Revolutie der eenzamen

Spiegel van een tijdperk

[Langdurig applaus dwong de spreker]

Langdurig applaus dwong de spreker zijn betoog te onderbreken. Zijn woorden hadden slag op slag doel getroffen, hier te Elberfeld even goed als in Rheine, Münster, Hamm en andere plaatsen - hoe verder van de zee, hoe groter effect. Duitsland was op weg een zee-mogendheid te worden en het publiek gaf er blijk van dit te begrijpen: met enige opvoeding hiertoe tenminste.

Het rumoer luwde. De jonge zee-officier, die de bijeenkomst van de ‘Flottenverein’ te Elberfeld leidde, ging voort met zijn rede: Ik citeer de woorden van admiraal von Stosch: ‘Onze marine moet in het vuur worden gebracht en voor het offensief geëlectriseerd.’ Weer dreunde de instemming door de zaal. Achthonderd toehoorders, tussen met vlaggedoek bespannen muren. Op de achtergrond een spandoek: ‘Deutschland, Deutschland über alles’; ter weerszijden daarvan sterk vergrote foto's van de nieuwste typen kruisers.

De burgers van Elberfeld, de Schmidts, de Müllers, zij allen gaven voetstoots toe aan het opvlammend nationalistisch sentiment. Duitsland was op weg een wereldmacht te worden, wie constateerde het niet met voldoening? Welk recht had Engeland, Duitsland's gelijkwaardigheid op zee te betwisten? Het gemeenschappelijk beleven van het patriottisch enthousiasme werkte bevrijdend; men gevoelde zich onttrokken aan de sleur van het alledaagse bestaan, zoals ook de militaire diensttijd verbroedering had gegeven. Trouw aan het regiment! Zeker, er waren onaangenaamheden, de ruwe commando's van sommige Feldwebels. Maar de kameraadschap, het weerzien van vele oude bekenden als binnenkort de herhalingsoefeningen weer begonnen!

De vloot was nog wel geen realiteit voor de meeste landrotten, doch men begreep dat de belangen van het Duitse rijk verder reikten dan de grens van de kustlijn. Nogmaals richtte de spreker zich speciaal tegen Engeland. De snelle opeenvolging van zinnen, soms vragend, soms ironisch, sarcastisch of pathetisch, schonk de prikkelende voldoening van het gelijk hebben. Wee degenen, die Duitsland zijn levensruimte niet gunden! Stille wensen slingerden zich als arabesken om het betoog van de spreker. Soms dwaalden de gedachten af naar de dagelijkse zorgen.

[p. 24]

Met stemverheffing in zijn slotpredikatie verkondigde de zeeofficier dat de vaderlandsliefde was af te lezen uit net groeiend ledental van de Flottenverein. Zou men te Elberfeld achterblijven? Geroep van ‘Neen, neen.’ Er werden liederen aangeheven.

Na de sluiting van de vergadering kon men aan de uitgang lidmaatschapsformulieren in ontvangst nemen. Sommigen kochten fotokaarten en brochures, vooral een licht gele brochure met het portret van von Tirpitz op de omslag: de afbeelding van een troosteloos streng gelaat, met rondgebogen wenkbrauwen boven grote bolle ogen; grijze bakkebaarden, in hun lengte contrasterend met het kale hoofd.

***

Op een der fabrieksterreinen van de firma Krupp te Essen staat een deftig heer, grijs, enigszins gebogen en vermoeid. Naast hem de forse gestalte van een zeeman in admiraalsuniform; een halve meter achter de admiraal een viertal kapiteins ter zee, dichtbij genoeg om de uitleg van Friedrich Alfred Krupp te horen. ‘Mijn geboortehuis’, en hij wijst op een kleine woning met een leisteendak, als curiositeit op het fabrieksterrein in stand gehouden, ter herinnering aan de geniale stichter van het bedrijf.

De gietstaalfabriek en smederij, door Friedrich Krupp opgericht, waren door zijn opvolger Alfred Krupp voortreffelijk beheerd, zodat diens zoon Friedrich Albert het bedrijf als een modern industriecomplex had kunnen erven. De kleinzoon van de stichter, in luxe grootgebracht en zwak van gezondheid, voelde het beheer van de onderneming dikwijls als een zware last. Maar hij leerde wennen aan de gedachte, dat het groeiproces vrijwel automatisch doorging, alsof er ternauwernood leiding voor nodig was. De bestellingen bleven binnenkomen, namen zelfs regelmatig toe.

Friedrich meende veel aan zijn bedrijfsleiders te mogen overlaten. Gewrichtsrheumatiek en een asthmatische aandoening dwongen hem genezing te zoeken op Capri. Hij interesseerde zich voor diepzee-onderzoek en bezat in zijn luxueuze villa ‘Auf dem Hügel’ bij Essen een uitgebreide collectie biologische preparaten, die hij door enige geleerden liet inventariseren.

De uitbreiding van de Duitse vloot gaf Krupp zorgen. Zij dwong hem tot nieuwe investaties om aan alle opdrachten te kunnen voldoen. Het bedrijf was als een vliegwiel van enorme afmetingen,

[p. 25]

draaiend gehouden door de drijfkracht van de conjunctuur, welke op haar beurt weer de invloed onderging van een wereldhistorisch gebeuren, waarvan de diepste grond zich aan het menselijk oog scheen te onttrekken.

Zo was het aantal arbeiders van 20000 in 1887 toegenomen tot 40000 in 1901. De ontwikkeling van het snelvuurgeschut en de uitvinding van nieuwe explosieve stoffen, het dynamiet en het ‘maliniet’, hadden de technische staf voor vele complicaties geplaatst, doch steeds weer waren alle moeilijkheden opgelost. In de wedloop tussen de verzwaring van het geschut en de versterking der afweerpantsers had Krupp zich aanvankelijk toegelegd op verbetering van de kwaliteit der pantserplaten. Proeven om platen met een laag chroomstaal te vervangen door homogene platen van nikkelstaal, bleken echter ook voor de geschutgieterij van waarde. In 1893 werden de Grusonwerke aangekocht, die voortaan uitsluitend geschuttorens en granaten van sterk-doorborende kracht zouden vervaardigen; in 1896 was ook de Germaniawerf te Kiel bij het concern ingelijfd.

Geen gietstaal zonder voldoende ijzer, geen ijzer zonder ruime toevoer van erts. Men had bijgevolg hoogovens te Rheinhausen in eigen beheer genomen, de kolenmijn ‘Hannibal’ bij Bochum gekocht en financiële medezeggenschap verworven in ijzerertsgroeven in Lotharingen. Ertsen uit Spanje vulden de opslagplaatsen waar vroeger alleen kleine hoeveelheden veldspaat, bruinijzersteen en mangaanhoudende ertsen uit het gebied van Lahn en Siegerland lagen. Er werden ook ertsen betrokken uit Elba, Turkije, Noord-Afrika en de Kaukasus, tenslotte zelfs uit Brazilië, Japan en Voor-Indië. Het havenbedrijf van Rotterdam had de grootste moeite alle ertsboten met bekwame spoed te lossen. Zware sleepboten puften hijgend de Rijn op, met lange slierten aken achter zich.

Voor de toevoer van arbeidskrachten kon men rustig afwachten hoevelen zich aanmeldden. Uit alle delen van Duitsland, maar ook uit Polen, Italië, België en Nederland trokken arbeiders naar het Roergebied - de grootste stroom echter uit de landbouwgebieden ten Oosten van de Elbe. Landarbeiders en kleine pachters, die onder de druk van hun armoedig bestaan trachtten uit te komen, overtolligen, verruwd door gebrek en seizoenwerkloosheid, vervreemd van de grootgrondbezitters, die vroeger nog patriarchale zorg voor hun horigen hadden getoond, maar thans

[p. 26]

de principes van een strict rationeel bedrijfsbeheer volgden.

Soms werden landarbeiders door ronselaars overgehaald naar het Westelijk industriegebied te vertrekken; de meesten kwamen echter geheel ‘vrijwillig’, velen van hen vrijgezellen of huisvaders, die het gezin voorlopig hadden achtergelaten. Ook na de overkomst van vrouwen en kinderen bleef de mens van agrarische afkomst zich een vreemdeling voelen, eenzaam en nietig in de wereld van fabrieksschoorstenen in het land zonder horizon. De banden met de kerk werden losser. Soms boden vakvereniging of politieke partij enige compensatie voor verdwenen gemeenschapsvormen. Soms...

***

Krupp leidt zijn gasten naar het nieuwe fabrieksgebouw, de monumentale ‘achtste mechanische werkplaats’, die haar voltooiing nadert en reeds gedeeltelijk in gebruik is genomen. Tirpitz, sedert 1897 minister van marine, spreekt over de vlootwet. In plaats van de vroegere systeemloze uitbreiding thans een nauwkeurige berekening van de vuurkracht om precies te weten welke offensieve kracht de Duitse vloot kan ontwikkelen.

Kan de industrie op korte termijn aan iedere opdracht gevolg geven? Krupp haalt de schouders op. Voorlopig wel, maar hoeveel vlootwetten zullen er nog worden ingediend? De industrie doet haar best. Ziehier, bijvoorbeeld, het plaatsen van nieuwe dakoverspanningen op drie fabrieken, zonder onderbreking van het productieproces.

De achtste mechanische werkplaats, met haar gigantische overkoepeling van staal en glas, 22 meter hoog en 104 meter lang, maakt op haar grondoppervlakte van 9000 m² een concentratie van machines mogelijk, die speciaal de fabricage van zware scheepsassen bespoedigt. In het midden van de hal een boorbank van enorme afmetingen, tussen enige 300-tons draaibanken met electrische aandrijving. Loopkranen gonzen heen en weer. Stalen beitels vreten aan ronddraaiende ijzeren staven, breed als boomstammen. Flikkerende metaalschilfers verspreiden een eigenaardig licht.

Na een rondwandeling door deze fabrieksruimte toont Krupp zijn bezoekers vol trots de werkplaatsen waar Martinstaal wordt vervaardigd. Voor het eerst is men er in geslaagd met smeedpersen van 5000 ton arbeidsdruk pantserplaten in de vereiste vorm te buigen. Vervolgens de geschutgieterijen. Werkstukken in de greep van

[p. 27]

nijdige schaafmachines. Vóór de stoomhamers, in het rosse schijnsel van de vuurgloed lopen de smeden, stijf in hun bewegingen door hun stugge leren voorschoten. Tussen stofwolken door komen lange geschutlopen uit hun gietvormen vrij. Zij worden door kranen opgeheven. De wrange lucht van afgekoeld ijzer vermengt zich met de wasem van koelwater, dat over de beitels en boren stroomt. In de grillige belichting van zonnestralen, door bovenramen binnenvallend, glimmen metaaldeeltjes, nu eens samenballend tot kleine lichtwolkjes, dan weer uiteenrafelend in lange slierten met groene weerschijn.

In de montagehal een rijke variatie van geschutstypen: stalen 24 cm kustkanonnen op raamaffuiten, hetzelfde type op duikaffuiten, 28 cm houwitsers, stoer en gedrongen op hun rad-affuiten, veldhouwitsers van 10,5 cm met caisson-achterwagens en het elegante 7,5 cm lichte veldgeschut.