Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Tekenend en dichtend, of lezend en mediterend]

Tekenend en dichtend, of lezend en mediterend, bracht Walther Rathenau in het vroege voorjaar van 1906 zijn laatste vacantiedagen in Griekenland door: een hoogtepunt in zijn dubbel-leven, deze Griekse reis. Vóór hem lag weer zijn gewone taak, zijn aandeel in de leiding van de A.E.G., het geweldige electriciteitsconcern, dat zich nog steeds uitbreidde. Maar in het grillige berglandschap van Delphi had hij opnieuw gedachten verzameld over het thema, dat hem in de intimiteit van zijn weinige vrije uren voortdurend bezig hield: het probleem van de mens in een industriële beschaving, ver verwijderd van de bronnen van waarheid en schoonheid, maar nog steeds toegankelijk voor de edelste tradities der Europese cultuur.

Eerst had Rathenau er tegen op gezien naar Berlijn terug te keren, maar plotseling was deze tegenzin verdwenen. Hij had geoogst, plotseling, bij ingeving. Wat hij, leunend tegen een rotsblok in het dal van Delphi, haastig in zijn notitieboek had gekrabbeld, kwam hem voor als de essentie van zijn denken: een onverwachte heldere omlijning van vroegere overpeinzingen. Tien aphorismen onder het opschrift ‘Breviarium mysticum’, de meest bondige samenvatting van denkbeelden, die hij spoedig in zijn studeerkamer te Berlijn nader hoopte uit te werken.

Het begrip ‘ziel’ als het diepste beleven van een innerlijke bevrijding, een eindpunt: de grootste hoogte voor de geestelijk vrije mens bereikbaar. Vandaar dat de ziel niet aangeboren maar slechts verworven kon zijn. ‘Drievoudig zijn de krachten der ziel: fantasie, liefde, eerbied. Met de fantasie omvat ze de wereld, met fantasie

[p. 105]

en liefde de mens, met alle drie de krachten God.’ De ziel is los van begeerten, het verstand egocentrisch en nooit voldaan. In de strijd met het verstand overwint de ziel, omdat het verstand nooit rust kent en steeds door twijfel wordt ondermijnd.

Rathenau's kracht school in zijn isolement, in het behoud van distantie ten opzichte van het dagelijks organisatorisch werk met zijn problematiek van expansiefinanciering, handelsovereenkomsten, bankrelaties, exploitatie van patenten, conferenties en buitenlandse zakenreizen. Hij kon zich naar aard en aanleg slechts handhaven door nauwkeurig een domein van geestelijke vrijheid af te bakenen. Binnen die omheining was hij een eenzame, al vond hij hier uren van stimulerende gesprekken met kunstenaars als Hauptmann, Max Reinhardt, Wedekind, Moissi, Liebermann, Hoffmannsthal en Dehmel, die hij graag in zijn vrijgezellenwoning in de Viktoriastrasse ontving.

Voor de buitenwereld was hij directeur der Allgemeine Elektrizitäts Gesellschaft, het machtige kartel dat tot bloei was gebracht door Walther's geniale vader Emil Rathenau. Het had lang geduurd eer Emil zijn zoon had leren waarderen: een jonge man die dichtte, schilderde, musiceerde, literaire salons bezocht en met toneelspelers omging, leek hem niet de aangewezen persoon voor een directiepost. Maar Walther bewees zijn veelzijdigheid: zijn technisch inzicht en zijn financieel-organisatorisch begrip voldeden aan de hoogste eisen. Emil zwichtte voor zoveel virtuositeit.

‘Neiging tot de geest, drang naar de werkelijkheid’, stelde Rathenau van zichzelf vast, wetend dat zijn Joodse afkomst aan deze innerlijke gespletenheid niet vreemd was. Hij bleef er echter van overtuigd een synthese te kunnen vinden. Vol wantrouwen tegen gedachten die niet in de daad werden omgezet, schreef hij niets wat hij niet had doorleefd. Hoe meer hij de vrijheid tot innerlijke verdieping vond, hoe sterker zijn verlangen naar een synthese tussen zijn zielsleer en het ideaal der sociale rechtvaardigheid, waarin fde geest èn de materie weer zin en inhoud zouden krijgen.

Hij had een ontwerp klaar liggen voor een villa in Berlin-Grünewald, die geheel naar zijn inzicht zou worden gebouwd: een stijlvol ontwerp, in de koele voornaamheid van het Pruisische classicisme. Een tehuis voor zich en zijn vrienden, met een sobere, zeer ruime studeerkamer aan de tuinzijde. Zodra hij deze woning had betrokken,

[p. 106]

hoopte hij enige tijd verlof te kunnen nemen om de laatste hand te kunnen leggen aan de beide boeken, die reeds in concept voltooid waren: Kritik der Zeit en Mechanik des Geistes (met de ondertitel Die Geburt der Seele). Geschriften, die een uitdaging vormden voor de traditioneel-grove indeling liberalisme-socialisme, een tegenstelling door hem gezien als de miskenning van het ernstig gevaar dat beide maatschappijvormen bedreigde: de mechanisering der cultuur, de nadering van de robot-mens die de Europese beschaving zou doen wankelen.