Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Met een bezorgde uitdrukking op zijn gezicht]

Met een bezorgde uitdrukking op zijn gezicht stond keizer Wilhelm op de brug van de passagiersboot ‘Hamburg.’ De kapitein maakte hem attent op enige belangrijke gebouwen in het wit-gepleisterde stadsprofiel van de Marokaanse havenstad Tanger. Vijf platboomde schuitjes ieder met enige roeiers naderden het Duitse schip. Naar Oosters gebruik zond de sultan welkomstgeschenken: een schuit met mandjes eieren, een andere met een paar ossen, voorts gevogelte en vruchten.

De keizer staarde voor zich uit. Zorgen kwelden hem. Was het advies van Holstein juist geweest? Had deze politieke demonstratie werkelijk nut? In de motivering van zijn adviseurs had op de voorgrond gestaan, dat Rusland door de nederlaag tegen Japan voorlopig was uitgeschakeld. Op deze bondgenoot behoefde Frankrijk nu niet te rekenen. Goed, Frankrijk en Engeland waren tot een afspraak over Noord-Afrika gekomen: ‘Engeland de vrije hand in Egypte, Frankrijk in Marokko.’ Zij hadden Duitsland, dat toch ook een woordje meesprak in de internationale politiek hierin nooit gekend. Waarom zou het Duitse rijk niet eens laten merken, dat het de Frans-Engelse afspraak niet erkende? Men kon dan eens zien hoe vastberaden de beide landen waren. Volgens Holstein zou Engeland voor de Noord-Afrikaanse kwestie geen oorlog riskeren. Het zou Frankrijk in de steek laten. Duitsland had dan een diplomatieke overwinning behaald. Maar als de bondgenoten eens wèl volkomen eensgezind en vastberaden optraden?

Intussen kon keizer Wilhelm er zich nog niet over verheugen dat hij de hoofdpersoon der politieke demonstratie zou zijn. Hij had reeds vernomen dat de sultan (een voorzichtig man blijkbaar) te Fez zou blijven en zich door zijn oom zou doen vertegenwoordigen. Bovendien, Tanger was een stad vol vreemd gespuis, een brandpunt van activiteit voor avonturiers uit velerlei landen. Wilhelm

[p. 97]

meende er zeker van te zijn dat een behoorlijke bewakingsdienst ontbrak.

's Middags vond de triomfantelijke intocht plaats. Met een generaal aan iedere kant van zijn paard - zij hielden de teugels stevig vast - trok Wilhelm door de versierde hoofdstraten van de stad temidden van een joelende en juichende menigte, waarvan de feestvreugde hem enigermate dreigend in de oren klonk. De lijfgarde van de sultan loste geweerschoten, het enthousiasme steeg, hoewel de hitte bijna ondragelijk was. Meermalen zag men de keizer met zijn zakdoek over het transpirerend voorhoofd vegen. De geuren van gedroogde vis, rottend fruit en koemest en de benauwde hitte maakten hem duizelig. Hij schrok toen een groep Spaanse anarchisten uit pure vreugde - want zij vatten dit vorstelijk bezoek op als een demonstratie tegen de gehate Spaanse koning Alphons (die ook aanspraak maakte op Tanger) - hun Baskische mutsjes tegen Wilhelm's paard wierpen.

Een verademing om tenslotte in de Duitse ambassade te komen, het pompeuze witte gebouw met zijn ruime Moorse hal, omringd door palmen en sinaasappelbomen en sierstruiken in een wandelpark, dat naar men zei het park van de sultan te Fez nog in schoonheid overtrof. De Duitse gezant bleek een charmant causeur te zijn, die de keizer afleiding verschafte door verhalen over de toestanden aan het Marokkaanse hof, waar sultan Mulay Abd el Aziz voortdurend te rade ging bij zijn adviseur Kaid Mac Lean (een voormalige Schotse onderofficier). Mac Lean, een kleine levendige man in een Oosters fantasiecostuum, scheen vooral vindingrijk te zijn in het stimuleren van de liefhebberijen van de sultan. Hij had de sultan wijsgemaakt, dat men in Europa piano's en vleugels het beste per dozijn kon kopen, - met het resultaat dat het paleis te Fez nu vol vleugels stond. Eén er van zelfs op de binnenplaats, soms in stromende regen.

's Avonds hield Wilhelm de rede, die woord voor woord vooraf in overleg met Bülow was opgesteld: een verklaring van vriendschap voor de sultan, berustend op de erkenning van diens onafhankelijkheid.

***

De woorden van de keizer verwekten een enorme beroering in de Europese diplomatie. Een uittarting voor Frankrijk, dat zich ‘de

[p. 98]

vrije hand’ in Marokko had voorbehouden, een uitdaging aan Engeland's adres tevens. Engeland had immers Frankrijk's rechten in Marokko erkend? De kranten schreven uitvoerige, opgewonden artikelen.

Maar het publiek begreep de toedracht van de zaak niet. Waren de woorden van de keizer dan zó noodlottig? Er was toch nog niet veel gebeurd? Liever geen oorlog terwille van Noord-Afrika. Geen oorlog....

Men behoefde evenwel de achtergrond der gebeurtenissen niet te kennen om te beseffen dat de spanning toenam. Marokko kwam zelfs min of meer op de achtergrond. Het antagonisme der grote mogendheden deed zich in volle scherpte gevoelen. En naarmate de kranten er uitgebreider over schreven, groeide de overtuiging dat Duitsland zich een onduldbare inmenging had veroorloofd.

Engeland trachtte zijn bondgenoot van onberaden stappen te weerhouden. Het zou vanzelfsprekend Frankrijk steunen, maar stelde een compromis op prijs. Een conferentie over de Noord-Afrikaanse kwestie, zoals Duitsland verlangde? Doch dit was een erkenning van het feit dat Frankrijk en Engeland de Marokkaanse kwestie niet samen zouden regelen. Frankrijk, tenslotte bereid om toe te geven, vernam dat Duitsland weigerde met Delcassé te onderhandelen. Rouvier, de Franse premier, zwichtte in een moment van zwakte; de 7de Juni 1905 vroeg Delcassé, op aandrang van de regering, zijn ontslag.

Deze concessie van Franse kant leidde echter niet tot de gewenste ontspanning. Integendeel, het leek wel alsof de Duitsers er door tot nieuwe arrogantie werden geprikkeld.

***

De 11de Juni deed premier Rouvier zijn collega's verslag van een woordenwisseling, die hij de vorige avond had gehad met de Duitse gezant Radolin.

‘Weet ge wat die gezant me heeft durven zeggen?’

En met een driftig armgebaar:

‘Daar ginds, bij die deur, toen ik hem uitliet?’ Hij zei: Vergeet niet, mijnheer de minister-president, dat Duitsland voortaan achter de sultan zal staan, met al zijn kracht... Dat heeft hij mij durven zeggen, ja, mij, het hoofd van de Franse regering! Nom de Dieu! Nom de Dieu!’

[p. 99]

En plotseling, bij de herinnering aan het gesprek, trilde het sterke lichaam van Rouvier, de zware schouders van zijn boksersgestalte, enigszins gebogen, van ingehouden woede. Een vuistslag dreunde op zijn schrijftafel. Het deksel van zijn inktpot rolde over een concept-nota tot verhoging der oorlogscredieten.

***

Toen de Duitse gezant tegen het einde van de maand een avondpartij op de Britse ambassade bezocht, een der uitgelezen ontvangsten van Sir Francis Bertie, hoorde Radolin achter zich de wat hese, grommende stem van Clemenceau.

Clemenceau was in druk gesprek gewikkeld met de minister van oorlog Berteaux en generaal Brugère. In iets wijdere kring om het drietal heen stonden hoge officieren en elegante vrouwen, sommige met een glas champagne in de hand. Het werd stil toen de heftige stem van Clemenceau tot de omstanders doordrong. Radolin kwam een stap dichterbij.

Met zijn handen op de heupen sprak Clemenceau met bijtende intonatie: ‘Voortaan kunnen wij niet meer wijken... Als Duitsland de oorlog wil, welnu, dan zullen wij vechten!’

Radolin hoorde d'Haussonville achter zich mompelen: ‘Hij is me toch wel sympathiek, deze jacobijn. Danton zou ook op die manier hebben gesproken.’

***

Uit een dagboek van Paléologue, één van Frankrijk's grote diplomaten:

Woensdag, 28 Juni 1905

‘Om 7 uur 's avonds, in de Rue Royale, zag ik, met muziek voorop, een linie-regiment defileren, het 104de, terugkerend van het kamp van Châlons na een maand van marsen en oefeningen. De mannen, keurig in de rij, gebruind, met stoffige uniformen, marcheerden kranig: klassieke typen van de Franse soldaat. In militair opzicht is het ras waarlijk nog niet gedegenereerd.

Wat als schouwspel niet minder geruststellend is, is de menigte die, opgehoopt langs de trottoirs, op banken staande, de soldaten ziet voorbijtrekken. Een bewogen, warme, meelevende menigte, die het vaandel groet en waaruit herhaalde malen kreten opstijgen van ‘Leve Frankrijk! Leve het leger.’

[p. 100]

Het lijdt geen twijfel of het nationaal gevoel begint te herleven.

Vanmorgen vertelt mijn kleermaker mij:

‘Ach, mijnheer, zullen de Duitsers ons nog lang voor de mal houden? Men moest ze maar op een goede dag eens op de vingers tikken! Als ze ons de oorlog verklaren, welnu, dan zal er gevochten worden!’

- ‘En Uw werkvolk, wat denkt dat ervan?’

‘Al mijn arbeiders zouden U hetzelfde zeggen als ik doe.’

***

De door Duitsland geëiste conferentie tot regeling der Marokkaanse kwestie werd de 16de Januari 1906 te Algeciras in Zuid-Spanje geopend. Uit beleefdheid voor het ontvangende land kozen de afgevaardigden de Spaanse minister van buitenlandse zaken, de hertog van Almadovar tot voorzitter, een trotse figuur met Arabische trekken in het fijnbesneden gelaat; een man van veel woorden, dikwijls lege woorden, zich terugtrekkend in de hautaine houding van de Spaanse edelman wanneer hij bespeurde dat zijn betoog geen effect had.

Voor velen was het aanvankelijk nog een open vraag welk standpunt Engeland zon innemen. Dit bleef niet lang een vraag, want de Britse afgevaardigde, Sir Arthur Nicolson, stak niet onder stoelen of banken, dat Engeland zich volledig aan het Frans-Engelse verdrag van 1904 dacht te houden en geen duimbreed zou wijken voor een of andere intimidatie. Met een ironische glimlach kon hij de beide Duitse afgevaardigden von Radowitz, militair èn diplomaat, en graaf Tattenbach, een grof onderofficiers-type, te woord staan, gissend dat hun instructies vager waren dan de zijne.

M. Révoil, leider van de Franse delegatie, was de minzaamheid in persoon, in het bijzonder voor de afgevaardigden der kleine naties, die zich de houding gaven bijzonder geïnteresseerd te zijn in Noord-Afrika.

De sfeer van de internationale conferentie was, naar haar uiterlijke aspecten te oordelen, alleraangenaamst. De Spaanse regering stelde er prijs op de attracties der Spaanse Zuidkust te ‘adverteren’. Alle luxe-hotels waren stampvol. Journalisten verdrongen zich in het voorportaal der conferentiezaal, of in de hall van het Reina Christina Hotel, waarin de meeste delegaties waren ondergebracht. Het stadhuis, de ayuntamiento, tijdelijk conferentiegebouw, was met

[p. 101]

Moorse tapijten en bloemen in een lustoord herschapen. Op alle tafels stonden overdadig grote inktpotten en pennebakken. Van het balcon af zag men de rots van Gibraltar in de zon schitteren.

Terwijl de meest decoratieve figuren van deze internationale samenkomst, markies Visconti Venosta, de Italiaan, oud-strijder van het risorgimento, de Rus graaf Cassini en de tachtigjarige Marokkaanse minister Sid Mohammed Torres, vele uren op de boulevards paradeerden, vonden kleine vertrouwelijke besprekingen plaats tussen de Engelsen en de Fransen.

Bij iedere vergadering in pleno kwam de onoverbrugbare tegenstelling tussen Frankrijk en Duitsland naar voren. Maar het was scherpe waarnemers wel duidelijk, dat Duitsland geen oorlog met Engeland wilde riskeren. Sir Arthur Nicolson, begrijpend hoeveel bluf-politiek in de geste van het Tanger-avontuur had gescholen, stuurde langzaam op een beslissing aan. Hij kende de knepen van het diplomatieke spel, hij bezat het geduld om in de gerekte besprekingen en de verdaagde vergaderingen een hardnekkige opgewektheid te behouden, die hem een voortdurend groter wordend overwicht gaf. Steeds duidelijker bleek ook zijn vakkennis. Hij was gezant geweest in Marokko; het land en zijn problemen waren hem vertrouwd.

Voorover gebogen door een rheumatische aandoening, tenger en op het eerste gezicht wat verlegen, kreeg hij iets groots als hij het woord vroeg. Zijn blauwe doordringende ogen werden donkerder in hun contrast met het bleke fijngevormde voorhoofd, wanneer hij de vergadering in zijn vloeiend Oxford-Frans overrompelde door het gewicht van zijn argumenten. Hij stapelde feit op feit, woog conclusies van zijn tegenstanders en had steeds formuleringen klaar die de meerderheid dankbaar aanvaardde.

Duitsland dreigde geïsoleerd te raken; het moest concessies doen in de erkenning dat de Tanger-demonstratie geen crisis in de Entente Cordiale had veroorzaakt, doch integendeel de Frans-Engelse alliantie hechter had gemaakt. De keizer kon er zich op beroepen, dat hij deze keer bedachtzamer had willen zijn dan zijn raadslieden gewenst leek. Waarom was ook Bülow voor het advies van Holstein gezwicht? Of kwam de rijkskanselier deze blamage voor Holstein goed van pas? Eindelijk deed zich een gelegenheid voor ‘de man op de achtergrond’ ten val te brengen.