Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855

[p. 515]

Bylae II.
Sosieteite (Klubs)

(Vgl. bls. 42).

Volgens mej. Fairbridge (Lady Anne Barn. P. 19 & 33 [1924]) was die Afrikaanse Sosieteitshuis die oudste sosieteit. Dit sou bestaan het uit die klubgebou op die Heregrag en uit ‘a sea-side house where the Queen's Hotel at Sea Point stands’, 'n huis in 1797, ‘out of repair and low’. Die sosieteit sou al uit die O.I.K. se tyd bestaan het. ‘The grave burghers of the eighteenth century allowed themselves few diversions: their social needs were met by the Society House and by the daily walk in the.... Company's Gardens’. Berus hier nie êrens 'n vergissing nie? Vòòr 1801 vind ek nêrens elders vermelding van so'n sosieteit nie; ook nie by de Jong nie, net vóór die koms van die Engelse, of by Barrow nie, net daarna. Inteendeel hul verklaringe sou juis die teenoorgestelde laat vermoed. (Vgl. de Jong, Reizen ens. I. P. 147; Barrow, Reizen ens. I. P. 64). Van 'n lokaal by Seepunt word in 1834 gerep as ‘Oude Societeits Huis’ by Groenpunt (G.G. 30 Mei. W.F. Venables). Persoonlik is ek geneig om die ontstaan van die sosieteit tot die Engelse tyd terug te bring, alternatief as verklaring daarvoor aan die hand te gee dat dit 'n herlewing uit die Franse tyd (1780) van 'n moontlike ‘Maison de la Société Africaine’ is. Waarom sou meestal van ‘Club House’ en ‘Societeitshuis’ (ek kursiveer) gespreek word, en dan in samehang met al die ander vermake soos wedrenne, bals ens.¹⁾. In 1800 word dit nog nie in verband met die wedrenne gemeld nie; in die K.C. 24 Jan. 1801 kom dit eerste so voor en heet ‘African Club Huis’ - die vertaling uit die Engels is duidelik. Onder 5 Sept. 1801 heet dit nog ‘Afrikaansche Club Huis’; eers op 28 Aug. 1802 ‘Afrikaansch(e) Societeits Huis’. Met die vertrek van die Engelse word die verkoop daarvan aangekondig. (K.C. 7 Aug. 1802). Die besit van die gebou was dus ook in die hande van die Engelse.

Onder die Bataafse bewind word die sosieteit die Bataafsche Harmonie. (Borcherds, Bladen ens. P. 195; K.C. 10 Nov. 1804). In 1810 word dit uitverkoop, en weer tot ‘African Club’ of ‘Afrik. Soc. Huis’ herdoop. (K.C. 17 Nov. 1810 e.v.) Onderlinge twis het blykbaar hierna ontstaan, sekere regulasies skyn hinderlik te wees, en enige here verlaat die sosieteit. (K.C. 30 Nov. 1811). Hieraan is vermoedelik die oprig van 'n ‘Nieuwe Clubhuis’, Keisersgrag 4, te danke. (K.C. 25 Jan. 1812). Ook die Turfklub maak die nuwe lokaal hul hoofkwartier (K.C. 15 Febr. 1812 e.v.). Ons kry dus 'n idee wie die ontevredenes was: die Engelse sportsmense wat vermoedelik naar meer vryheid verlang, en miskien ook 'n suiwerder Engelse sosieteit. Vermoedelik het hul uiteindelik hul sin gekry ten opsigte van die ou sosieteit. Die nuwe ‘Union Club House’ (K.C. 21 Maart 1812) word alleen vir 1812 duidelik vermeld en verdwyn daarna spoorloos. Sedert 1813 is die Turfklub weer in die Afrik. Sosieteit (K.C. 23 Jan., 1 Mei 1813); so ook b.v. die bestuur van die Wynbergse Wedrenne (K.C. 14 Mei 1814) en die Jagklub (K.C. 30 Jul. 1814).

Intussen, ook in 1812, tier die Afrik. Sosieteit gewoon van sosiale gebeurtenisse: konserte, bals ens. (K.C. 26 Jun. e.v.). Dit is by uitstek die vergaderplaas van die Engelse offisiere, Indiese besoekers, en elite (Sketches of India, 1816 P. 218; Notes on the Cape etc. (1820), P. 97 e.v.; C. Rose, Four Years (1829); ‘Races’ Bylae I; Bals Bylae III; Notes ens. by a C.S., P. 141 e.v.); Chron. 3 Nov. '24. ‘Heeregracht Society’ vir elite; Meurant, Sixty ens. P. 25).

Ongetwyfeld het die verengelsing van die ‘Afrikaansche Societeit’ die Hollandssprekendes daartoe gebring om 'n eie sosieteit op te rig: De Vriendschap (K.C. 19 Aug. 1815, eerste vermelding daarvan), wat enige jare voortbestaan. Hoe lang, weet ek egter nie. Later het die Vrymesselaarslosie De Goede Hoop se sosieteit sy plek klaarblyklik ingeneem. (Vgl. Teenstra I. P. 372).

1) Kon Duits ‘Vereinshaus’ - daar was baie Duitsers aan die Kaap (vgl. bls. 42 en 79) - meegehelp het?

[p. 516]

Met die Afr. Sos. Huis gaan dit na 1835 hoe langer hoe slegter. Teenstra (Vruchten ens., I, P. 372) praat in 1835 van ‘eene weinig bezocht wordende societeit, staande op de Heeregracht’. Veral die agteruitgang van die gewone winterbals (Bylae III; Col. 3 Apr. 1828), sal die Afr. Sos. Huis getref het. Misskien doen die opkomende Metodisme die sosieteit ook kwaad. (Vgl. bls. 349 e.v.). Sou tenslotte die ou inrigting ongeskik geword het?

In 1830 vind die laaste winterbals in die Afr. Sos. Huis plaas (Bylae III); in 1831 word die gebou op 'n publieke vandiesie aan 'n private firma verkoop, (C. Adv. 317 Des. 1831; Alm. 1832). Terselfdertyd sal vermoedelik die lokaal by Groenpunt van die hand gesit gewees het. (Sien begin en G.G. 30 Mei '34).

Die gebrek aan 'n dergelike geselligheidslokaal moes hom dadelik laat voel het. Tensy aan die ou inrigting doelbewus 'n einde gemaak is deur ongeskiktheid, deur teenstand teen bals ens. Immers, reeds begin 1832 (C. Adv. 8, 11 Febr., 7 Jul. '32) hoor ons van 'n nuwe ‘South African Club’ in Kaapstad, wat vermoedelik aandele uitgee. (Lit. Gaz. 2 Jan. 1832).

In 1833 (Z.A. 14 Jan. 33) is die Sosieteit op die Keisersgrag gevestig. Dit word aangegee (Alm. de L. 1836) as die ‘South African Society and Clubhouse, 4 Keizersgracht’. Behoudens die voorvoeging ‘South (Zuid)’ en die meer gewone gebruik ‘Club’ i.p.v. ‘Society’ is die ou naam behou: (Vgl. Z.A. 14 Jan. '33; C. Adv. 1 Feb., 25 Nov. '37 e.v.). Voortaan is dit 'n gewone klub vir here. Winterbals is 'n saak van die verlede. Biljart, kaartspel ens. is die gewone vermake. (Polson, A Subaltern's ens., (1835) P. 77 e.v.). In 1843 word dit nog 'n ‘capital club’ genoem (Nicholson, The Cape ens. P. 13 e.v.).

Die S.A. Klub se nuwe lewe duur 'n aansienlike tyd. Vermoedelik het die eksploitasie deur verpagting plaasgevind. (G.G. 28 Aug. J. Solomon is van plan om die klub op te gee en 'n winkel te open).

In 1838 (G.G. 17 Aug.) vra die sosieteit 'n huis te huur vir gebruik as klub, vir 'n jaar of meer, by voorkeur op die Here- of Keisersgrag. F. Hope teken homself Sekretaris. Vermoedelik is die sosieteit toe naar die Heregrag, h.v. Kasteelstr. (In 1840 is hul tenminste daar. Alm.) In 1839 adverteer die Klub sy tarief. Volle pension is verkrybaar. Die pryse is goed. Die Klub bly 'n sentrum vir sportbedrywigheid (C. Adv. 22 Jan. '44).

In 1846 is die Klub weer op die Keisersgrag. (No. 10. Alm. 1846). In 1849 kom dit tot 'n end. Blykbaar het die Anti-Bandiete Agitasie deur die wrywing tussen burgery aan die een kant, militêre en amptenare aan die ander, hom die nekslag gegee. Immers die moeilikheid is ternouernood verby of ons hoor van 'n nuwe klub met die Goewerneur as beskermheer ens. (Exc. Gaz. 26 Jul. 1850). W.H. Hiddingh, Sekr.; ook C.T. Mail. 23 Sept. '51). Maar intussen op 30 Jun. 1849 word die ou S.A. Klub ontbonde ‘there being only five members who are desirous that he Club should be continued.’ (C. Adv. 7 Jul. '49; C.T. Mail id.).