Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Een kanon in een montagehal]

Een kanon in een montagehal lijkt op een dierentuin-leeuw in een kooi. Een leeuw is echter pas een roofdier in de vrijheid der wildernis, een kanon eerst een wapen op het oorlogsveld.

De beide stukken Krupp 7,5 cm-snelvuurgeschut, die de 20ste Februari 1901 de terugtocht van de Wet bij de Oranjerivier dekten, hadden zich die dag druk geweerd. Zij hielden een bergpas bij Vrouwpan onder schot. De stofwolken, door inslaande granaten opgeworpen, de rollende echo's langs de hellingen der Leeuwkoppen, verstoorden de gewoonlijk zo serene sfeer van het Zuid-Afrikaanse landschap. Tegen de avond loste het tumult van het geschutvuur zich op in het veel machtiger geluid van een hevig onweer. Uit laaghangende wolken, aandrijvend uit het Oosten, schoten bliksemstralen omlaag. In het Westen straalde de avondzon nog. Een korte regenbui, voorbode van zware slagregens, vaagde over de dorre grond.

Eerst bij het licht van de opkomende maan, na de opklaring die op de buien volgde, konden de vermoeide Boerencommando's een goede plaats zoeken om hun leger op te slaan. De paarden drongen zich tegen de mannen aan, hen nog natter makend dan ze al waren. Het duurde vrij lang eer de wagens waren opgesteld en de tenten opgeslagen. De grond gaf vochtig op, de nachtwind sloeg de rook

[p. 28]

der lagervuren neer tussen de doornbomen, het uitzicht belemmerend van de schildwachten die hij de klipranden en oeverbosjes stonden opgesteld.

Terwijl de mannen bezig waren lapjes vlees te braden aan tweevorkige braadspitten, uit een doorntak gesneden of uit ijzerdraad gedraaid, zat de Wet in zijn tent bij een walmend olielampje orders te schrijven. De laatst-ontvangen informaties dwongen hem tot het bevel aan alle verspreide commando's, zich te verzamelen voor een geforceerde poging de Oranjerivier over te steken. De expeditie naar de Kaapkolonie had weinig effect gehad; ook dit offensief had de Zuidelijke kolonisten niet in opstand gebracht. Engelse versterkingen waren in groten getale komen opdagen. De Wet moest er zelfs op rekenen dat generaal Plumer hem de pas zou afsnijden. Verkenners hadden immers gemeld dat zij de veerboten bij de samenvloeiing van de Vaal en de Oranjerivier vernield hadden aangetroffen. Misschien kon men echter stroomopwaarts nog wel een doorwaadbare plaats vinden.

In de vroege ochtend van de 21ste Februari meende de voorhoede een punt te hebben ontdekt, waar het water niet diep leek en de stroom wat trager vloeide. Daar kon de overtocht worden beproefd. Kaffers, donker en naaktglanzend, dreven de ossen op onder woest geschreeuw. Boeren, hun broekspijpen opgeslagen, liepen over de klippen of hun voetzolen van leer waren. Zij moedigden hun paarden met zweepgeklap tot zwemmen aan. Zwaar kruiden de wielen van de wagens door de modder aan de voet van de steile oeverrand. Een veldsmidse bleef steken, de verwarring steeg.

Een aantal burgers, met hun breedgerande hoeden, van nattigheid slap afhangend, besloot eigenmachtig de tocht langs de rivier stroomopwaarts te volgen. Terwijl deze kolonne zich in het bleke morgenlicht verwijderde, maakte Plumer aanstalten de achterhoede van het Boerenleger aan te tasten om door een aanval bij Kameeldrift en Dooterskraal de ontsnapping van de hoofdmacht te voorkomen. Zijn plan slaagde slechts gedeeltelijk. De Wet wist het gros van zijn leger aan de overzijde van de Oranjerivier te brengen en aansluiting te vinden bij de troepen, waarmede Smuts in West-Transvaal opereerde.

De achterhoede van de Boeren moest echter het gelag betalen. Zij werd ingesloten door de King's Dragoon Guards en de Victorian

[p. 29]

Imperial Bushmen, gesteund door eskadrons van de Imperial Light Horse. Bij Sleepsteen verloren de Boerencommando's hun Krupp-snelvuurgeschut, enige dagen later strekten hun omsingelde afdelingen de wapens.

***

Was Engeland op weg de Boerenoorlog te winnen? Zou het jaar 1901 de ontknoping brengen? Dit waren vragen, die zich in steeds klemmender vorm opdrongen en het Britse publiek deden grijpen naar krantenartikelen van politici-commentators. Geen van hen wiens woord zoveel gezag genoot als van de 27-jarige Winston Churchill, die als oorlogscorrespondent van de Morning Post in het najaar van 1899 door de Boeren was gevangen genomen en later op wonderbaarlijke manier ontsnapte.

Churchill's beschouwingen waren gematigder van toon dan de meeste andere verhandelingen in het conservatieve dagblad. Weliswaar had hij tijdens de verkiezingscampagne van 1900, de zogenaamde ‘khaki-election’, de leus aangeheven ‘iedere zetel door de regering verloren, is een zetel ten gunste van de Boeren’, doch, na zijn verovering van de parlementszetel voor het kiesdistrict Oldham, begon de strijdlustige jonge aristocraat een toontje lager te zingen. Nu de overwinning in het zicht kwam, zag Churchill duidelijker de consequenties van een mogelijke vrede. Het ging om de toekomst van het Empire, dat op de loyale medewerking van alle dominions en koloniën was aangewezen.

***

Een steen sloeg een der ruiten van Birmingham's Town Hall aan scherven. Ook lantarenglazen op het stadhuisplein moesten het ontgelden. De politie voerde een charge uit. Opgeschoten jongens mikten met bemodderde stenen op een aanplakbiljet aan een muurvlak tegenover het stadhuis: ‘18 December, Vredesmeeting. Lloyd George, Parlementslid van het district Caernarvon, spreekt over de noodzaak van een spoedige vrede. Vrije toegang.’

De burgemeester van Birmingham, de stemming in de staalstad tegen het einde van 1901 kennend, had deze vredesmeeting niet willen verbieden, doch David Lloyd George, de jonge, wat overmoedige Welshman wel te verstaan gegeven, dat hij veel riskeerde.

[p. 30]

Wat zocht hij in het conservatieve bolwerk van Joseph Chamberlain? De advocaat-politicus, strijdbaar en overtuigd van de noodzaak de vredesbeweging op gang te brengen, had de hulp ingeroepen van de Liberal Association te Birmingham, die de grote gehoorzaal van het stadhuis voor hem had weten te reserveren. Maar de tegenpartij was paraat om te verhinderen dat het beweeglijke, welbespraakte parlementslid aan het woord zou komen. Zij vulde het voorste gedeelte van de zaal, gereed tot handelend optreden.

Het bestuur der Liberal Association en de spreker zaten bij het openen van de vergadering achter een tafel op het podium. De organist speelde ‘Men of Harlech.’ Zodra Lloyd George het woord nam, brak het rumoer los. Ook buiten hoorde men tumult; de politie deelde blijkbaar rake klappen uit.

Met een stentorstem riep Lloyd George: ‘Het gaat hier nogal levendig toe, voor een vredesmeeting.’ Geroep van ‘wij willen je vrede niet, maak dat je wegkomt!’ ‘Als we het bij voorbaat eens waren, behoefde ik hier niet te komen,’ repliceerde Lloyd George.

Een oude jongejuffrouw stond op en gilde met schrille stem: ‘Als ik Uw vrouw was, zou ik U vergif ingeven’, waarop de spreker prompt antwoordde: ‘Als ik Uw man was zou ik het direct innemen.’

Gelach. Lloyd George had een gedeelte van het publiek op zijn hand, maar degenen die voor een demonstratie waren gekomen, wisten wat hun te doen stond. Op een afgesproken fluitsignaal begon een bombardement van stenen, aardappelen en andere projectielen. Er suisden ook lege flessen door de lucht. Lloyd George retireerde, het bestuur vluchtte. Toen de Welshman opnieuw naar voren trad werden stoelen naar het podium geworpen. In de zaal ontstond hier en daar een handgemeen van opgewonden mannen; een paar vrouwen riepen om politieversterking.

Lloyd George was intussen van het podium gestapt; hij bleef nog even in een achterdeur staan. Er werden bedreigingen geuit: ‘Als je straks buiten komt, is het met je gedaan!’

Een inspecteur van politie vatte Lloyd George bij de arm en trok hem mee naar een zijkamertje. ‘Ik ben een landgenoot van U, mijnheer. Welshmen laten elkander niet in de steek. Het gebouw is omsingeld. U loopt werkelijk ernstig gevaar.’

‘Ik kan wachten.’

‘Men zal nog uren lang blijven demonstreren. Maar ik weet een

[p. 31]

goede oplossing’, en de inspecteur knoopte een bundel los, die op een stoel gereed lag. ‘Ziehier, een politie-uniform. U gaat straks gewoon niet ons mee.’

Een kwartier later verliet een groepje politiemannen het gebouw. Het opstandig publiek buiten wachtte tot middernacht tevergeefs op Lloyd George.