Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[De begrafenis van keizer Mutsuhito]

De begrafenis van keizer Mutsuhito sloot een groot tijdperk af: de opkomst van Japan als wereldmacht. Als laatste hulde aan de overleden vorst en als hoogtepunt van het nationaal rouwbetoon pleegde generaal graaf Nogi, de overwinnaar van Port Arthur, met zijn vrouw harakiri. Hij handelde in overeenstemming met de Samurai-traditie.

Op de avond van Mutsuhito's uitvaart, de 14de September 1912, stonden honderdduizenden langs de weg geschaard, die van het keizerlijk paleis naar de grafkelder van Momoyama leidde, vijf mijl ten Zuid-Oosten van Kioto. Langzaam naderde de stoet. De lijkwagen werd omringd door een groep jonge boeren uit Kioto, in witte gewaden. Met strakke gezichten begeleidden zij de grote tweewielige kar, getrokken door drie ossen (die verder tot hun dood toe in de keizerlijke weiden zouden mogen lopen).

De keizerlijke doodkist bestond uit een aantal in elkander passende schrijnen van verschillende grootte. De kleinste daarvan bevatte het keizerlijk lichaam. Tien mannen waren er voor nodig geweest om de samengestelde kist op de wagen te plaatsen: op de wagen van zeer bijzondere constructie, waarvan een timmermansfamilie uit Kioto het geheim bezat, dat van geslacht op geslacht was overgegaan.

In een fluistering van eerbied maakten de toeschouwers langs de weg elkaar attent op het wonder van de wagenwielen. Voorbijrollend, gaven de wielen van de vorstelijke lijkwagen in verrassende regelmaat zeven klagelijke, doordringende geluiden te horen. Bij

[p. 147]

iedere omwenteling zeven kreten van smart, die in het gehoor bleven hangen als een roep uit de onderwereld.

***

Zeven kreten van smart, klaagtonen bij de herinnering aan het oude Japan van landelijke rust en eenvoud. De industriële revolutie had een gedeelte der oude cultuur aan scherven geslagen en een ontworteld industrie-proletariaat samengedreven in de steden. Men sprak hier liever niet over. Er bestond een officieel optimisme, dat de kracht van het Japanse nationalisme prees en de toegenomen macht van het land.

De keerzijde van de medaille werd zelden belicht. Een enkele die het durfde wagen: Toyohiko Kagawa, die zijn ervaringen in de beruchte volksbuurt Shinkawa, de meest verdorven stadswijk van Kobé, samenvatte in de roman ‘Over de doodslijn’ (in Nederlandse vertaling ‘Ga uit in de straten’). Getuigenis van een man, die zijn voornemen trouw was gebleven om temidden van de allerarmsten volgens de beginselen van de Bergrede te leven. Een prediker van het Evangelie in een milieu van drankzucht en prostitutie, de hongerigen voedend, de bedroefden troostend. Geslagen en gehoond aanvankelijk, maar gerespecteerd en geliefd tenslotte.

Toch meende Kagawa niet te mogen volstaan met het in praktijk brengen van zijn geloofsideaal. Het was hem ook veel waard zijn inzicht in de bronnen van de armoede en in de oorzaken van veel sociale ontreddering uiteen te zetten. Dit deed hij in een tweede boek, minder beschrijvend dan het vorige, maar niet minder openhartig: ‘De psychologie van de armoede’.

Indien zijn conclusies juist waren en de sociale structuurveranderingen leidden tot ontmenselijking van de weerloze van het platteland verdreven arbeiders, mocht de leer der geweldloosheid niet zó worden verstaan, dat zij berustte in bestaand sociaal onrecht. Zachtmoedigheid tegenover de wolven betekende immers wreedheid ten aanzien van de schapen.

Kagawa wist een studiebeurs te verwerven voor een verblijf aan Princeton Universiteit in de Verenigde Staten, waar onder het presidentschap van Woodrow Wilson de politieke en sociale wetenschappen een hoge vlucht hadden genomen. Van zijn Amerikaanse reis teruggekeerd, wijdde Kagawa zijn aandacht aan de oprichting van vakorganisaties. Zou het echter mogelijk blijken de

[p. 148]

vakbeweging op gang te brengen zonder haar in het vaarwater van de klassenstrijd te brengen? Was een christelijk-sociale gedachte denkbaar, vrij van het materialisme van sommige socialistische doeleinden? Zou in de sociale strijd het innerlijk evenwicht, het mens-zijn, niet verloren gaan?

Kagawa, door de regering gewantrouwd en door de arbeiders niet begrepen, besefte spoedig dat hij in vele gevallen een roepende in de woestijn was gebleven. De industriële wereld had geen behoefte aan het Evangelie, evenmin als de arbeiders die zich gereed maakten het kapitalisme ten val te brengen of de militairen die de begrippen sociale strijd en concurrentie slechts in verband konden zien met een expansief nationalisme.