Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855

[p. 517]

Bylae III.
Bals

(Vgl. bls. 45).

Barrow (1797-1798) meld private danspartye as vernaamste vorm van dans, maar sê verder van die Kapenaars: ‘Zy hebben geene openbare vermaaklykheden als by sommige gelegenheden een bal.’ (Reizen ens. I. P. 64 e.v.). Lady Barnard (1797-1802) kan, insonderheid onder lord Macartney (1797-1798), nie genoeg bals en partye gee nie (P. 31, 60, 155 [1921]; P. 83, 104, ens. [1913]), bowenal om die Hollandssprekendes te konsiliëer. Bals van owerheidsweë - die Goewerneur in die eerste plek - is trouens die reël gewees. (K.C. 24 Jan. 1801 e.v.; 29 Jul. 1807; State of Cape of Good Hope by a C.S., P. 164; United Service Jnl. 1834. II. P. 62; Webster, Polson ens.). Van bals by geleentheid van die halfjaarlikse wedrenne hoor ons verseker eers 1801 (K.C. 3 Okt. e.v.). Hulle vind dan plaas in die ‘Afrikaansche Club Huis’. Op 'n ander plek behoort tot die groot uitsonderinge b.v. in die Skouburg (met verversinge: limonade en vrugte; K.C. 20 Maart 1802). Sedert 1807 (K.C. 4 April) vind hulle plaas ‘met soupé’. Offisiere bly natuurlik op die voorgrond by sulke geleenthede. Van die tydperk onder die Bataafse Republiek (1803 - begin 1806) sê Borcherds (Bladen ens. P. 195): ‘Er waren in die dagen nauwelyks eenige danspartyen’; die hoofsaak was konserte en toneelvoorstellinge. Hy vermeld alleen 'n bal in die Goewernementshuis (P. 189). Die volkome gebrek aan aankondiginge in die K.C. staaf hierdie bewering. Terselfdertyd egter beveel de Mist vir die opvoeding van kinders aan o.a.: ‘Muziek, Danssen’ ens. (Die Kaap ens. v.d. Merwe P. 175). Ternouernood is die Engelse terug of die publieke bals maak weer sterke opgang, in die eerste plek as intekeningsbals, daarnaas die bals by wedrenne. In die K.C. van 20 Aug. 1808 word al 'n 18de Intekeningsbal aangekondig in Hudson's Hotel onder beskerming van die Goewerneur. In 1809 is daar sewe, gew. Maandags (K.C. 6 Mei 1809 e.v.), en in 1810 ag Intekeningsbals (K.C. 5 Mei 1810) op die gebruiklike wyse; hierdie keer in die ‘Harmonie’ en gew. Donderdags. In 1811 vind die bals - vyf word gemeld - in die Stadhuis plaas en lewer selfs 'n batige saldo op. (K.C. 22 Jun. e.v.; 9 Nov. 1811). In 1812 (K.C. 20 Jun. '12 e.v.) keer hul terug tot die herleefde ‘Afrikaansche Societeits Huis’ (gewese ‘Harmonie’, vgl. Bylae II). Hier bly hul (vgl. konserte Bylae IV) tot 1830 (C. Adv. 21 Aug. '30) as die Afr. Sos. Huis verkoop word. (Sien Bylae II). Die getal is ses per jaar tot 1821 (afgesien van ekstras 'n enkele maal, b.v. K.C. 21 Okt. 1812, 12 Aug. '20). Soepees vind daarby plaas (Vgl. C. Adv. 17, 29 Des. '31, briewe van ‘Old Maid’ en ‘Old Bachelor’), en die seisoen duur gewoonlik van Mei tot Sept. (of Okt.). Die bals is dus ongeveer maandeliks. Twee kommissarisse, één Hollandssprekend en één Engelssprekend, tref beurtelings die nodige reëlinge. Hollands- en Engelssprekendes neem daar gelykelik deel aan. Groot ondersteuning het die bals altyd gehad van offisiere en Indiese besoekers. (Vgl. United Service Journal, ander reisbeskrywinge ens. o.a. Lit. Gaz. 1834, P. 102. Vgl. bls. 45, vtn. ⁵) ).

Van 1822-'30 word die gewone aantal winterbals vier. (K.C. 1 Jun. '22 e.v.); C. Adv. 21 Aug. '30). Die Goewerneur en (of) sy vrou verleen trou hul beskerming. Lady Somerset veral het deur haar persoonlike aanwesigheid en belangstelling baie gedoen om die bals te laat bloei. As sy vertrek (1826) tree agteruitgang in (Col. 3 Apr. '28). Die verkoop van die Afr. Sos. Huis in 1831 (Bylae II), miskien deels deur agteruitgang van die bals, word die vernaamste oorsaak, in noodlottige kringloop, wat laasgenoemde vir 'n paar jaar tot stilstand bring. 'n Ander lokaal was nog nie ewe geskik nie. Klaarblyklik het die wassende Metodistiese gety hiertoe sy deel bygedra (vgl. bls. 349 e.v.). Miskien het die nodige ondersteuning van owerheidsweë ook kort gekom. (Vgl. bls. 192).

[p. 518]

Die stilstand word gevoel en klagtes bly nie uit nie. 'n ‘Old Maid’ kla eind 1831 (C. Adv. 17 Des. 1831) in 'n baie grappige brief oor die afwesigheid van bals en die verkoop van die ‘Club House (with) the dear delightful ball-room’, met al sy herinneringe. Sy betwyfel haar kanse om nou ooit aan 'n man te kom! Iedereen praat net oor ernstige dinge in hierdie s.g. ‘Age of Intellect’, maar vergeet wat jong meisies toekom. Waar bly die manne van die stad? Hulle moet oppas anders neem sy nog haar toevlug naar ‘gekleurde’ manne!

'n ‘Old Bachelor’ antwoord op hierdie brief (C. Adv. 18 Jan. 1832) en stel 'n ‘mask’ (maskerbal) voor, daar hy gewone bals ‘tedious, tiresome, dull, vapid, stupid concerns’ vind, ‘an unvarying scene of walking, waltzing and quadrilling till supper and quadrilling, waltzing and walking till daylight’.

In Mei 1832 (C. Adv. 5 Mei 1832; sien bls. 220) verwag iemand maar min dans daardie jaar en dring op toneel aan. Direk op hom beveel iemand anders 'n dansklub aan op die lees van die Londense ‘Dancing Academies’ geskoei, met dansmeester ens. (Vgl. bls. 221). Van gereelde bals kom egter niks tereg nie.

In 1833 en 1834 verneem ons alleen van sporadiese bals b.v. 'n intekenbal ter ere van lady Cole in die Beurs (C.Adv. 17 Apr. 33 e.v.), en een met dieselfde doel deur die offisiere in die kasteel (C.Adv. 15 Mei '33; waarby o.a. 'n hele onaangename geskiedenis hom afspeel tussen goewerneur Cole en regter Wylde. Z.A. 13 Sept. '33); 'n ‘Race-Ball’ (C.Adv. 13 Sept. '33); 'n ‘Fancy Ball’ by die Goewerneur (C.Adv. 24 Mei 1834).

In 1834 (C.Adv. 18 Jun.) gee ook die Beurs kennis dat die akkomodasie vir publieke byeenkomste o.a. intekenbals, byna klaar is. In 1833 hoor ons van intekenbals soos voorheen. (C.Adv. 17 Jun. '35 e.v.). Lady D'Urban is beskermvrou. Die bals is gewoonlik vier in getal en vind plaas in die Beurs. Van nou af aan gaan die intekenbals hul gereelde gang gedurende hierdie tydperk.

Afgesien van die intekenbals het ons gewoonlik die wedrennebals (vgl. behalwe die reeds genoemde, K.C. 22 Sept. '15, G.G. 12 Sept. '28 e.a.; Bylae I.), en Goewerneursbals. (B.v. K.C. 29 Jul. 1809; 10 Aug. '16; 19 Apr. 17 e.v.). Van ‘Bachelors' Balls’ verneem ons eerste in 1822 (K.C. 27 Jul. '22; vgl. Verz. 20 Aug. '28). Lady Somerset in 1825 is die persoon wat eintlik ‘Fancy Dress Balls’ aan die Kaap begin. (K.C. 9, 30 Sept. '25). Daarna word dit 'n gereelde ding, en neem selfs ergerlike vorme aan b.v. in die gemaskerde ‘Rainbow Dances’ van kleurlinge en blankes. (Sien verder; Vgl. Verz. 24 Sept. '28). Dit is natuurlik alles meer of min openbare bals. Private danspartye spreek vanself.

Die Kapenaars was lief vir dans. Le Vaillant (Reizen ens. I. P. 25-27) en de Jong (Reizen ens. I. P. 130) het reeds hieroor in die 18de eeu aanmerking gemaak en dit gewoon 'n danspassie genoem. Teenstra in 1825 (Vruchten ens. I. P. 372) bevestig dit. Die Kapenaars sê hy, is ‘over het algemeen dolle liefhebbers van muzyk en dans, spelen en drinken.’ 'n ‘Civil Servant’ sê in 1822 (State ens. P. 164-166): ‘Dancing is the favourite amusement of the Cape ladies’; daar is private en publieke bals; die Kaap staan in weinig agter by die beste Londense danskuns. ‘Waltz and quadrille’, vervolg hy, is nou die goeie toon. Ook in hierdie opsig is daar ‘High Life below Stairs’ (Sinspeling op die bekende klugspel). Slawe en gekleurdes het hul ‘Rainbow Dances’, w.o. blanke manne nie ontbreek nie, en wat nie bepaald bevorderlik vir die sedelikheid is nie. (Die naam met die oog op die vermenging van kleure, is duidelik!) Negers (slawe en vry swartes- F.B.) het gewoonlik Sondags hul negerdanse op die rand van die stad. Polson (1835) (A Subaltern's ens. P. 77 e.v.) vertel van die bals in die Beurs, van die Indiese besoekers, ens. Trouens byna iedere reisbeskrywer laat hom uit oor vermake, o.a. dans soos hier beskrywe, aan die Kaap. Ewe noem ek hier United Service Journal 1834, II. P. 62 e.v.; Sketches of the Cape P. 62; Howison, European ens. 1834, I. P. 327. Webster Voyage ens. P. 242; A.W. Cole, The Cape ens. (1841), P. 160 e.v.; en ander reisbeskrywinge b.v. Chase, Howison en 'n Bengali verderop.

Ek het reeds gewys op die vermoedelike invloed van die Metodisme op die tot stilstand kom van dans in 1831. Vir daarna word die Metodistiese teenstand 'n voldonge feit. In sy grote verband behandel ek dit elders. (Vgl. bls. 349 e.v., 464 e.v.). Hier vul ek een en ander aan.

In 1835 as die intekenbals weer begin, hoor ons direk allerlei teen dans. Eers publiseer die Commercial Advertiser 'n brief waarin die aanwesigheid van predikante op bals onverklaarbaar gevind word. By die twede intekenbal vind ‘Paul Pry’ dit nodig om teen hierdie brief op te kom, en om in 'n verslag (C.Adv. 12 Aug. '35)

[p. 519]

van hierdie ‘delightful popular meetings’ te sê, dat die intekenbals hul sukses verdien teenoor ‘the bitterness of monkish cynicism or the vapid foolery of the noodles’. Dans is ‘one of the sweet and many-coloured flowers which an indulgent Providence has strewed upon (people's) path in thé course of life.’ 'n Hele polemiek volg tussen ‘Paul Pry’ en 'n ander. (Vgl. Lit. Gaz. 1835. P. 144).

Die bals in 1835 lewer 'n oorskot op. (C.Adv. 23 Maart '36). Dit word voorgestel om daardeur meer bals te hê. ‘Testis’ (‘Getuige’ van Jesus?) laat 'n brief oor ‘Balls’ volg (C.Adv. 26 Maart '36), waarin hy liewer die oorskot aan die Kinderskool oorgedra sien. Hy smaal op ‘these innocent amusements.’

Die gevolg van die voortgesette bestryding is dat bals omstreeks 1840 bietjie kwyn; ook vanweë pokkies en masels (C.T. Mail, 12 Maart '42). In 1840, 1841, en miskien 1843 word minder as gewoonlik vermeld. (Z.A. 10 Apr. 1840 e.v.; 9 Apr. '41 e.v.; C.T. Mail 15 Apr. '43 e.v. Vgl. bls. 464 e.v.). Maar daarna gaan hul op die ou voet voort tot die end van hierdie tydperk. (Vgl. bls. 466 e.v.; J.C. Chase, The Cape ens. 1843, P. 209, e.v.; Nicholson, The Cape ens. 1843; Notes ens. by A. Bengali (1844-'45), P. 61 e.v. Hy sê o.a. ‘There is literally no public amusement for the “Mob” (wat hy daaronder mag verstaan! - F.B.), for the theatre has been converted into a Lutheran school, and the balls, concerts, lectures and other entertainments in the Exchange Rooms, together with the South African and Masonic Club parties, are only for the richer classes who can afford to pay for their amusements.’ Die Hollandse famielies is veel geselliger as die Engelse. ‘Music, conversation and dancing’ is die reël by hul).

Tenslotte bly intekenbals nie tot die Kaap beperk nie. By Stellenbosch hoor ons daarvan. (K.C. 11 Jun. '25, twee winterbals). Origens is bals by wedrenne algemeen. (B.v. Stellenbosch, K.C. 12 Apr. '23 e.v.; Uitenhage K.C. 9 Maart, 1816, Z.A. 21 Febr. 1834 ens.; vgl. Bylae I.).