Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Keizer Frans Jozef]

Keizer Frans Jozef liep met driftige passen heen en weer, zijn handen op de rug. Waarom meed Frans Ferdinand, de troonopvolger, de Hofburg te Wenen, ook wanneer hij kon begrijpen dat de keizer hem gaarne zou spreken? Waarom had hij tot dusver verzuimd verslag uit te brengen over de begrafenis van Victoria?

Frans Ferdinand ontweek een rechtstreeks antwoord. Hij zocht uitvluchten, wetend dat zijn betoog geen indruk maakte. Intussen dwaalden zijn gedachten af; verstrooid keek hij naar een schilderij van de overleden keizerin Elizabeth. Hij streek even over zijn blond haar; zijn blauwe ogen stonden strak en ernstig. Wat verwachtte de keizer eigenlijk van hem? Flad hij niet slechts bittere verwijten over gehad voor zijn morganatisch huwelijk met de hofdame Sophie Chotek? En zich scherp over haar uitgelaten toen hij had verteld, dat zijn vrouw eind Juli haar bevalling tegemoet zag? Tenslotte was het toch zijn schuld niet geweest, dat na de dood van kroonprins Rudolf het troonopvolgingsrecht was overgegaan op de oudste broer van de keizer, Karl Ludwig, zijn vader? En na Karl Ludwig's dood op hem, Frans Ferdinand? Wie kon hem er een verwijt van maken dat hij tengevolge van een longkwaal zijn militaire carrière had moeten afbreken?

‘Ge behoeft niet te verzwijgen dat ge me ontloopt!’

‘Verbaast het U na alles wat er is gebeurd?’

Een scherpe opmerking lag de keizer op de lippen, maar hij zweeg. Men had hem hard en gevoelloos genoemd, omdat hij na het huwelijk van Frans Ferdinand met Sophie Chotek een verklaring voor de verzamelde hofhouding had doen voorlezen, waarin werd vastgesteld dat nakomelingen uit deze echtverbintenis geen aanspraak zouden doen gelden op de troonopvolging. En was het zo vreemd dat hij Sophie, de in zijn familie binnengedrongen vrouw, te kennen had gegeven haar liever niet bij officiële ontvangsten ten hove te zien? Had hij ook niet het recht haar een plaats in de aartshertogelijke loge in de schouwburg te ontzeggen?

[p. 32]

‘Het lijkt me beter de oude kwestie niet wéér op te rakelen.’

‘Ik voel er weinig neiging toe’, antwoordde Frans Ferdinand. Met een stijve buiging verontschuldigde hij zich. Hij dacht morgen de stad te verlaten om ook dit jaar de zomermaanden op het eenzame jachtslot Konopischt door te brengen.

Na het vertrek van de troonopvolger zette Frans Jozef zich aan zijn bureau om een stapel staatsstukken door te lezen. Het werk gaf hem bevrediging. Het was een zware taak de erfenis der Habsburgers te beheren, maar hij wist dat hij iets van de sacra majestas der oude Romeinse keizers bezat. En hij was trots op de plichtsbetrachting waarmede hij de belangen van het rijk behartigde: 's morgens om vijf uur stond hij op van zijn ijzeren soldatenbed en waste hij zich aan een kleine wastafel met een ouderwetse lampetkan; even over zevenen liet hij zijn ministers binnenkomen -een kwelling voor de langslapers - en werd de dagindeling opgemaakt. Daarna begonnen de besprekingen met de kabinetschef en dicteerde hij een aantal brieven. Hij duldde echter geen schrijfmachine in zijn nabijheid en verafschuwde ook de telefoon. Hoeveel decorum was in deze wereld reeds niet verloren gegaan? Hij, de keizer, had een voorbeeld te geven.

***

De plichtsbetrachting van de keizer plaatste hem niet buiten de luchthartige Weense bevolking. Frans Jozef vertoonde zich dikwijls in het openbaar. Hij kon uiterst minzaam zijn, gevoelde zich thuis in alle lagen van het volk en bezat de gave van de humor, die hem tot de hoofdpersoon maakte van menig anecdotisch verhaal.

Ingewijden schreven zijn kennis van mensen en toestanden - de keizer wist wat er omging op de renbanen van Freudenau, in het Prater, in de buurt van Rodaun en in de hotels langs de Südbahn - toe aan zijn intieme relaties met een der geestigste en best-geïnformeerde dames van Wenen. In alle discretie kon de keizer van Schönbrunn, door het slotpark, de weg naar Hietzing, buurt van intellectuelen en kunstenaars, vinden. Het was slechts een korte afstand naar de Gloriettegasse, waar Frau Schratt woonde, de voormalige toneelspeelster van het Burgtheater. De keizer, op haar wijze stilzwijgendheid vertrouwend, legde haar gaarne staatszaken voor en stelde prijs op de natuurlijke schranderheid van haar oordeel. Zij vertelde Frans Jozef over het doen en laten van zijn onder-

[p. 33]

danen. Er waren velen die haar bezochten en haar hun vertrouwen schonken: hoge ambtenaren, professoren, toneelspelers, musici. En zij wist velen door keizerlijke bemiddeling te protegeren; Gustav Mahler bijvoorbeeld, de heethoofdige musicus met zijn haviksneus en nerveuze ogen, die steeds met het bestuur van de Hofopera overhoop lag over de hervormingen, welke hij wilde doorzetten: onverkorte Wagner-uitvoeringen, verduistering van de zaal, het weren van laatkomers en afschaffing van de claque.

De keizer, niet bijzonder kunstzinnig, wist deze verhalen te waarderen. De menselijke conflicten boeiden hem, zoals het relaas van Katharina Schratt over de manier waarop Mahler de Wiener Philharmoniker in toom wist te houden als deze zich trachtten te ver-zetten tegen de ijzeren tucht die Mahler van hen eiste. Hij had eens een violist, die dikwijls ziek was, ontslagen met de woorden ‘ziekte is gebrek aan talent.’ Ach, dat Wenen van hoge kunst naast zoetvloeiende amusementsmuziek, van galante avonturen, van politieke intrigues, cosmopolitisme en anti-semitisme; stad van Schnitzler's novellen, in de eeuwige golfslag van menselijke onrust en lichtzinnigheid, aan de voet van de Stephansdomtoren.

***

Het is weer ‘Gründonnerstag’, de jaarlijkse dag van boetedoening, in April. In de Holburg zijn vele hoogwaardigheidsbekleders samengekomen om getuige te zijn van een der eerbiedwaardigste tradities van het Heilige Roomse Rijk.

De keizer treedt de grote zaal binnen. Achter hem hovelingen in wit satijnen kleren, met het rood van het Malthezer Kruis, gevolgd door leden van de generale staf in gala-tenue. Frans Jozef buigt eerbiedig voor de kardinaal-aartsbisschop van de stad en voor de pauselijke nuntius, monsignore Galimberti.

De voetwassing kan beginnen: twintig bedelaars, zorgvuldig voor deze dag uitgezocht, vooraf medisch gekeurd en behandeld, worden binnengeleid. Beduusd, verstolen om zich heen kijkend, staan zij als offerdieren voor een altaar.

De aartsbisschop leest uit het Evangelie van Johannes voor en roept daarna: ‘posuit vestimenta sua’ (legde zijn Heren af). De keizer overhandigt zijn hoed en zijn sabel aan een adjudant. De aartsbisschop vervolgt: ‘et coepit lavare pedes discipulorum’ (begon de voeten van zijn discipelen te wassen).

[p. 34]

Een hofdienaar met een zilveren emmer besprenkelt de voeten van de bedelaars, die zich reeds vooraf van hun schoeisel hebben ontdaan. De keizer knielt bij ieder van hen neer om de waterdroppels met een wollen doek af te vegen. Daarna krijgt ieder sokken en schoenen, met de aanzegging voor de tafel te verschijnen, waar Frans Jozef hen zou ‘spijzigen.’

De arme drommels lepelen haastig en schichtig een kom soep leeg, nadat de keizer het gerecht heeft voorgeproefd en goedkeurend heeft geknikt. De mannen krijgen een wenk, verder verstrekte etenswaren mee naar huis te nemen; ze zullen deze in eigen omgeving met meer smaak verorberen.

Dan volgt de afsluiting van het heilig ritueel: knielend voor de keizer krijgt ieder een beurs aan een koord om de hals gehangen - een beurs, die waarschijnlijk veertig zilverstukken bevat. De aartsbisschop spreekt zijn zegen over hen uit, de plechtigheid is geeindigd.