Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[De nieuwe vlootwet]

De nieuwe vlootwet, het antwoord op Duitsland's politieke nederlaag te Algeciras, liet Engeland niet in twijfel dat het Midden-Europese blok tot grote krachtsinspanning in staat was. Waarom zou de Britse politiek niet het Franse voorbeeld volgen en naar toenadering met Rusland streven? In het voorjaar van 1906 vertrok Sir Arthur Nicolson, de beste diplomaat waarover Engeland beschikte, naar Rusland met de geheime opdracht de mogelijkheid van een alliantie te onderzoeken. Het rad der Europese geschiedenis rolde verder. De ene daad lokte de andere uit. Ieder trachtte op het politieke schaakbord enige zetten vooruit te denken, maar niemand wist of uit de duizenden mogelijkheden de beste keuze was gedaan.

Nicolson voelde zich bij voorbaat overtuigd van Rusland's waarde als verbondspartner. Hij had echter volgens zijn instructie te handelen en bovendien loonde het onder alle omstandigheden de moeite te proberen om hangende koloniale geschillen uit de weg te ruimen. Vóór de gezant in actie kwam, wenste hij eerst de bemanning van het Russische schip van staat te leren kennen.

Hij begon met een reeks recepties die de Britse ambassade, statig gebouw tegenover de Troitzkybrug, tot een brandpunt van gezellig verkeer maakte. De Russen waardeerden Nicolson als een geestige en charmante gastheer, die ieder bezoek met een

[p. 111]

tegenbezoek beantwoordde. Men wist ook dat het de wens van de tsaar was hem alle eer te bewijzen.

Het bleef Nicolson niet verborgen dat de toestand van het rijk zorgen baarde. Achter de op de voorgrond tredende moeilijkheden, de conflicten tussen de regering en de Doema, corruptie en het toenemend aantal aanslagen, lag het euvel, dat deze samenleving blijkbaar niet meer in staat was mannen van talent naar de verantwoordelijkste posten op te stuwen. En van de tsaar viel niets te verwachten.

In zijn dagboek hield Nicolson aantekening over alle ontmoetingen van enige betekenis. Hij had zich verbaasd over de onbeduidendheid van de premier Goremykin, die hij aantrof ‘achterover geleund op zijn sofa, een stapel Franse romans naast zich’; een vrij oude heer, wat slaperig, vol minachting voor de Doema, die hij liefst snel ontbonden zag. Vervolgens Iswolsky, minister van buitenlandse zaken: stijf, correct met zijn monocle en rechte haarscheiding. ‘Hij had de gewoonte zijn korte Russische nek in zijn witte boord te draaien en, zoals Russen wel meer doen, zich af te wenden van de persoon, die zij de hand schudden.’

De ontbinding van de Doema, de 22ste Juli 1906, deed het ergste vrezen. Slechts de benoeming van de bekwame Stolypin tot minister van binnenlandse zaken en enige tijd later tot premier, gaf enige hoop op een gematigde politiek.

Nicolson beschreef hem als een deftig, doodsbleek heer, onberispelijk gekleed, koel en beheerst, maar met eerlijke ogen. Hij scheen Engeland gunstig te zijn gezind en werkte er toe mede Iswolksky voor besprekingen naar Parijs en Londen af te vaardigen, speciaal om de bestaande wrijving over Perzië, Thibet en Afganistan in de sfeer van vriendelijke onderhandeling te brengen. En inderdaad gelukte het voor hangende geschillen een oplossing te vinden. Nicolson ging hierbij te werk met de beminnelijke hardnekkigheid van een humaan tandarts, die drie naast elkaar gelegen zieke kiezen heeft te behandelen. Als hij enigermate met Afganistan was gevorderd en op een kwetsbaar punt stootte, ging hij haastig over op Thibet, en als zich hierbij onaangenaamheden begonnen voor te doen, op Perzië. Het duurde echter nog tot Augustus 1907 eer de tekst van de Engels-Russische alliantie tot ieders bevrediging was geredigeerd.

***

[p. 112]

Met een snelle blik nam Raspoetin de situatie op. De tsaar en de tsarina glimlachten nerveus; zij maakten bijna gelijktijdig een uitnodigend handgebaar naar de zwartharige monnik, die op de drempel was blijven staan. ‘Treed binnen, vadertje Grigori.’ En Raspoetin kwam met vlugge pas naderbij. Zonder enig ceremonieel drukte hij Nicolaas en Alexandra ieder een kus op het voorhoofd, een gebaar van profetische eenvoud en spontane hartelijkheid, dat vooral de tsarina imponeerde en haar nog meer dan tevoren deed geloven aan de mogelijkheid dat de voormalige dorpsgeestelijke haar zoon zou kunnen genezen.

Peinzend, enigszins afwezig had Raspoetin zich de verschijnselen van de ziekte van de kroonprins laten uitleggen: de haemophilie, de bloederziekte, met haar krampverschijnselen en zenuwstoringen, doch bovenal met het gevaar van onderhuidse bloedingen bij vallen of stoten. Hij was begonnen met regelmatige handoplegging, dagelijks een uur voordat Alexis ging slapen. Volgens geruchten scheen reeds verbetering van de toestand merkbaar te zijn - men beweerde tenminste dat de dankbaarheid van de tsarina geen grenzen kende. Er werd ook verteld, dat Raspoetin de kroonprins had verboden een der vertrekken van het paleis te betreden: een zaal, waar enige dagen na dit verbod met veel geraas een zware bronzen lamp zou zijn neergestort.

De dossiers van de geheime politie spraken nuchterder taal. Raspoetin, zoon van een boer die als een bruut en een dronkaard werd gevreesd, was in 1871 te Prokrowskoje in centraal-Rusland geboren. Hij had zich reeds op jeugdige leeftijd aangesloten bij de geheime secte der Chlysti, berucht om hun orgiastische godsdienstoefeningen, waarin naar hun theorie de zonde moest worden afgeschud in zinnengenot. Raspoetin trouwde, maar verliet na enige jaren vrouw en kind om het zwervend leven te gaan leiden van de ‘stranniki’ of ‘keldermensen’, die een zekere roep van heiligheid genoten en waarvan een enkele als ‘staretz’ door de bevolking werd vereerd.

Het was lange tijd een punt van twijfel welke houding de orthodoxe kerk tegen de sectegeest zou aannemen. Raspoetin, die zich na zijn zwerversjaren als dorpsgeestelijke had gevestigd, werd enige malen ter verantwoording geroepen voor zijn wild verleden. Hij

[p. 113]

verdedigde zich echter op een manier, die de aandacht trok van Hermogen, bisschop van Sarow. De bisschop, bevreesd voor de toenemende invloed der Westerse beschaving en voor de ondermijning van vele oud-Russische tradities, meende in Raspoetin de man te hebben gevonden, die te St. Petersburg ‘de stem van het volk’ kon verkondigen tegenover de decadentie der West-Europese vrijdenkerij. Ook Iliodorus, voorvechter van het panslavisme, hoopte voordeel te trekken van het optreden van deze ruige moejik, die nu als ‘staretz’ naar voren werd geschoven en als ‘vadertje Grigori’ een aantal wondergenezingen volbracht, welke het prestige van de monnik met zijn magnetische blik nog deden stijgen.

In de zomer van 1907 deed Raspoetin zijn intrede aan het hof, waar hij spoedig zo'n dominerende positie innam, dat met al zijn wensen rekening werd gehouden. Een huis, hoge toelagen, drank en vrouwen, politieke intrigues - alles wat een corrupt systeem van een absolute monarchie in haar na-dagen kon bieden, viel Raspoetin toe. Het aantal wegbereiders voor de revolutie was opnieuw met één vermeerderd.