Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Terwijl in Europa het nationalisme triomfeerde]

Terwijl in Europa het nationalisme triomfeerde en vooral in dynastieke verwikkelingen tot uiting kwam - met het gehele doodgewicht van het verleden - gaven de Verenigde Staten een economisch-technische bedrijvigheid te zien, waarvan de achtergrond even moeilijk te doorgronden viel als de politiek der Europese kabinetten.

In de samensmelting van bevolkingsgroepen, waarvan de kinderen en kindskinderen het ‘Amerikaanse volk’ in ruimere zin begonnen te vormen, mocht ‘eigenbelang’ een sterke drijfveer zijn, talent en idealisme ontbraken niet. Het was een Europese, geen Amerikaanse neiging om de prikkelende activiteit in de geweldige ruimten der Midwest met een enkele term te omschrijven, met miskenning van het feit, dat de echte pioniersgeest een component vormt van rijk-gevarieerde krachten.

De Amerikaanse pers schonk meer aandacht aan het aanboren van nieuwe ‘spuiters’ in Texas en aan de olie-‘boom’, die er op volgde, dan aan de begrafenis van koningin Victoria. Zij interesseerde zich meer voor de gewaagde speculaties van John D. Rockefeller dan voor Tirpitz en Bülow.

In de maanden waarin in Europa de behoedzame diplomatieke verkenning plaats vond van de mogelijkheid van Duits-Engelse samenwerking, annonceerde J.P. Morgan en Co de oprichting van een machtige trust: de United States Steel Corporation, waarin de ondernemingen van de ‘staalkoning’ Carnegie zouden opgaan. Men verdiepte zich in gissingen. Wat bewoog Andrew Carnegie zich uit het zakenleven terug te trekken? Vermoeidheid, ouderdom? Kende de man, die achtereenvolgens fabrieksarbeider, stoker, telegrambesteller, klerk en fabrikant was geweest en die als staalmagnaat dikwijls even ‘hard’ bleek te zijn als het materiaal dat hij verhandelde, eigenlijk wel vermoeidheid?

Slechts enkelen waren op de hoogte van Carnegie's aarzeling of hij physiek en geestelijk nog wel in staat was het enorme complex van staalindustrieën, met de Keystone Bridgeworks te Pittsburgh als centraal punt, naar de eisen des tijds te beheren. Andrew Carnegie verwierp echter de gedachte zijn bedrijven geleidelijk en

[p. 60]

afzonderlijk te verkopen. Voortgezette trustvorming, gevolgd door een enorme emissie van aandelen, was een andere mogelijkheid, die hij overwoog en besprak met zijn bekwaamste medewerker, de jonge Charlie Schwab.

Schwab was van oordeel dat slechts een bankier de financiële consequenties van een reorganisatie der ijzer- en staalindustrie geheel kon overzien en kreeg van Carnegie toestemming John Pierpont Morgan te polsen. Morgan, in de mening dat hij werd benaderd om als koper op te treden, kaatste de bal terug door Schwab te verzoeken een offerte van Carnegie uit te lokken: ‘If Andy is willing, go and find out his price’. Enige dagen later kreeg Morgan een nietig papiertje, waarop Carnegie met zijn reeds wat bevende hand ‘$400 millioen’ had geschreven. Morgan keek Schwab, die hem dit aanbod overbracht, eens aan en gaf zonder enig commentaar zijn accoordverklaring. De koop was gesloten. Het aandelenkapitaal van de United States Steel Corporation zou $1.400.000.000 bedragen.

***

In de schaduw der titanen bloeiden nieuwe dwergbedrijven, de auto- en de filmindustrie, op. Voortbouwend op het werk van Daimler, die in 1855 een motorfiets had geconstrueerd en van Carl Benz, die in hetzelfde jaar een auto bouwde, werd er druk geëxperimenteerd: proeven met luchtbanden, pogingen tot seriefabricage van auto's. In 1898 was de Studebaker Company opgericht; enige jaren later volgden de ondernemingen van Packard, Cadillac, Overland, Ford en Buick, die zich voorlopig nog naar het baanbrekend werk van de Franse ingenieurs bleven richten.

Ook in de filmindustrie moesten de Amerikanen de suprematie van het Franse technische vernuft erkennen. De patenten van Lumière bleken in dit geval waardevoller dan die van Edison; bovendien vond Lumière nog een draagbare filmcamera uit. Spoedig zouden echter de Fransen (Lumière, Gaumont en Pathé Frères) de vindingrijkheid van hun Amerikaanse concurrenten ervaren, vooral in de exploitatie van aparte bioscooptheaters. Jonge, eerzuchtige Joden uit de volksbuurten van New York - de bontwerkers Loew en Zucker, of de kleermaker William Fox - voorzagen de betekenis van de film voor een nieuw gespecialiseerd amusement: los van het variété-programma. Men kende nu de projectie van het filmbeeld op een groot scherm. Er bestonden dus

[p. 61]

mogelijkheden om verder te gaan wanneer men er in slaagde langere en meer gevarieerde films te maken. Filmfabricage en bioscoopexploitatie in één hand, de beide elementen van de ‘droomfabriek’, welke haar poorten zou openzetten voor de millioenen stedelingen, die op het witte doek de aanvulling zouden zoeken voor het psychisch tekort der dagelijkse sleur.

***

Over de duinstreek van Noord-Carolina, aan de Oostkust der Verenigde Staten, kunnen barre stormen waaien. Maar zelfs bij ‘stil weer’ staat er meestal een stugge bries, die langs de kust een schuimende golfslag veroorzaakt en fijn wit stuifzand opjaagt langs strand en duinhellingen.

Daar, in die verlaten vlakte, in de buurt van Kitty Hawk, bij de kale heuvel, die de naam van Kill Devil Hill draagt, brachten Wilbur en Orville Wright bijna al hun vrije uren door in de loods waar zij hun zweefvliegtuig bouwden. Het toestel naderde in het najaar van 1901 zijn voltooiing.

De Wrights, eigenaren van een kleine rijwielfabriek te Dayton, Ohio, golden als goede werktuigkundigen. Reeds in hun jongensjaren hadden zij bij het oplaten van vliegers over mogelijkheden van vliegtuigbouw gefantaseerd. Zij lieten geen boek of tijdschriftartikel ongelezen, dat over vlieg-experimenten in Europa handelde. Met ontzetting hadden zij in 1896 het korte krantenbericht gelezen over de dood van Otto Lilienthal, wiens werk hun als een lichtend voorbeeld voor ogen stond. Een summier bericht slechts: ‘Berlijn. De machinefabrikant Otto Lilienthal, die zich sinds jaren bezig houdt met het bouwen van een vliegmachine, is Zondag van een hoogte van 15 meter, bij een sprong welke hij met zijn toestel van een heuvel deed, neergestort. Hij brak zijn wervelkolom.’

Geschokt, maar niet ontmoedigd, waren de Wrights voortgegaan met eigen zweefvlieg-experimenten. Zij brachten in de grote vogel, die zij bouwden, een verbetering aan welke Lilienthal niet had gekend: beweegbare vleugeldelen, die door de piloot konden worden versteld. De proefvluchten die zij in 1901 deden, verliepen naar wens. De Wrights kregen hierbij ook nog menige nuttige wenk van Octave Chanute uit Chicago, een van de eersten die over luchtvaarttechniek schreef en die bijgevolg bij zijn collega's als een soort Jules Verne gold.

[p. 62]

De mannen van een naburig reddingsstation aan de kust konden door hun kijkers het zwoegen van de beide Wrights volgen: zij zagen hoe de twee broers keer op keer hun toestel langs de zandhelling van de Kill Devil Hill naar boven sleepten. Enige malen per dag vloog de witte vogel op, soms stijgend in een warme luchtstroom, dan weer neergedrukt door krachtige valwinden. De drie wachters van de reddingspost, Etheridge, Dough en de reus Daniëls, waren de enige getuigen van deze zweefvluchten; de eerste vrienden ook van de Wrights als aviateurs - helpers in nood dikwijls.

Met hen bespraken de Wrights hun verdere plannen. De snelle ontwikkeling van de explosiemotor bood mogelijkheden het zweefvliegtuig een eigen voortstuwingskracht te geven. De bouwloods moest worden vergroot, een nieuw steviger toestel worden vervaardigd - men had voldoende ervaring opgedaan om een stap verder te gaan.

***

De wereldpers hielp ijverig de mythe van het ‘americanisme’ verbreiden. Zij was snel in haar berichtgeving omtrent belangrijke financiële transacties of technische prestaties. Maar zij verzuimde doorgaans inlichtingen te geven over het ‘andere Amerika’, het rijke erfgoed van de calvinistische cultuur der Oostelijke staten, de seigneuriale levensstijl der Zuidelijke plantagegebieden en de groeiende belangstelling voor kunst en wetenschap onder de jongere generaties, wier voorouders in de harde strijd om het bestaan het leven boven het philosoferen hadden moeten plaatsen.

In het begin dezer eeuw begon de opbloei van het Amerikaanse universitaire leven, waarin de navolging van Europees-wetenschappelijke methoden verenigd werd met een vrijwel traditieloze opbouw van organisatievormen, die de Amerikaanse student gelegenheid boden zich naar eigen aard en aanleg te ontwikkelen.

Op een stille koele herfstdag, in October 1902, vond de inauguratie plaats van Princeton's nieuwe president Thomas Woodrow Wilson. Meer dan honderd hogescholen en universiteiten hadden afgevaardigden naar het wetenschappelijk middelpunt van de staat New Jersey gezonden: een indrukwekkende stoet van vertegenwoordigers, in de kleurige schakering van hun ambtsgewaden.

Wilson sprak over ‘Princeton in dienst der natie.’ Een pleidooi voor de sociale taak van het hoger onderwijs, dat organisch

[p. 63]

verbonden diende te zijn met het gehele staatsbestel, open voor ieder talent dat de samenleving voortbracht. Een betoog, tevens, over de opvoeding tot ‘verantwoordelijk leiderschap.’ De Europese gasten, onaantastbaar in hun superioriteitsbesef, luisterden met beleefde aandacht. Dit idealisme stemde niet overeen met hun beproefde eigen tradities en nog minder met de voorstelling, die zij zich van de Verenigde Staten hadden gevormd. Het moesten dus min of meer rhetorische beschouwingen zijn van een welwillend man, die niet met beide benen op de grond stond.

Thomas Woodrow Wilson, als predikantszoon in 1856 te Staunton in Virginia geboren, opgevoed in de calvinistische tradities van zijn ouders en voorouders, lichamelijk zwak, maar met grote energie bezield, had zijn schoolopvoeding in Davidson College gekregen en zijn academische vorming aan Princeton University te danken. Hij had zich in geschiedenis en staatsrecht gespecialiseerd en na zijn huwelijk met Ellen Axson een aanstelling ontvangen van het bekende meisjescollege te Bryn Mawr.

Met grote energie zette hij zijn studie voort, steeds gericht op verdieping van inzicht, onvatbaar voor de verleiding van gunstige financiële aanbiedingen, die hem in verdere studieplannen zouden kunnen hinderen. ‘Een man kan verslagen worden door zijn eigen minder belangrijke successen’, schreef hij eens. En hij bleef materiaal verzamelen voor verdere publicaties.

Na een kortstondig professoraat aan Wesleyan University te Middletown in Connecticut, aanvaardde hij een benoeming te Princeton. Hij was er eerst gewoon hoogleraar, sedert 1902 president, daarmede geroepen tot een bestuursfunctie, die hem gelegenheid bood zijn organisatorische gaven in het geding te brengen. Er was veel dat hij dacht te veranderen in de universiteit, die hij in menig opzicht als een afspiegeling der algemene sociale structuur zag. Toen reeds kon hij, de grote kenner van het Amerikaanse staatsrecht, het betreuren, dat de praktijk van het politieke leven steeds meer de weg van het compromis scheen te volgen. Maar kon de politieke vormgeving wel ooit de bezinning op staatkundig-historische beginselen achterwege laten? En was het juist, de ‘theoretici’ aan de kant te laten staan? Reeds jaren voor hij het professoraat te Princeton aanvaardde, in 1885, had Wilson aan zijn verloofde geschreven: ‘Ik heb een echt gevoel van spijt, dat ik ben uitgesloten

[p. 64]

van de oorspronkelijke eerzucht en van het eerste doel van mijn hart, namelijk een actief, zo mogelijk een leidend aandeel in het publieke leven te hebben en voor mijzelf, als ik er de bekwaamheid voor had, de weg tot een staatsmanscarrière te banen. Dat is het diepste geheim van mijn hart, of, liever gezegd, van mijn geest. Maar ik neem het gevoel voor niet meer dan het is. Het is niets meer dan een gevoel van spijt en hoe meer ik de omstandigheden van de staatsdienst in dit land bestudeer, hoe minder persoonlijk dat gevoel van spijt wordt. Mijn teleurstelling berust meer op het feit, dat er voor niemand in dit land plaats is voor zo'n loopbaan dan dat er geen kans is voor mij.’