Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Tirpitz, sedert het aftreden van Bülow]

Tirpitz, sedert het aftreden van Bülow de machtigste man naast de keizer, behoefde geen zorgen meer te koesteren over de Duitse vloot. De vlootwetten van 1906 en 1908 hadden Duitsland tot een zeemogendheid gemaakt en als de ontworpen vlootwet van 1912 werd aangenomen, zou Engeland op zijn tellen moeten passen.

De scheepsbouw en de geschutgieterij werkten op volle toeren. Met welgevallen vertelde Tirpitz dat de Germaniawerf in de Kieler Bocht, na een drievoudige vergroting, in de laatste vijftien jaren 9 linieschepen, 5 kleine kruisers, 33 torpedoboten en 10 duikboten had afgeleverd.

Ook Krupp hield het tempo bij: de 9de kanonnenwerkplaats, bestemd voor de afwerking van licht geschut, had er een verdieping bijgekregen. De 11de kanonnenwerkplaats, voor de zwaarste typen geschut, besloeg nu, na uitbreiding met een hal van ruim 200 meter lengte, een oppervlakte van 21000 m². Eén van de ‘mechanische Werkstätten’ diende voortaan uitsluitend voor de montage van pantserkoepels en geschuttorens voor scheepsgeschut. In haar beide hallen van 150 meter lengte en 24 meter hoogte waren diepe werkputten aangebracht voor de afwerking van de draaischijven en de richtmechanismen der geschuttorens, in de grond verankerd zoals zij ook op het schip verborgen lagen. Op Tirpitz' stellige verzekering dat de ontworpen derde vlootwet in 1912 de Rijksdag zou passeren, was de directie van de Kruppfabrieken er toe overgegaan de zojuist genoemde werkplaats tot 35000 m² uit te breiden, voldoende voor 470 machines, waaronder enige horizontale draaibanken van 292 ton ieder, met 12-meter-draaischijven.

Meer nog dan het materiële aspect van Duitsland's bewapening, verheugde Tirpitz de goede geest, de toenemende strijdlust die gelijke tred scheen te houden met de expansie van het wapenarsenaal. De ‘Flottenverein’, die omstreeks 1900 ruim 16000 individuele leden en 51 verenigingen met ongeveer 70000 leden telde, was in 1912 gegroeid tot 300000 individuele en 700000 verenigingsleden. Een gunstig resultaat van een langdurige en intensieve

[p. 136]

perscampagne. Er waren stromen drukinkt vergoten om zover te komen, maar men had er dan ook succes mee gehad.

***

Een lange stoet sandwich-men bewoog zich door de straten van Londen, in ganzenpas op het trottoir van Holborn. Geen gewone sandwich-men deze keer, maar een goed gedresseerde groep, met zorg gekozen. Twintig mannen in Duitse infanterie-uniformen, ieder met een reclamebord boven het hoofd: ‘De komende Duitse invasie’, ‘De toekomstige oorlog.’ Een reclamestunt voor het juist verschenen boek van de sensatie-schrijver William le Queux, die zijn lezers gaarne op fictieve oorlogen vergastte, zoals Paul d'Ivoi in Frankrijk de jeugd een kleurige beschrijving had gegeven van een gefingeerde Frans-Engelse koloniale oorlog. Over Frans-Engelse gevechten behoefde men niet meer te schrijven. Nu bood Duitsland stof voor fictieve krijgsverhalen. Le Queux verstond de kunst met de pen te schilderen wat sommige lezers in dagdromen voor zich zagen: een Duitse stormloop strandend op de moed en de vastberadenheid van het Britse volk. Zijn boek zou nu als feuilleton in een der populaire dagbladen verschijnen, maar kon nog wel enige reclame gebruiken. De sandwich-men - Duitse infanteristen hadden intussen het hart van de City bereikt. ‘Leest deze roman.’ ‘De komende oorlog.’

Er bestaat een oud Chinees verhaal over het geschreven woord: Een man, die een intense haat koesterde jegens een van zijn vijanden, raadpleegde een tovenaar over de mogelijkheid, de tegenstander uit de weg te ruimen. De tovenaar was van mening, dat het mogelijk moest zijn hem met medewerking van een geest uit de onderwereld te doden.

‘Voortreffelijk, maar dan blijven de eigendommen van mijn tegenpartij nog intact.’

‘Ik kan vuur uit de hemel doen neerdalen’, antwoordde de tovenaar, ‘om ook de bezittingen te vernietigen van de man, die ge wilt treffen.’

‘Maar dan zou toch zijn land nog overblijven, hij is ook grond-bezitter.’

‘Welnu’, sprak de tovenaar. ‘Wanneer Uw haat zó groot is, kan ik U iets geven dat vernietigender is dan al het andere. Als ge

[p. 137]

Uw tegenstander er toe kunt brengen dit te gebruiken’ - en hij overhandigde zijn cliënt een klein doosje - ‘is het met hem gedaan.’

De cliënt opende het doosje en vroeg verrast wat de tovenaar bedoelde: de inhoud ervan, een pen, zag er zo onschuldig uit.

‘Ach’, zuchtte de tovenaar, ‘weet ge dan niet, dat reeds zovelen zichzelf en hun tegenstanders, soms tot in het verre nageslacht, hebben vernietigd door het gebruik van dit nietig voorwerp?’

***

De indiening van de nieuwe Duitse vlootwet had de ‘koude oorlog’ in zijn volgende phase gebracht. Steeds smaller werd voor de redelijke vredeswil de ruimte tussen de elkander naderende stalen wanden. Voor Lord Grey, de Engelse minister van buitenlandse zaken, een stille liefhebber van de natuur, van aanleg vredelievend, was het al even moeilijk om in deze fatale ontwikkeling te berusten als voor Lord Haldane, de minister van oorlog, die gewend was de geschiedenis met philosofische blik te beschouwen.

‘Schopenhauer in de kazerne’ had men Haldane spottend genoemd, overigens erkennend dat hij voortreffelijk organisatorisch werk deed, speciaal voor de vorming van een Brits expeditieleger.

De energieke Schot Haldane beschikte door zijn studie in Duitsland (bij Lotze te Göttingen) over een diepgaande kennis van de Duitse cultuur. Zijn abstracte neigingen beletten hem evenwel niet zich voor de balie te bekwamen en een ongehoord lucratieve advocatenpraktijk op te bouwen.

Sedert de ‘liberal revival’ van 1905 in de politiek betrokken, vertrouwelijk met Asquith, Grey, Morley en andere grote figuren, behoorde hij tot de weinigen die in de mogelijkheid van Europese samenwerking bleven geloven.

Reeds in 1911 hadden Churchill en Lloyd George een memorandum geschreven over een Engels-Duits accoord: indien Duitsland van vlootuitbreiding wilde afzien, zou het Britse rijk zich onthouden van inmenging in de Duitse koloniale politiek. Dit stuk kwam door bemiddeling van Sir Ernest Cassel in handen van Ballin, directeur van de Hamburg-Amerikalijn, een van de vrienden van de keizer die Wilhelm's interesse voor het Engelse plan wist te wekken en te kennen gaf, dat de monarch een der Engelse ministers voor een openhartig gesprek te Berlijn wenste te ontvangen.

[p. 138]

‘Haldane's mission’, 1912. Zou hierin een keerpunt voor de Europese politiek kunnen liggen?

Volgens het dagboek van Haldane bezocht hij 's morgens de 8ste Februari eerst de Britse gezant Sir Edward Goschen, die bemiddeling verleende voor het maken van een afspraak met de rijkskanselier. Het gesprek, dat Haldane en Bethmann-Hohlweg 's middags grotendeels in het Duits voerden, handelde in hoofdzaak over de vlootuitbreiding. Zou Duitsland, zo het de aanbouw niet wilde verminderen, geen genoegen kunnen nemen met een langzamer tempo van voltooiing der nieuw-aangevraagde schepen? De kanselier wilde dit graag in overweging nemen. ‘Mijn admiraals zijn echter zeer moeilijk’, voegde hij er aan toe.

‘Dat is een ervaring, die wij ook in Engeland wel eens hebben opgedaan.’

In een brief aan zijn moeder, die hij vereerde en aan wie hij vrijwel dagelijks schreef, deed Haldane verslag: ‘Ik had genegenheid en bewondering voor de kanselier. Na zich korte tijd gereserveerd te hebben getoond, opende hij zijn geest voor me zoals ik voor hem was gaan doen. Het was geen geval van twee diplomaten in schermutseling; het waren twee mannen, trachtend elkander op gemeenschappelijke grond te ontmoeten om het hoogste ideaal te verwezenlijken, dat voor stervelingen bereikbaar is. Wij spraken een uur lang intiem - doorgaans in het Duits.’

De volgende dag ontmoette Haldane Wilhelm II en Tirpitz in de studeerkamer van de keizer. Wilhelm deed uiterst minzaam; hij stelde er prijs op dat Haldane in zijn stoel zou gaan zitten en streek een lucifer aan toen de Britse minister een sigaar opstak. Tirpitz sloeg Wilhelm's beleefdheid met koele blik gade; hij was gekomen om een aanval op zijn vlootwet af te slaan en had zich voorgenomen zich van zijn meest onverzettelijke kant te leren kennen. Hij ging dan ook niet in op Haldane's argumentatie. Indien Engeland niet de maritieme gelijkwaardigheid van beide staten wilde erkennen, viel er niet te praten. De keizer zwichtte; hij gaf Tirpitz aarzelend gelijk.

Zaterdag vond een tweede ontmoeting tussen Haldane en de rijkskanselier plaats. Hun stemming was in mineur, doch zij besloten een poging te wagen enige richtlijnen voor verder overleg te formuleren. Ieder woord werd gewikt en gewogen. Soms zei Haldane lachend: ‘Ik moet weer eens even mijn Duitse bril opzetten,

[p. 139]

Excellentie, om mijn eigen standpunt critisch te bezien uit Uw oogpunt.’ Hun memorandum werd later nog eens herzien, de 14de Maart, toen Grey en Haldane, in het bijzijn van de Duitse gezant Metternich te Londen een verklaring op papier zetten, die plausibel leek: ‘Aangezien de twee machten wederzijds het verlangen hebben vrede en vriendschap tussen hen te verzekeren, verklaart Engeland dat het geen aanval op Duitsland zal doen en zich evenmin bij een niet uitgelokte aanval van andere zijde zal aansluiten of een agressieve politiek zal nastreven. Agressie tegen Duitsland zal geen deel uitmaken van enig verdrag of enige samenwerking, waarbij Engeland nu betrokken is. Het zal ook geen verbintenissen aangaan, die daarop zijn gericht.’

Deze verklaring, naar Berlijn gezonden, kon niet de instemming der Duitse regering verwerven. Slechts een onvoorwaardelijke verklaring van Engeland's neutraliteit zou Duitsland tot concessies kunnen bewegen. De onderhandelingen werden afgebroken. De Rijksdag nam de derde vlootwet aan; Tirpitz had nogmaals gezegevierd.