Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[p. 155]

[Toen Schweitzer en zijn vrouw half April 1913]

Toen Schweitzer en zijn vrouw half April 1913 de zendingspost te Lambarene bereikten, zagen zij spoedig hoe gunstig deze plaats aan de riviermond was gelegen. Uit een omgeving van enige honderden vierkante kilometers konden zieken in kano's op de Ogowa en haar zijrivieren worden aangevoerd. En reeds dadelijk bleek welk een roep de blanke dokter was vooruitgegaan.

De barak van gegolfde zinken platen die men hem bad beloofd, zou eerst in het najaar gereed komen; voorlopig moest hij zich behelpen met een oud kippenhok. De omstandigheden waren zoals Schweitzer zich had voorgesteld: improvisatie om de stroom van zieken soms slechts voorlopige hulp te bieden. Veel lepra, framboesia, slaapziekte, dysenterie, malaria. De hoeveelheid medicijnen was nog wel toereikend, maar de dokter zelf kwam handen te kort.

Met moeite vond hij een Frans-sprekende inboorling, een kok, die hem als tolk van dienst kon zijn en hem ook het nodige wist te vertellen over de gewoonten en levensopvattingen van de inboorlingen. Hen laten bijdragen in de onderhoudskosten van het zendingsstation? Maar wist de dokter dan niet dat zij bij het verlaten van de ziekenbarak liever niets gaven, doch zelf een geschenk verwachtten, omdat zij nu vrienden van de arts waren geworden?

Geleidelijk was Schweitzer, gesteund door zijn vrouw wier verpleegstersopleiding goede diensten bewees, in staat menig misverstand te overwinnen. De negers bleken goedig en aanhankelijk te zijn, met veel diepere morele bezinning dan Schweitzer had vermoed. Toen zij eenmaal hadden begrepen wat hij van hen verlangde en waarom hij een beroep deed op hun medewerking, kon hij op hen rekenen.

Europese zachtzinnigheid kon in deze tropische artsenpraktijk gerust aan de kant worden gezet. Men was niet bang voor pijn, maar onderwierp zich gewillig aan iedere operatie die de dokter nodig oordeelde, daarbij vóór alles eerlijkheid op prijs stellend. Zeker waar het de dood betrof. Deze patiënten wensten te horen wat hun te wachten stond. Als de dood intrad zonder dat de dokter vooraf had gewaarschuwd, kon dit slechts als onkunde worden opgevat, welke het prestige van de arts afbreuk deed. Men wilde de waarheid horen en kon deze verdragen. Was de dood niet een natuurlijk verschijnsel, dat men met innerlijke rust moest kunnen aanvaarden? Iedere vordering in het doorgronden van de Afrikaanse wildernis

[p. 156]

en van haar bewoners, gaf Schweitzer een ruimere blik op Europa. Uit de verte leerde hij nieuwe aspecten kennen van landen die hij vroeger had bereisd. En als hij 's avonds enige uren kon vrij maken voor orgelspel, leek het soms alsof Bach hier anders klonk dan in de volte van het Europese leven: oorspronkelijker, maar klagelijker.

Bijna iedere wekelijkse postbestelling bracht de zendingsarts enige brieven van vrienden en kennissen, die hem prezen om zijn moed, de eenzaamheid van het oerwoud te trotseren. Schweitzer verbaasde zich over dergelijke uitlatingen. Waarom noemde men hem eenzaam? En zelfs indien deze term op hem van toepassing kon zijn, zou daarmede slechts een toestand zijn aangeduid, die verdere opheldering behoefde. Er bestaan vormen van eenzaamheid, welke het isolement kenmerken, dat voorwaarde blijft voor iedere geestelijke scheppingskracht en voor ieder werk van barmhartigheid. In deze zin voelde Schweitzer zich verwant met Tolstoj, Rilke, Curie en zoveel anderen, die zich bewust waren van de dienende functie van hun eenzaamheid.

De werkelijk eenzamen daarentegen waren zij, wier eenzaamheid door de bronnen van een nihilisnie werd gevoed, dat hen tot een streven naar macht prikkelde: de macht van het grote aantal in sommige gevallen, of de macht van de enkeling, die er in slaagde een der strategische sleutelposities te bezetten, welke de mogelijkheid schonk over millioenen te heersen. Deze eenzamen waren blind voor het feit dat hun revolutionnaire greep naar de heerschappij moest uitlopen op de revolutie, die zich in de chaotische vorm van ‘wereldoorlogen’ aandiende.

De weinige Europese dagbladen welke Schweitzer in het voorjaar van 1914 las, versterkten hem in de overtuiging dat het onheil snel naderde. Wat zou er met zijn hospitaal gebeuren indien het tot een gewapend conflict mocht komen? En welk lot wachtte hem, de Duitse medicus in een Franse kolonie? Men zou hem vermoedelijk gevangen zetten, hem, de twee-talige arts uit het voormalige Elzas-grensgebied. Wie aan de verkeerde kant van de grens was geboren, behoefde er zich niet op te beroepen dat hij zware offers had gebracht om het gebod der naastenliefde uit te strekken tot de zorg voor zieke negers. Voor de eenzamen die in Europa geschiedenis ‘maakten’, waren de grenzen der Afrikaanse woudeenzaamheid evenmin heilig als de normen, welke de oude cultuur in hun omgeving schraagden.