Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Verrader, ellendeling!]

‘Verrader, ellendeling!’ Er vielen harde slagen, er werd geschopt en geduwd.

‘We zullen er voor zorgen dat je van het instituut wordt getrapt, Kagawa!’

Het slachtoffer, weerloos, met een enkel gebaar soms een klap afwerend, was nu in een hoek gedreven. De binnenplaats van het Presbyteriaanse College te Tokio liet geen ontsnapping toe. Hijgend, met een bebloed gezicht, stond Toyohiko Kagawa voor zijn medestudenten.

Hij had het gewaagd op het moment van het meest geëxalteerde Japanse nationalisme, tijdens de slag bij Moekden, waarover dagelijks berichten binnenkwamen, de leer der geweldloosheid te verkondigen en uit naam van Christus iedere oorlogvoering als een spel van de duivel te brandmerken, ook het Japanse militairisme.

Men was veel van hem gewend. Zijn kameraden hadden met verwondering gezien hoe hij meermalen zwerfhonden en verwaarloosde katten in zijn slaapvertrek verzorgde; zij wisten dat hij zijn eten met een bedelaar deelde, soms zijn bed afstond aan de armsten

[p. 90]

van de armen. Alsof de absolute christelijke naastenliefde in deze wereld nog in praktijk kon worden gebracht. Maar nu was hij toch te ver gegaan. Hij had het vaderland beledigd, de naam van de keizer bezoedeld, de edelste Japanse tradities gehoond. Een der studenten had hem in het gezicht gespuwd, een ander had geslagen en plotseling waren een twintigtal studenten, op hem losbeukend, in een lynchstemming gekomen.

Eerst toen het slachtoffer bloedend, met smekende blik, in een hoek gedrongen stond, aarzelden de aanvallers.

Kagawa, buitenechtelijk kind van een dansmeisje, was opgegroeid in een sfeer van ontucht en morele ontaarding. Maar een goddelijke vonk scheen het heilig vuur in zijn ziel te hebben ontstoken. Reeds jong leerde hij uit innerlijke kracht goed en kwaad onderscheiden en openbaarde zich zijn dorst naar zedelijke zuiverheid. Hij voelde zich gedreven tot een levenshouding van offervaardigheid en naastenliefde, voorbeschikt tot het christendom, dat hij door ontmoeting met een zendeling had leren kennen. Hij hoopte later, na zijn studietijd aan het Presbyteriaans College te Tokio (waarvoor hij een studiebeurs had gekregen) als volksprediker de arbeiderswijken der havensteden in te trekken. Vol ongeduld wachtte hij op het moment dat hij het kruis zou kunnen opnemen.

Kagawa kon er moeilijk in berusten in de beschutting van het internaat te leven. Van zijn karige geldelijke toelage schonk hij meestal een gedeelte weg. Ondervoed en vermoeid, deed hij een tuberculeuze infectie op, die hem zou dwingen het College te verlaten - op een andere manier dan zijn studiegenoten hem hadden toegedacht - en genezing te zoeken in een afgelegen kustdorp. Een genezing door gebed, vol heftig verlangen spoedig terug te keren naar de grote stad, waar hij de duistere kanten van het menselijk bestaan had leren doorgronden.

***

Voor een der brievenbussen in de Avenue de la Grande Armée te Parijs, stond Vrijdag de 13de October 1905 een jongeman, die nog even de adressen controleerde van de brieven welke hij wilde posten. Een brief voor zijn ouders, twee vpor goede vrienden en een schrijven, waarin hij aan het bestuur van het St. Thomasstift te Straatsburg zijn ontslag als docent en studieleider vroeg. Het

[p. 91]

besluit stond vast, de mededelingen in de brieven waren gelijkluidend: Albert Schweitzer, de dertigjarige theoloog, zou zich aan de studie van de medicijnen gaan wijden om als zendingsarts naar Frans Equatoriaal Afrika te gaan.

Een der sterke figuren in de zo onoverzichtelijke Europese cultuur, theoloog en muziekkenner - auteur van een standaardwerk over Bach en van een boek over orgelbouw, terwijl een aangekondigde Geschichte der Leben-Jesu-Forschung nagenoeg voor de druk gereed lag - wilde Europa de rug toekeren. Een uitzonderlijk begaafde, veelzijdig, beroemd reeds nog vóór hij de middaghoogte van zijn kunnen had bereikt, wenste alles prijs te geven.

Degenen die hem na stonden trachtten hem terug te houden. Schweitzer verbaasde zich over de critiek, maar nam slechts zelden de moeite zich te verweren. Hij kende de argumenten: hij moest niet het pond, hem toevertrouwd, begraven en met het valse pond gaan woekeren; er viel ook in Europa nog zoveel sociaal werk te doen; het was verkeerd voor iemand die een generaal kon zijn, om als soldaat in de voorste linie te vechten - de alledaagse logica van het ‘gezond verstand’, die slechts weinig raakpunten had met de irrationele diepte van het woord van Christus. Indien het waar was, dat het christendom berustte op levensaanvaarding die door de verwerping van alle aardse verlokkingen was heengegaan, kon slechts dienende liefde uitkomst bieden. Het nederigste werk zou naar Nieuwtestamentische paradox het hoogste werk zijn. Liefst zwijgend werk, indien het mogelijk was; een beroep dat hem ontsloeg van de hantering van het woord. Schweitzer kende de spanning tussen woord en daad; hij had er steeds onder geleden.

Daarom vreesde hij ook de nimbus van het woord om zijn daad, waarop hij zich nooit zou laten voorstaan. Hij trachtte slechts iets terug te geven van het vele dat hij had ontvangen en hij gevoelde zich bijna schuldig bij de gedachte, dat de omstandigheden hem nu in staat stelden zich in de daad uit te leven. Er waren immers zovelen die zijn voorbeeld gaarne zouden volgen doch niet bij machte bleken zich aan de dwang der aardse beslommeringen te onttrekken.

Troostend, zichzelf verontschuldigend, wendde Schweitzer zich later in zijn ‘Aus meinem Leben und Denken’ tot de naamlozen, wier ethisch élan door de loodzware druk der dagelijkse zorgen dreigde te worden gebroken. ‘Van degenen, die op de een of andere manier de drang in zich voelen en die ook werkelijk over de aanleg

[p. 92]

beschikken, hun persoonlijkheid in het leven vorm te geven, moeten de meesten, door omstandigheden gedwongen, daarvan afzien. Alleen wie uit eigen kracht of door de offervaardigheid van vrienden vrij is, kan het wagen de weg van de persoonlijke daad te beschrijden.’

‘Van het in de mensheid levend idealisme kan slechts een klein gedeelte als algemeen waarneembare daad in het daglicht komen. Voor al het overige idealisme staat slechts de mogelijkheid open zich op de meest onopvallende manier te verwezenlijken, maar alles tezamen heeft het een waarde, die de betekenis van het zichtbaar geworden handelen duizendvoudig overtreft. Het verhoudt zich daartoe als de diepte van de zee tot de golven, die de oppervlakte in beweging houden,’

Schweitzer stelde het probleem van de historisch vormgevende kracht der naamlozen, der anonieme stille werkers aan de orde: de reële grootte van de ‘stillen in den lande’, in alle lagen van de bevolking, in de sociaal-misdeelde groepen vooral. Moeders van grote gezinnen, arbeiders, kleine boeren, kleine middenstanders - waren hier geen figuren onder, groter dan de ‘grote mannen’, die in een zeer speciale constellatie van feiten op de voorgrond traden?

Hoe ver echter reikte de ‘historische’ invloed der naamlozen, speciaal van hen die door hun morele kracht in stilte bijdragen tot het in stand houden der sociale orde en tot de overdracht van het waardevolste erfgoed der cultuur? Men zou later de vlam der nationale dankbaarheid ontsteken op het graf van de ‘onbekende soldaat’. Had men aan hem meer te danken dan aan de ‘onbekende moeder’ en de vele andere onbekenden, die, als ijzeren vlechtwerk in gewapend beton, het gebouw der samenleving stevigheid gaven of zelfs voor instorten behoedden? Richt de blik van de historicus zich niet te veel op de façade, omdat hij de gegevens mist, de structuur van het gehele gebouw te kennen? En wordt zelfs de façade niet bij voorkeur naar de traditionele ornamenten beoordeeld, zonder begrip voor de details en het spel van licht en schaduw, welke de gevel soms het aanzien geven van een fantastisch samenstel van moeizaam saamgevoegde stenen?