Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[p. 171]

Derde boek
Wijngaard der aarde
1914-1919

[p. 173]

[Als kristallen in een oververzadigde zoutoplossing]

‘En de engel wierp zijn sikkel op de aarde en oogstte van de wijngaard der aarde en wierp het in de grote persbak van de gramschap Gods. En de persbak werd getreden buiten de stad, en er kwam bloed uit de persbak tot aan de tomen der paarden.’
Openbaring van Johannes 14:19-20

Als kristallen in een oververzadigde zoutoplossing openbaarde zich de zo lang latent gebleven oorlogswil der volkeren. Aan alle aarzeling kwam een einde, men verlangde beslissingen: daden in plaats van de gedachten waarmede men reeds een tiental jaren had gespeeld. Men wilde beleven wat men zich in fantasie had voorgesteld, heimelijk soms, bij de lectuur van kranten, die voorgaven slechts te vertolken ‘wat in het publiek leefde’.

De symbolen van nationale trouw en eensgezindheid, de vlag, het volkslied, het vorstenhuis, van wier waarde men ook het jongste schoolkind dag in dag uit had weten te doordringen, kregen in de zomer van 1914 hernieuwde schittering. Zij gaven vorm en inhoud aan vage, ten dele onbewuste gevoelens: bezitsinstincten - individueel en nationaal - beroepsbelangen en prestige-neigingen. Domheid en verwaandheid, jalouzie en schuldbesef, afkeer van de gewone ambtsplichten, romantische dagdromen, vermengden zich tot een wonderlijk samenstel van houdingen en verklaringen, die zich alle als ‘realistisch’ aandienden - dikwijls met oprechte offervaardigheid, als een narcoticum voor de geestelijk eenzamen, die de goddelijke geboden vertraden.

In alle Europese hoofdsteden demonstraties - in de steden; buiten op het land ploegde de boer voort. Het asphalt weerkaatst zo gemakkelijk de hitte der stemmingen, die als ‘spontaan’ worden geprezen. Innerlijke onrust dreef mensen uit hun huizen. De geestelijk onrijpsten hadden het hoogste woord.

Te Wenen, in de avond van de 25ste Juli, na de verbreking der diplomatieke betrekkingen met Servië, indrukwekkende betogingen van zingende menigten. ‘Gott erhalte Franz den Kaiser’. Stenen door de ruiten van het Servisch gezantschap. De 29ste Juli te St. Petersburg optochten met vaandels en spandoeken; een

[p. 174]

compacte volksmenigte op de Newsky Prospekt. Opdringen van demonstrerende studenten voor de Duitse legatie, juichkreten voor de ambassades van Frankrijk en Engeland. Dezelfde avond te Parijs een studentenbetoging bij het standbeeld van Jeanne d'Arc, Place de Rivoli. Vervolgens werd op de Place de la Concorde het monument van de stad Straatsburg, dat ruim veertig jaren met zwart crêpe omfloerst was gebleven, van zijn rouwkleur ontdaan en met kransen en vlaggen getooid. Te München, Keulen en vele andere steden: vlaggen, ‘Sieg-Heil’-geroep. Samenzang. ‘Die Wacht am Rhein’. Te Berlijn, de keizer op het balcon van het paleis, neerziende op een deining van tienduizenden strohoedjes, als schelpen op het strand. Opstuwingen in Unter den Linden, benauwende zomerhitte. Men zong ‘Deutschland, Deutschland über alles’ en het Oostenrijkse volkslied. Geroep van ‘Krieg!’ Meisjes in groepjes van zes torsten levensgrote portretten van keizer Frans Jozef en van keizer Wilhelm.

***

Enige dagen later, de 4de Augustus, de troonrede van keizer Wilhelm in de Rijksdag:

‘De vijandelijke stemming, die zich in het Oosten en in het Westen reeds lange tijd had verbreid, laait nu in hoge vlammen op. De tegenwoordige toestand kwam niet voort uit voorbijgaande belangentegenstellingen of diplomatieke verwikkelingen; hij is het gevolg van een sedert jaren bestaande kwade gezindheid jegens de macht en de groei van het Duitse Rijk. Wij worden niet door veroveringslust gedreven. Wij worden bezield door de onbuigzame wil, de plaats te bewaren, die God ons heeft geschonken, voor ons en voor alle toekomstige geslachten.’

Langdurige ovaties.

Het waren de anderen, altijd de anderen! Ieder beriep zich op de noodzaak van verdediging - en men viel elkander aan.

***

De mobilisaties werden in snel tempo voltooid. Aan de stations wemelde het van troepen. Te Moskou zegenden priesters de vertrekken detreinen. Te Berlijn stonden jonge vrouwen, fleurig in hun zomertoiletten, voor de hoofdingang van het station om iedere soldaat die binnenging een tuiltje bloemen in de geweerloop te steken. Mannen scheurden zich van vrou wen kinderen los, moeders weenden.

[p. 175]

Slechts de jonge reservisten voelden zich ‘vrij’. Velen van hen bespeurden eerst op het moment van het afscheid, dat in hun vitaliteit een paradoxale ondertoon van doodsdrift meetrilde.

‘Hoe blij ben ik’, schreef de dichter Ernst Toller in zijn dagboek, ‘morgen eindelijk te velde te trekken. Eindelijk te mogen meedoen. Met het leven bewijzen, wat men denkt en voelt’.

Even duidelijk Hitler, terugziende op de eerste oorlogsdagen: ‘Zelf voelde ik die uren als een bevrijding uit de ergernissen van mijn jeugd. Ik schaam mij ook nu nog niet te zeggen, dat ik, overweldigd door stormachtige geestdrift, op de knieën zonk en de hemel uit overvol hart dankte dat mij het geluk was beschoren in deze tijd te mogen leven’. En voorts:

‘Zoals wel voor iedere Duitser begon ook voor mij de onvergetelijkste en grootste tijd van mijn leven. Eén enkele zorg kwelde mij in deze tijd, mij, evenals vele anderen: of wij niet te laat aan het front zouden komen. Door deze gedachte alleen, kon ik soms geen rust meer vinden. Zo bleef in iedere overwinningsvreugde over een nieuwe heldendaad een druppel bitterheid verborgen, omdat met iedere nieuwe overwinning het gevaar voor ons te laat komen scheen toe te nemen.’

Bij dit alles paste een saluut voor de Rijn. Waarom ook niet? ‘Eindelijk kwam de dag dat wij München verlieten om aan te treden voor het vervullen van onze plicht. Voor de eerste maal zag ik de Rijn, toen wij langs zijn kleine golfjes naar het Westen reden om hem, de Duitse stroom der stromen, te beschermen voor de hebzucht van de oude vijand. Toen door de tere sluier van de ochtendnevel de milde stralen van de vroege zon het Niederwaldgedenkteken voor ons zichtbaar maakten, bruiste uit de eindeloos lange transportcolonne de “Wacht am Rhein” in de morgenhemel omhoog, en het was alsof mijn borst te nauw zou worden!’