en blies de kruitkamer op. Bij deze explosie verloor de gehele bezetting van het fort, 800 man, het leven.

Met het temperament dat de Luiker Walen kenmerkt, verdedigden franc-tireurs zich in de dorpen die door de Duitse voorhoede werden bereikt. In het land der wapenfabricage waren wapens genoeg te verkrijgen. Een schietpartij op de markt te Leuven lokte represailles uit. Ver in de omtrek kon men de rook zien dwarrelen en hoorde men het geknetter van de vlammen, die een gedeelte der binnenstad verwoestten.

Terwijl de kostbare middeleeuwse codices der Leuvense Universiteitsbibliotheek nog in het puin lagen te smeulen, begon de 18de Augustus de intocht van de Duitse troepen in Brussel - voor de bevolking onverwacht, want de vorige avond was nog een overwinningsbulletin verspreid.

Het was meer een doortocht dan een intocht: een onafgebroken stroom van troepen. Eerst de cavalerie, de Uhlanen, de geest van Wagner zwevend boven de glans van hun helmen. Daarna infanterie en artillerie - langer dan een etmaal grijze uniformen. De infanterie in rijen van vijf. Telkens gezang om het marstempo op peil te houden:

‘Ich hatt’ einen Kameraden,
einen bessern findst du nit,
die Trommel schlug zum Streite,
er ging an meiner Seite...’

Telkens drie stappen tussen iedere versregel. De spijkerlaarzen kletterden op het plaveisel. Een volgende strophe van het Uhlandlied:

‘Die Vöglein im Walde
sie sangen all so wunder-wunderschön’.

[p. 177]

Terwijl de Duitse hoofdmacht naar het Zuiden afboog, rukten twee divisies met belegeringsgeschut naar Antwerpen op. Geruchten over wreedheden door Duitsers bedreven, joegen grote scharen vluchtelingen over de wegen. Voor het kapelletje te Harelbeke smeekten biddende vrouwen de zegen van Maria af. In de verte sloegen maaiers hun zeisen door het graan.

In de dorpen las men de eerste brieven van de jonge soldaten aan het front, eerst uit de omgeving van Luik, later uit het gebied van de IJzer - het leger retireerde blijkbaar snel. ‘Ik word elke dag wat meer beest’, schreef een jonge Vlaming aan zijn moeder, ‘en dus wat moediger soldaat’.

Wilde tonelen speelden zich te Antwerpen af toen de stad onder het geschutvuur kwam te liggen. Vluchtelingen stroomden naar de Nederlandse grens, wetend dat zij, ook al kwamen zij bij honderdduizenden, in Nederland een gastvrij onderdak zouden vinden. Oude mannen, gebogen onder hun rugzakken. Vrouwen, zwaar-bepakte kinderwagens voortduwend, soms met kleuters naast zich. Op stationsmuren en wagons, namen en adressen in krijtletters - aanwijzingen voor hen die later vertrokken.

Ver van het oorlogsterrein, in de geborgenheid van het neutrale land, volgden de Belgen in ballingschap de gebeurtenissen. Soms, als zij in de duisternis van het bioscooptheater het filmjournaal zagen met opnamen van het stukgeschoten Yperen, de strijd aan de IJzer, koning Albert, in poelen van modder de ‘pillendozen’ der mitrailleurposten, werd de ontroering hun te machtig en hoorde men deze of gene snikkend de zaal verlaten.

Overgevoeligheid kon bij tijd en wijle zelfs iedere troost met droefheid vullen. ‘Op iemand die uit de donkere treurigheid komt van het oorlogsland’, schreef Stijn Streuvels toen hij in de Kerstdagen van 1914 te Amsterdam een uitvoering van Bach's Weihnachtsoratorium had bijgewoond, ‘heeft muziek een wonder uitwerksel. Ik zal moeite hebben uit te drukken wat ik gevoelde binst die uitvoering -: het was een wondere mengeling van hoogen wellust met iets als angst en verwijt alsof die wellust verboden ware geweest... Bij stonden was het mij alsof de hemel openging en de welluidendheid van stemmen en muziek me met heele stroomen overweldigde. Het weidse visioen - die schaar van zangsters in wit gewaad, als reien van engelen. Heel die boogvormige koepel door 't schitterlicht van den reusachtigen kroonluchter gevuld met heel die

[p. 178]

menigte aanwezigen onder den toover van die toonenweelde... ik zag het geheel als een afgesloten ruimte waar 't geluk als onder een stolp van de heele wereld, was opgevangen en bewaard bleef, en daarbuiten de oneindigheid der duisternissen met kanongedruisch en oorlogswee en wilden haat onder het menschdom - al één wildernis, één moeras waarin alle schepselen te ploeteren liggen en te sterven.’