Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855

§ 3. Hollandse (w.o. Duitse en Franse) Toneel.

Ek behandel hierdie drie uitinge van toneel in een verband omdat hul in die wese van die saak bymekaar behoort. Almal is uitinge van die ‘Hollandse’ volksgroep aan die Kaap, van die ‘Hollandse’ kultuur in die breedste sin van die woord. Hulle kom voort uit elemente onder die Hollandse gemeenskap; hulle geniet hulle ondersteuning veral van die Hollandsprekendes; hulle hele wyse van inrigting is Hollands.

Mettertyd verhollands hulle ook heeltemal vir sover hulle dit aanvanklik nie is nie. Ek behandel hulle in die tydsorde waarin hulle vermoedelik hul verskyning maak.

a. Duitse Toneel.

Hiervan het ek alreeds melding gemaak⁶⁾. Onder 13 Februarie 1802⁷⁾ verskyn die volgende advertensie:

‘Aanstaande week zal Het Hoogduitsch Gezelschap van het Liefhebbery Theater (Amateurs of the Stage), de Schachmaschine oder Genie Streiche ueber Genie Streiche, (Beck) vertoonen, ten voordeele van de Diaconiesarmen’.

Dit is die oudste advertensie van enige opvoering in Suid-Afrika wat ons besit. Daarna het ander direk gevolg⁸⁾.

Duitse liefhebbers met filantropiese motief: ook hier vind

6) Sien bls. 68.

7) K.C.

8) Sien bls. 68.

[p. 79]

ons weer die kenmerke¹⁾ van vermaak en liefdadigheid. Op Saterdag 17 Julie²⁾ word aangekondig dat ‘de Liefhebbers van het Toneel en het Muziekgezelschap’ sal uitvoer in die Skouburg De (Der) Wildfang (Kotzebue), Bs. in drie Bed., en daarna De Moetwillige Jongen, Tsp. in 1 Bed.

Dat dit die Duitse geselskap was blyk uit 'n advertensie onder 24 Julie³⁾ waarin 'n herhaling van bowestaande stukke aangekondig word vir dieselfde aand deur ‘Het Hoogduitsche Toneel-Gezelschap.... Op aanzoek van verscheidene goede, Vrienden⁴⁾, dewelke uit hoofde van de Beknoptheid des Schouwburgs, jongst gepasseerde Zaterdag met geen Lootjes hebben kunnen geriefd worden.’

Die Duitse Geselskap geniet blykbaar die volste ondersteuning. Tog word dit 12 Maart 1803⁵⁾ voor ons weer daarvan hoor. Moontlik het die politieke onrus van die Kaap se teruggawe aan die Hollanders sy invloed uitgeoefen, moontlik het die geselskap nie geadverteer nie. Dan kondig ‘Het Hoogduitsch Liefhebbery Toneel-Gezelschap onder de Zinspreuk Consacré à la bien faisance Honi soit qui mal y pense’, vir Dinsdag 15 Maart aan ‘het Toneelspel Die Ueberrasschung’, in 1 Bed., en daarna ‘Das Friedens-feyer⁶⁾ in twee Bedryven met zang’.

Hierna het die geselskap ongetwyfeld opgehou om te bestaan. Ek vind taal nòg teken meer daarvan, terwyl ander geselskappe hulself nie genoeg kan adverteer nie. In 1803 maak 'n Hollandse en 'n Franse geselskap - laasgenoemde veral het baie gespeel - hul verskyning. Moontlik was hulle in die eerste plek verantwoordelik vir die tot niet gaan van die Duitse geselskap. Laasgenoemde het ook ongetwyfeld nie alleen in Duits gespeel nie. De Moeawillige Jongen van 1802 was seker 'n Hollandse stuk, hoewel miskien uit die Duits Der Muthwillige, oder Der Wirrwarr van Kotzebue vertaal. Van hul kragte kon dus bes naar die ander geselskappe oorgeloop het⁷⁾.

Interessant bly die vraag: Vanwaar kom hierdie Duitse geselskap aan die Kaap? Was dit uit die garnisoen of burgery of altwee?

Dis bekend dat veral in die latere tyd - end 18^de eeu - van die O.I.K. 'n baie groot persentasie, ongeveer die helfte, van sy bediendes uit Duitsers bestaan het. Van hierdie toestande merk ons natuurlik die terugslag op die Kaap. Sedert 1747 oortref die Duitse immigrasie die Nederlandse

1) Sien bls. 56.

2) K.C.

3) K.C.

4) Wat 'n weldoende gemoedelikheid! - F.B.

5) K.C.

6) Waarskynlik Die Friedensfeier (Het Vredensfeest ‘Landspel met zang en dans’, vertaal deur Fokke Simonsz in 1802); of Das Friedensfeuer?

7) Sien bls. 81.

[p. 80]

selfs aanmerklik. Trouens, wat betref die bloedmenging van die Afrikaanse volk, word die Duitse aandeel op 27% gestel¹⁾. Sedert 1780 - na lange stryd - bestaan ook die Lutherse Kerk aan die Kaap²⁾. Die meeste van die Duitsers het gekom as soldate in die diens van die Kompanie. Hulle was nie alleen soldate in Hollandse regimente nie; hele Duitse huurregimente was dikwels aan die Kaap, soos reeds tevore geblyk het³⁾. In 1795 was daar nog 'n kleine afdeling Duitse manskappe van die regiment van Wurtemberg. Baie was daar ook in die infanterie, die sgn. ‘nationale bataillon’, en verskeie in die artillerie⁴⁾. Of, en indien wel, hoeveel⁵⁾ van hierdie Duitsers in Engelse diens oorgegaan het na die oorgawe in 1795, weet ek nie; maar in 1796 word 'n Hollandse vloot, onder admiraal Lucas, tot oorgawe aan die Engelse gedwing. Onder hom was 2000 soldate en matrose, waarvan die meerderheid Duitse soldate was. Hulle het direk in Engelse diens oorgegaan. Die meerderheid van hulle het egter kort daarna naar Indië vertrek, sodat onder die Engelse garnisoen in 1802 beswaarlik van 'n belangrike Duitse element sprake kan wees. Natuurlik is die moontlikheid nie volstrek afwesig nie. Ek dink egter dat die meeste Duitse spelers onder die burgery moet gesoek word. Ek het reeds aangetoon hoe die burgery uit die soldate afkomstig was. Turnbull lê nadruk op die groot aantal Duitsers aan die Kaap in hierdie tyd⁶⁾. Hoe sterk die Duitse inslag van die bevolking was, getuig ook die stigting van die Concordia Sosieteit in 1797⁷⁾. Die lede dra hoofsaaklik Duitse name. Die beste bewys egter vir die juistheid van hierdie opvatting blyk uit die feit dat die geselskap nog in 1803 speel, toe die Engelse garnisoen al ver weg was huistoe. Hul het ewenwel enige medewerking gehad het van Duitse soldate onder die Engelse garnisoen⁸⁾. Inisiatief of medewerking deur Duitsers van die garnisoen onder die Bataafse bewind val nie aan te neem nie. Wel was die 5^de bataljon van Waldeck aan die Kaap, maar dat hul reeds ses weke na hul aankoms sou gespeel

1) Boshoff, Volkens, bls. 28 e.v.; Colenbrander, Afkomst ens, bls. 117, skat die getal manne tussen 1776 en 1795 op 233.

2) Spoelstra, Bouwstoffen ens. I. bls. 463; Theal. 1725-1834 bls. 269.

3) Sien bls. 17; Theal. 1691-1783 (1885) bls. 275; Gie, Gesk. ens. bls. 112.

4) Theal. 1691-1783 (1885), bls. 336,337,358; Borcherds, Bladen ens. bls. 30.

5) Theal. Id., bls. 354; Borcherds. Id., bls. 30.

6) Turnbull, Reizen ens. 1800-'04, bls. 20. ‘Uit elken Kreits van het Duitsche Ryk.’

7) Sien bls. 42; Lady Anne Barn. bls. 86 (1924).

8) Barrow, Reizen ens. IV, bls. 207. Hy vertel van 'n ou Duitse soldaat wat deelneem aan die opvoering, sien bls. 105.

[p. 81]

het, lyk my onmoontlik. Bowendien waarom speel hul dan nie verder nie, as die geselskap, geheel of vir die oorgrote gedeelte van die garnisoen was?

Hierdie Duitse tussentyd dra origens 'n paar interessante kenmerke. Onder 17 Julie waar dit ‘Toneel en Muziek Gezelschap’ heet, die eerste geselskap van hierdie aard, kom die ware Duitse voorliefde vir musiek reeds voor die dag; ewenas by die konserte¹⁾ waar Duitsers reedsdie voortou neem sedert 1800. Sulke konserte neem weer gereeld, alle Woensdae, sedert April 1803²⁾ hulle aanvang. Hulle sal seker hul aandeel bygedra het tot die ondergang van die Duitse ‘Toneel’. Miskien het hul die toneelgeselskap verdring³⁾; miskien het hul die, om die konserte uit te voer, omgeset in 'n suiwer musiekgeselskap.

Verder net soos by die Engelse, was die Duitse geselskap ‘consacré à la bien faisance’ Dat die geselskap sukses gehad het, het ons gesien⁴⁾. Ook John Barrow bevestig dit, maar om allesbehalwe redene van kuns⁵⁾.

So verdwyn hierdie geselskap, maar terwyl andere reeds aan opkom is.

1) Sien Bylae IV.

2) K.C., 11 Apr. 1803.

3) Vgl. vtn. 1.

4) Sien bls. 79.

5) Sien bls. 105.

b. Hollandse Toneel.

Die eerste vermelding van 'n Hollandse geselskap is onder Bataafse regime. Ek glo nie hulle het voor die tyd bestaan nie, want Barrow, waar hy die Engelse tyd in die oog het, vermeld wel andere geselskappe, maar geen Hollandse nie⁶⁾.

In 1802 het Engelse en (veel minder) Duitse geselskappe die baan beheers. Die oorspronklike plan vir Hollandse en Engelse bespeling van die skouburg het dus blykbaar nie deurgegaan nie⁷⁾. In 1803 vertrek die Engelse geselskappe, en Hollandse (minder) en Franse geselskappe neem hul plek in.

Tesame verdring hul vermoedelik die Duitse geselskap. Vanaf 1805 is blykbaar ook die Hollandse totaal deur die Franse verdring vir hierdie periode. Die eerste duidelik vermelde berig⁸⁾ van 'n Hollandse opvoering in Suid-Afrika - waarskynlik het hul al op 29 Jan. Zaïre van Voltaire opgevoer⁹⁾ - was as volg:

6) Sien bls. 105.

7) Sien bls. 63.

8) K.C. 26 Feb. 1803.

9) Onder 29 Jan. '03 K.C. verskyn die volgende editoriale vermelding: ‘Het schoon Treurspel Zaïre van Voltaire, het welk Heeden Avond op het Nieuwe Theatre zal vertoond worden, wierd in het Engels vertaald en de rol van Lubignan of schoon zeer kort, wierd door den onnavolgbren Garrick zoo overheerlyk uitgevoerd, datdaar over nog met onderscheiding wordt gesproken’. - Was hierdie opvoering van die Engelse? Onwaarskynlik, hul staan ieder oomblik op vertrek en het hul bepaal tot kort lugtige stukke. Die Franse? Maar die nuwe garnisoen het pas aangekom en die Franse speel ook in die eerste tyd alleen kort vermaaklike stukke; bowendien die gees en inhoud van hul eerste advertensie sluit die moontlikheid eintlik totaal uit (23 Maart sien bls. 85). Die Duitsers? Moontlik - maar die aard van hul stukke in die algemeen spreek daarteen. Daar bly oor die Hollandse Geselskap. Waarskynlik: hul is die eerste wat hierdie jaar optree, 5 Maart reeds (sien bls. 82); en lang stukke van 'n ‘ernstiger’ inhoud speel.

[p. 82]

‘Het Hollandsch Liefhebbery Genootschap tot Zinspreuk voerende (Tot Leering en Vermaak) zal de eer hebben op aanstaande Zaturdag den 5^de Maart in de Publieke Schouwburg, Alhier te vertoonen: De Papegaay, Toneelspel in Drie Bedryven door A. von Kotzebue.

De Billetten tegens twee Ryksdrs. zyn te bekomen by de Heer A. Burnet in de Loopstraat, No. 87’.

Tot Leering en Vermaak: veelseggende sinspreuk! Waarskynlik het ons hier die begin van die geselskap Tot Nut en Vermaak wat in 1809 vir die eerste keer van hom laat hoor, en wat vir lange jare 'n roemryke loopbaan volg.

Vermoedelik het op Maandag 18 Julie ook 'n opvoering plaasgevind. Dit kon Frans gewees het, maar ek is geneig om dit as Hollands aan te neem, om rede van die haas ongelooflike groot tussenpoos wat anders tussen die Hollandse opvoeringe sou bestaan het¹⁾.

Vir Saterdag 24 September (eers?) word die volgende voorstelling berig. In die Skouburg, soos tevore, vind plaas: De Elfde Junius²⁾, Bs. in 5 Bed., deur Lodewyk Holberg. Vir plaasbespreking word naar ‘den burger J.G. Brink’ verwys.

Aardig is hierdie ‘burger Brink’! Dit was immers die tyd van die Bataafse Republiek. Vir die res van die jaar verneem ons van geen Hollandse opvoeringe nie. Die Franse geselskap vier hoogty.

Vir Saterdag 19 Mei 1804³⁾ word aangekondig dat ‘Met permissie van den Procureur-Generaal,⁴⁾ is een zeker Liefhebbery Gezelschap voornemens om (na aftrek der onkosten) ten profyte van de door den brand nood geledene Drostdye van Stellenbosch’ in die Skouburg alhier te vertoon: Bramarbas, of De Snoevende Officier, Bs. in 4 Bed. door den Heer Holberg’. Gevolglik word ‘alle weldenkende en menschlievende Ingezetenen’ tot bywoning uitgenooi.

Hier weer die liefdadigheid op die proppe en terwille van.... Stellenbosch se Drosdy. 'n Mooi voorbeeld van onderlinge maatskaplike belangstelling.

Dit is die laaste wat ons van die Hollandse geselskap

1) Sien bls. 103; K.C. 23 Jul. '03.

2) K.C. 17 Sept. 1803; 24 Sept. 1803.

3) K.C. 12 Mei 1804. - 18 Mei sal 'n setfout wees.

4) Vgl. bls. 102.

[p. 83]

verneem. 'n Nuwe geselskap sal nie voor 1809 van hom laat hoor nie. Wat sou die oorsaak van hierdie onderbreking wees? Die weeruitbreek van die oorlog in 1804 en allerlei voorbereidsels teen moontlike Engelse aanvalle; die oorgang inderdaad van die Kaap aan die Engelse begin 1806¹⁾; die bloei in besonder van die Franse toneel in hierdie tydperk; die bloei van die Engelse tooneel (1807-'08) en ander vermaaklikhede, dit alles sal medeoorsaaklik gewees het²⁾.

Tog word Hollandse stukke nog 'n enkele keer gespeel deur die Franse geselskap wat sy loopbaan voortsit, ofskoon sedert 1805 ook met altyd verminderende vaart tot 1808.

1) Theal, 1795-1834 bls. III; sien bls. 69.

2) Sien bls. 69 e.v.; ander vermaaklikhede, in besonder konserte, sien Bylae IV.

c. Franse Toneel.

Byna gelyktydig met die Hollandse begin die Franse geselskap. Hulle begin dus ook onder die Bataafse Bewind, 'n tyd, van die nouste samewerking tussen Holland en Frankryk. Hiervan het die Kaap, uit die aard van die saak, die terugslag ondervind.

Vanwaar die Franse aldaar? Vermoedelik in die eerste plek van die garnisoen. Die Jagerregiment was 'n soort vreemdelingelegioen³⁾. Ook onder die gewone Hollandse troepe kom talryke Franse name voor, soos blyk uit die promosielyste wat gereeld voorkom⁴⁾. Ook Mauritius (Isle de France) was van invloed⁵⁾. So was daar 'n Franse afdeling by die slag van Blouberg in 1806 waarvan die manskappe afkomstig was van 'n Franse brik die Atalante, wat op 3 November 1805 in Tafelbaai gestrand het⁶⁾, en uit 'n kaper van Mauritius, die Napoleon, wat in Houtbaai aan strand geloop het⁷⁾. Borcherds⁸⁾ vermeld sekere kapt. Picard uit Isle de France, en onder 14 Desember 1805⁹⁾ heet die opvoering selfs van ‘les Amateurs de l'Isle de France’¹⁰⁾. In hierdie geval kan ons die begin sien van die Franse artieste wat nog lang daarna by tussenpose die Kaap aandoen op weg van en naar Mauritius en vermoedelik die

3) Theal. 1795-1834, bls. 116.

4) Vgl. K.C. o.a. 14 Jan., 28 Aug., 20 en 27 Okt. '04; 16 Nov. '05.

5) Sedert 1810 onder Eng. bestuur, maar nog altyd Frans naar taal en kultuur. Vgl. Theal. id., bls. 101.

6) Theal. id., bls. 111 en 116.

7) Theal. id., bls. 113 en 116 (25 of 26 Des.).

8) K.C., 22 Febr. '06; Borcherds, Bladen ens. bls. 210.

9) K.C.

10) Ook altyd 'n plek vol toneelbedrywigheid. Vgl. Prior, Beschr. ens. bls. 82; Campbell, Travels ens., bls. 384; Recoll. of Maur., by a Lady; K.C. 20 Jun. '18.

[p. 84]

Ooste. Onder die Hollandse troepe kan ons veilig aanneem dat die offisiere goed met Frans sal bekend gewees het. Die besondere sosiale en politieke verhoudinge van toe het kennis van Frans meer as 'n gewone vereiste gemaak. Die betekenis van dergelike kulturele elemente vir ‘Franse’ toneel is duidelik.

Verder ‘De militaire officieren gingen veel met de burgerij om, woonden bij de families in en werden daar familiare kennissen en vrienden’¹⁾, en sal ook seker hul belangstelling vir vermake aangewakker het.

Wat die burgery betref, die het ook 'n groot aandeel in die Franse toneel gehad; na die vertrek van die troepe in 1806, selfs 'n uitsluitlike. Maar dan kwyn die geselskap ook merkbaar; wel 'n bewys van die betekenis van die garnisoen daarvoor.

Vanwaar kom hierdie Franse onder die burgery? Hiervoor moet ons teruggaan ook tot vòòr die Bataafse tyd, tot die bondgenootskap van 1780 tussen Nederland en Frankryk. Ewenas by die Duitsers blyk die garnisoen 'n groot faktor te gewees het in die vermeerdering van burgers van Franse afkoms.

Colenbrander vermeld 'n aanwins van 10 persone ('n relatief groot getal in verhouding met die voorafgaande tyd) tussen 1778 en 1807²⁾. Sy opgawe is egter nie voltallig nie³⁾; daarby kom nog persone na 1807 Name o.a. soos Villet (sedert 1803), wat eintlik die Franse toneel begin, en sedert 1807 J. Riaux, J.A. Rouvière, J.G. Tredoux, F. Agron, C.E. Boniface, L. Meurant, almal welbekende name in verband met Franse en Hollandse tooneel, noem hy nie.

Natuurlik kan die Hollandse burgery, en in die Bataafse tyd die amptenaarskringe, goeddeels as ‘Frans’ aangereken word - al is dit alleen in die sin dat hul genoeg Frans geken het om 'n uiting in die taal te waardeer.

Immers aan die Kaap was dit, net soos in Holland, altyd enigsins 'n vereiste van goeie opvoeding om Frans te ken - die appel het nie ver van die boom geval nie! Barrow vermeld dit van die meisies⁴⁾ en daar was ook 'n Franse skool in 1803⁵⁾. Wat betref leermeesters in Frans⁶⁾ was o.a. Villet en Boniface sodaniges. Frans het dus seker in die algemene opvoeding behoorlik die aandag geniet.

Dat die Franse toneel 'n tydlang kragtig aan die Kaap kon bloei, word begryplik. Hierby sal die aard van die

1) Borcherds, Bladen ens., bls. 195.

2) Colenbrander, Afkomst ens., bls. 113.

3) C. bereken alleen volgens huwelike met vrug aan die Kaap gesluit.

4) Reizen ens. I, bls. 67.

5) Sien bls. 47; Borcherds, Bladen ens., bls. 199.

6) Borcherds, id., bls. 201.

[p. 85]

Franse toneel, lugtig, kleurig, en veral ‘à la mode’, met sy operettes ens., seker 'n sterk aanbeveling gewees het. En wie weet hoever die voorstellinge van 1783 nog in die geheue voortgelewe het¹⁾! Uniek is dat voorstellinge vir liefdadigheid geen enkele maal by die Franse geselskap vòòr 1807 voorkom nie; gedurende die tyd wat dit onder Villet se leiding staan. Villet het stellig nie alleen uit liefde vir die kuns gearbei nie!

Die jaar 1803 was inderdaad 'n merkwaardige aan die Kaap. Die terugkeer van 'n Hollandse regering skyn algemeen 'n buitengewone opgewektheid te laat ontstaan het. Behalwe die bestaande Duitse toneel, neem die Hollandse 'n aanvang; maar op gebied van konserte en Franse toneel was die grootste bloei.

Soos Borcherds²⁾ vermeld: ‘Amateur concerten en tooneeluitvoeringen maakten hoofdzakelijk de publieke vermakelijkheden uit’³⁾.

Op 19 Maart 1803⁴⁾ verskyn die volgende advertensie: ‘Een Fransch Gezelschap van Liefhebbers van het Theater⁵⁾ voornemens zynde op Woensdag den 23^en dezer in den Schouwburg alhier te vertoonen: Les Prisonniers de Guerre, Tooneelspel in twee bedryven, door J.J. Rousseau. En na hetzelve Arlequin Afficheur klugtspel in een bedryf met zang, door Desfontaines (en Barré)’, word 'n ieder wat die voorstellinge wil bywoon, versoek om homself vir biljette by die heer S.J. de Beer te vervoeg.

Vir Saterdag 11 Junie⁶⁾ om half sewe in die Skouburg kondig ‘zeker Fransch Liefhebbery Theater Gezelschap’ weer aan: Les Deux Jumeaux de Bergame (de Florian), Arlequin Afficheur en La Revanche Forcée, aldrie klugspele in een bedryf, waarvan die laaste twee ‘met zang’. Die voorstelling het per slot van rekening op 18 Junie plaasgevind deur ‘indispositie van de musicanten’.

Die herhaling van Arlequin Afficheur wys op populariteit. Die sang-element neem toe. Die naam van C.M. Villet, wat eintlik die draer word van die Franse toneel in hierdie tyd - hy heet elders ‘Entrepreneur’ - verskyn hier vir die eerste maal. Villet is die eerste naam van betekenis op gebied van toneel onder die Hollandssprekende bevolking. Hy is die eerste groot stigter van die tradiesie van liefhebberytoneel. Immers, die Franse toneel was nie alleen by uitstek van die Hollandse bevolking vir sy bestaan afhanklik nie,

1) Sien bls. 27 e.v.

2) Bladen ens. bls. 195.

3) Sien bls. 46-47.

4) K.C.

5) Die Franse oorsprong van die vertaling is duidelik. - F.B.

6) K.C. 28 Mei, '03.

[p. 86]

die Franse geselskap speel soms selfs Hollandse stukke¹⁾; dit gaan tenslotte onder Boniface volkome tot Hollandse toneel oor. Villet verdien dus dat ons nader by hom stilstaan.

Charles Mathurin Villet was Fransman van geboorte en moes in 1803 onder die Bataafse Bewind naar die Kaap gekom het. Op 8 Junie 1856 is hy in Groenpunt oorlede in die ouderdom van 77 jaar²⁾, sodat hy op sy vroegste in 1778 kan gebore wees. Neem ons hierdie jaar aan, dan was hy 25 jaar by sy aankoms in Suid-Afrika. Hy moes iemand gewees het van energie en veelsydige talent op gebied van kuns, wetenskap, en veral sake, soos sy verdere loopbaan aan die Kaap uitwys. In besonder het hy sake en wetenskap weet te verbind. Hy het dit later tot besondere welgesteldheid en algemene bekendheid gebring.

Met die oog op hierdie karaktertrekke kan ons aanneem dat hy tussen sy tyd van aankoms en die aanvang van sy bedrywigheid, geen gras onder sy voete sou laat groei het nie.

Die eerste vermelding van hom vind ek onder 28 Mei 1803³⁾ in verband met die twede Franse opvoering. Daarna bly sy naam onafgebroke met die Franse toneel verbind tot 1806. Ook verskeie kere in 1809 en 1810 word hy in verband daarmee genoem⁴⁾. Dat hy aan die toneel sou meegedoen het enkel of sels hoofsaaklik uit liefde daarvoor, glo ek nie. Sy latere lewenswyse waarin hy hierdie kuns heeltemal vaarwel sê, pleit daar ook teen.⁵⁾ Hy heet gewoonlik ‘Entrepreneur’, wat nogal saaklik klink, en geniet af en toe benefieses, miskien as ekstra vergoeding⁶⁾. Aan liefdadigheid maak die geselskap hulle onder hom nie skuldig nie. Hy sal dus stellig persoonlike belang in die opvoeringe gehad het. Tog was dit m.i. nie sy hoofdoel nie. Die was om homself aan die Kaapse publiek bekend te stel - ons sien dit ook by ander gebeur⁷⁾ - om 'n rede wat ons in die Kaapsche Courant van 14 April 1804 vind. Hy stel hom voor om 'n skool op te rig van nie meer as 12 leerlinge nie, en om onderwys te gee in die Franse, Hollandse en Engelse tale en in die ‘Rekenkunst.’ Kosgangers word ingeneem; hulpmeester is die heer B. de la Motte⁸⁾. Naas so'n doel om reklame vir homself as onderwyser, in besonder in Frans, te maak, kan die toneel verder as byverdienste gekom het.

Onder 5 April 1806 berig hy: ‘Villet (dus reeds 'n bekende naam - F.B.) heeft de eer aan 't Publiek bekend te maken,

1) Sien bls. 92. 93 (1806 en 1808).

2) C. Adv. and C.T. Mail 10 Jun. '56. Doodsberig.

3) Sien bls. 85.

4) Sien bls. 126 e.v.

5) Sien bls. 90.

6) Sien bls. 90, 106.

7) Sien bls. 46.

8) Vgl. vtn. 2 volg bls.

[p. 87]

dat hy zyn Fransche en Hollandsche School weder opgerigt heeft, No. 7 op het Kerkplein¹⁾ naast Juffrouw Swanenveld’. Miskien het die verstoring in sy onderwys gekom deur die politieke gebeurtenisse van begin 1806 en deur die feit dat hy en De la Motte uitmekaar gegaan het²⁾.

Die baantjie van skoolmeester was egter nooit 'n voordelige nie. Konkurrensie was volop. Hier vind ons o.a. alreeds de la Motte, as onderwyser op sy eie (in Engels), en sedert 1809 Boniface as Franse onderwyser. Hy begin dus in 1809³⁾ 'n ander bedryf. Hy word ‘naturalist (of natuurkundige) en zaadhandelaar’ met 'n winkel in die Langstraat⁴⁾; menagerie en botaniese tuin in Somerset-weg, Groenpunt. In alle gedierte, opgesette en andersins, het hy handel gedrywe; van insekte en voëls tot leeus, lewend en dood - inderdaad 'n voordelige handel in daardie dae van ontluikende wetenskaplike bewussyn. Hy moes knap in sy vak gewees het en het besonder bekend geraak. Wetenskaplikes van naam en allerlei reisigers vermeld hom⁵⁾. Tot op Mauritius laat hul van sy plante kom

1) Vgl. K.C. 8 Jan. '05. Tóe al Kerkplein 7.

2) In K.C. 25 Jan. '06 adverteer de la Motte homself as ‘gezwooren Translateur in de Engelsche, Fransche, Hoogduitsche en Hollandsche taalen’; maar 22 Feb. '06 weer - die vertalery was vermoedelik nie te voordelig nie - dat hy 'n Akademie open vir Engels-leergieriges (die Kaap het toe net weer Engels geword - F.B.), daar sy ‘zwakke gesteldheid’ (blykbaar die sleutel tot al sy moeilikhede) hom nie toelaat om huisonderwys te gee nie. Geen kinders onder 12 jaar word opgeneem nie.

3) K.C. 2 Sept. '09; Burchell (sien vtn. 5); Alm. 1845, bls. 471 e.v.; 1846, '52 e.v.

4) K.C. 2 Sept. '09, Alm. 1827, 1832, 1846 e.v. Die nommer het gewissel tussen 71, 100, 43.

5) Burchell, Travels ens. I, (bls. 23) sê van hom (1810) ‘Objects of natural history, such as birds, insects, seeds, and bulbs, the produce of the colony, are collected for sale by an ingenious Frenchman of the name of Villet’.
In Sketches of India (1816, bls. 22) word ‘Villet's Museum’ in Langstraat, genoem as ‘dedicated to Linnaeus..... Natural history, zoology and conchology’ word daar beoefen. Boniface (Sien Bylae VIII) praat van M. Villet die natuurkundige. Maar die beste en volledigste beskrywing gee Teenstra (Vruchten ens. I, 1830, bls. 123) van ‘de kleine menagerie van den heer Villet, een Fransman van geboorte. Men houdt dezen man algemeen voor ryk’, tog het hy 'n buitengewone ‘armhartig voorkomen’. Sy eggenote was vriendlik, egter ‘alles gedwongen’, om te oordeel naar haar ‘zuur gezigt’. Die menagerie was vry volledig en Teenstra het alleen woorde van lof daarvoor. Ook prys hy die tuin. Die heer Villet maak van dit alles een ‘object van handel. In de stad heeft hy een winkel met opgezette vogels en viervoetige dieren; maar wacht U dat U aldaar niet onder zyne alles grypende arendsklaauwen vervalt!’ Van sy merkwaardige onderwerpe het Villet dikwels tentoonstellinge gehou, teen betaling. Adv. K.C. 27 Okt. '21; C. Adv. 4 Apr. '29. So word van hom vertel ‘Villet, de naturalist, die half baviaan en half stokvisch tezamen naaide en dan als zeemeermin vertoonde’. (Z.A. 23 Jan. 1868).
Origens was hy lid van die ‘Maatschappy ter Uitbreiding van Beschaving en Letterkunde’ aan die Kaap (Ned. Z.A. Ts., 1840, bls. 80), en het meermale geskenke van belang van natuurkundige aard aan die S.A. Museum gegee (K.C. 8 Jul. '23; Chron. 12 Sept. '26). Ongetwyfeld was hy vrekkig. Selde of nooit sien ek sy naam op weldadigheidslvste ens. nie voor die end van sy lewe. Of hy toe 'n ‘staetveranderinge’ ondergaan het, dan of dit deur die dwang van openbare mening of van sy kinders gebeur het, weet ek nie. Hy het 'n taamlike groot familie gehad: verskeie seuns en dogters. Hoeveel weet ek nie. Maar hy het drie seuns nagelaat (Alm. '53-57, Naamlyste). Berigte van oorlyde van dogters van hom kom verskillende kere voor. (K.C. 8 Jul. '25; G.G. 25 Apr. '28).
Dat hy inderdaad welgesteld was blyk uit die feit dat hy onder die eerste klas grondeienaars vir belastingdoeleindes in Groenpunt aangeslaan was. (Alm. '43, bls. 95).
Hy sou Protestant aan die Kaap geword het volgens famielieoorlewering. (Fam. G. Villet, Langstraat, Kaapstad). Hy het hom in die Hollandssprekende bevolking opgelos; waarvan sy afstammelinge vandag 'n deel vorm, o.a. skrywer.

[p. 88]

en noem die met lof¹⁾. Hy was besonder welgesteld, maar vrekkig. Hy het hom in die Hollandssprekende bevolking opgelos en het Protestant geword.²⁾

Die Franse opvoeringe solank dit onder Villet se leiding staan, vind ewenas die ander in die Afrikaanse Skouburg plaas. Saterdag is die gewone speeldag, behalwe waar anders vermeld. Op 13 Augustus³⁾ het die Franse Geselskap opgevoer Toinon et Toinette (Desboulmiers) Ks. in 2 Bed., en Le Tableau Parlant (Anseaume), Ks. in 1 Bed.; op 15 Oktober⁴⁾ Les Jardiniers (Davesne), Bs. in 2 Bed., en Le Tonnel(l)ier (Audinot), Ks. in 1 Bed., almal met sang.

Hierna moes die Franse toneel 'n buitengewone aanwins gekry het in die persoon van die heer Delémery, vermoedelik 'n beroepspeler. Hy is in die geval die eerste akteur aan die Kaap wat spesiaal vermeld word.

Vir 29 Oktober⁵⁾ word aangekondig ‘Pi(y)gmalion (Rousseau), en na 't zelve Le Directeur de (la?) Comédie, zullende de Heer de Léméry in beide deze stukken de hoogste rol speelen’. Die koerant vermeld hom spesiaal⁶⁾: ‘De heer Delémery zal hedenavond op het Tooneel verschynen, wien men verneemt, dat buitengewone talenten bezit, en waarvan men niet twyffelt, dat de Schouwburg opgedrongen zal zyn met Toeschouwers.’ Vermoedelyk het die heer Delémery met die plaaslike geselskap saamgespeel, en was hy op weg naar Mauritius. Hierna verdwyn hy plotseling en word nie weer vermeld voor 8 Junie

1) C. Adv. 12 Okt. '36

2) Sien bls. 87, vtn. 5.

3) K.C. 30 Jul. '03.

4) K.C. 1 en 13 Okt. '03.

5) K.C. 22 Okt. '03.

6) K.C. 29 Okt. '03.

[p. 89]

1805¹⁾ nie; dus byna 20 maande later. Dan tree hy in 'n hele reeks voorstellinge op van die ‘Liefhebbery Gezelschap’. Daar word ook gepraat onder 14 Desember 1805²⁾ van ‘Amateurs de l'Isle de France’.

Intussen gaan die ou geselskap sy gang en speel op 10 Desember: Le Fou Résonnable ou l'Anglais (Patrat), Bs. in 2 Bed., en Les deux Chasseurs et la Laitière (Anseaume), Bs. in 1 Bed., met sang.

Tot hierdie tydperk kan ook gereken word, hoewel dit in die volgende jaar val, die opvoering van 7 Januarie 1804 2), waarin ‘op versoek van veele Liefhebbers’ vertoon word Annette et Lubin (Favart), Bs. in 2 Bed., en herhaal word Le Tonnelier (Audinot), Ks., beide met sang. Ook word gesê dat die stukke is ‘de laatste Opera's die alhier vertoond zullen worden’. Eintlik word bedoel Opera Comique of Operette.

Veranderinge is dus op koms wat betref die Franse toneel. Dit sou kan samehang met die feit dat Janssens in Januarie 1804 sy beste regiment naar Java moes stuur³⁾, en die geselskap dus spelers verloor het. Inderdaad vind daar 'n hele omkeer ten opsigte van die Franse toneel plaas. Onder 14 April 1804⁴⁾ verskyn die volgende ‘Tooneel-Bericht’.

‘Met Permissie van den Heer Procureur Generaal⁵⁾ zal een nieuw Fransch Blyspel-Gezelschap, 't welk zich met de ordinaire Fransche Tooneel-Liefhebbers alhier vereenigd heeft, de eer hebben op Zaturdag den 2^den dezer maand in den Schouwburg (te) vertoonen: Le Barbier de Seville (Beaumarchais), Blyspel in 4 Bedryven benevens eene fraaye Pantomime, verçierd met verscheidene Militaire Evolutien.’

Die veranderinge dus wat die Franse geselskap ondergaan het is dat die vorige sangspele van die baan is; nuwe kragte het bygekom; die geselskap bepaal homself tot blyspele; dans skyn die plek in te neem van sang. Die ‘Militaire Evolutien’ kan 'n aanduiding wees van die (militêre) aard van die geselskap en sy publiek.

Hierdie voorstelling was egter geen groot sukses, tenminste finansieel, nie. Dus⁶⁾ ‘Het Fransche Liefhebbery Geselschap, hebbende door hunne vertooningen op den 2^den dezer maand, hun doelwit niet kunnen bereiken, namelyk om aan Mr. Villet

1) K.C.

2) K.C. 24 Des. '03.

3) v.d. Merwe. Die Kaap ens. bls. 52; volgens Theal, 1795-1834 bls. 88, in Febr.

4) K.C.; ook 1 Apr. '04.

5) As gevolg van die Proklam. van 30 Jul. '03; sien bls. 104.

6) K.C. 28 Apr. '04.

[p. 90]

eene redelyke innaame te verschaffen’ om rede van die sware onkoste, het hom ‘eene tweede subscriptie vergunt... En daar hun aanstaande vertrek van hier naar Europa niet toegelaaten heeft eene nieuwe Comedie in zoo korten tyd te bewerkstelligen’ sal hul op Maandag 30 April weer opvoer ‘den Barbier de Seville... van Beaumarchais, Gevolgt door Arlequin Afficheur’, die ou gunsteling, Bs. in 1 Bed. ‘met zang, van Mrs. Desfontaines en Barrê (Barré)’. Deur ‘de beweegredenen van weldadigheid tegen den bovengen. Entrepreneur (en) de goedkeuring... by de eerste vertooning van zo veelen inwoonders dezer stad verkreegen’ hoop hulle op 'n ‘gunstige uitkomst.’ 'n Benefiese dus vir Villet met medespelendes, vermoedelik van 'n Franse vloot afkomstig¹⁾, wat terloops meedoen aan Kaapse toneel op hul deurreis naar Europa.

Die volgende opvoering vind plaas op 23 Junie met²⁾ Le Médecin malgré-lui, Bs. in 3 Bed. deur ‘J.B.P. de Molière’, en Le(s) trois Africaines, Bs. in 1 Bed.

Vervolgens word opgevoer op Maandag 23 Julie³⁾: Zaïre, Trs. in 5 Bed. deur ‘de Voltaire’.

Van belang is hierdie opvoering, omdat nou vir die eerste keer 'n groot ernstige stuk gespeel word. Trouens die hoëre peil het al met die vorige stuk, die Barbier van Seville (Beaumarchais), begin. Ons kan ons indink dat die publiek mettertyd genoeg van die gedurige opvoer van vaudeville en opera comique sal gekry het; en vir 'n keer - dis bowendien 'n Hollandse publiek - swaarder kos verlang.

Tot 8 Jun. 1805⁴⁾ verneem ons niks van die Franse geselskap nie. Vermoedelik was dit voorlopig uitgeput. Dan kom daar 'n skielike herlewing, heeltemal in die ou trant. Die heer Delémery maak nogmaals sy verskyning.

Die Franse liefhebberygeselskap kondig vir Maandag 17 Junie⁵⁾ weer aan: (Janot, ou) Les Battus paient l'Amende, (Dorvigny), ‘comédie parade’ in 1 Bed., en Les Souldiers Mordorés, ou La Cordonnière Allemande (Ferrières), ‘comédie lyrique’, in 2 Bed. ‘Mr. Delemery remplira le rôle de Jannot et celui de Michel, il fera le compliment d'ouverture en vers.’ 'n Styging ineens van die toegangspryse pleit vir die heer Delémery.

Vir Maandag 12 Augustus 1805⁶⁾ word vermeld ‘eene eerste

1) Theal, 1795-1834, bls. 101.

2) K.C. 2, 9 Jun. '04.

3) K.C. 14 Jul. '04;

4) K.C.

5) K.C.

6) K.C. 27 Jul., 10 Aug. '05.

[p. 91]

vertooning van Arlequin protégé par Blephégor zynde eene Pantomime of Stommespel van onvoelbaare Schimmen, die men nog nooit in deze Stad gezien heeft.... met passende Muziek’. Vooraf gaan: Eraste, ou l'Enfant proscrit de (par) son Père, zynde een Herderspel in één Bedryf.’ Tenslotte volg: ‘Le Paysan, soldat malgré lui,¹⁾ Blyspel in onrym’ in 1 Bed. ‘Mr. Delémery zal in dit Stuk de rol van Mr. de la Branche spelen, en alle de Krygsbewegingen doen uitvoeren.

In Eraste zal hy de Rol des Vaders spelen, en die van Hansworst in de Pantomime; dewelke zal vertoond worden door de volgende Persoonen namentlyk Cassandre, Colombine, vier Ruiters te paard, drie Dieven, twee Duivels, een Tovenaar, Harlequin, Pierrot, etc. etc.’ 'n Skimmespel, 'n herderspel, 'n blyspel, musiek, Mr. Delémery en prysverlaging: inderdaad aantreklikhede genoeg om enige publiek te trek. Besonder verteenwoordigende 18^e eeuse toneelkuns is dit ook, terwyl die talent van die heer Delémery aan veelsydigheid weinig te wense skyn oor te laat.

Reeds die volgende Maand, op 30 September,²⁾ volg: La Clochette (Anseaume), ‘Comédie’, La Meunière De Gentilly (Monier), Le Mariage Forcé (Molière). Ieder in een bedryf.

Die heer Delémery behou sy karakter van transformateur soos blyk uit die mededeling: ‘Mr. Delémery zal de rol van Jean le Blanc in La Meunière, dezelve van Nicodème in La Clochette, en die van de twee Docters, en de Broeder in Le Mariage Forcé speelen.’ Vyf rolle in één aand³⁾!

Op 23 Desember 1805⁴⁾ gee in die ‘Théatre du (de la) Société (Societeitsschouwburg⁵⁾... les Amateurs de l' Isle de France⁶⁾ au Bénéfice de Mr. Villet’: Le Soldat Magicien (Anseaume), Bs., en On ne s'avise de tout, ‘Comédie Melée d'Ariettes de Mr. Sedaine’. ‘Gezang’ heet dit in Hollands. Hierna sal nog ‘deux amateurs feront quelque(s) tour(s) d'addresse(s) (lichamelyke behendigheden)’: die eerste voorbeeld van variété op die Kaapse toneel⁷⁾.

Van begin 1806 was die Engelse terug aan die Kaap, en kwyn die geselskap. Advertensies verskyn nou in Engels en Hollands; ook verander die aanhef daarvan. So begin die aankondiging⁸⁾ vir die eerste opvoering van die jaar, op

1) Dieselfde as Le Soldat malgré lui, ou Le Soldat Poltron van Rosigmond of Chevalier, ± 1668?

2) K.C. 14, 28 Sept. '05.

3) Sien bls. 99.

4) K.C., 14 Des. '05.

5) Sien bls. 42.

6) Miskien van die Atalante afkomstig, sien bls. 83.

7) Sien bls. 76.

8) K.C., 24 Mei '06.

[p. 92]

31 Mei, ‘Met Permissie van het Gouvernement.’ Stukke was die ou gunsteling Pi(y)gmalion (Rousseau), Bs. in 1 Bed.; 'n ‘Lyrische Scene (Lyric Comedy)’ deur Delémery, en Men doet wat men kan, maar niet wat men wil (naar die Frans van Dorvigny, vertaal deur Ogelwight Jr.), Bs. in 1 Bed., klaarblyklik in Hollands. Ook ‘zal men eenige Arietten (Airs) zingen’. Die opvoering geskied in die Skouburg.

Die skokkende gebeurtenisse van hierdie jaar, en die veelvuldigheid van konserte¹⁾ kon die aktiwiteite van die geselskap hierdie jaar en die begin van die volgende nadelig beïnvloed het. Die waarskynlikste rede is egter: hul is besig om planne te maak vir 'n eie skouburg.

In 1807 verminder die konserte, maar 'n Engelse geselskap vang kragtig met speel aan. Van die Franse toneel verneem ons niks tot 5 Desember²⁾ nie. Dan heet dit: ‘De Heeren Intekenaaren van het Fransche Liefhebbery Theatre worden verwittigd dat op Zaterdag den 12^den dezer den 2^den Representatie zal worden gegeven bestaande in La Revanche Forcée en De l'Astronomanie. En zulks alle 14 dagen zal worden gecontinueerd in de nieuwe Schouwburg.’ Hieruit blyk: die geselskap het homself opnuut saamgestel as 'n intekenonderneming; hierdie voorstelling is al die twede; die geselskap dink om alle 14 dae op te voer. Laasgenoemde sal naar Engelse voorbeeld gewees het³⁾, miskien as teenprestasie van Hollandse kant. Verder het hul 'n eie lokaal⁴⁾, 'n pakhuis wat as sodanig ingerig is⁵⁾. Tenslotte - exit Villet; solank tenminste die geselskap op hierdie voet bestaan. In hierdie jaar sal ook L'Enragé van Boniface gespeel gewees het⁶⁾

Hier begin naar alle waarskynlikheid die tradiesie onder die Hollandssprekendes om vry algemeen as geslote geselskappe in eie lokale - meestal verklede pakhuise of kelders - hul kuns uit te oefen.

By sulke onderneminge sal die verlange naar afgeslotenheid, naar ‘onder ons’ wees, terwille van die samewerking en ter voorkoming van openbare kritiek⁷⁾, naas miskien die wens tot afsondering van die Engelse, gegeld het. Moontlik was die Afrikaanse Skouburg ook te groot en te duur vir die Hollandssprekendes se doel; was hul in elk geval afhanklik van die

1) K.C., 4 Jan. '18. e.v., aanmekaar, soms tweekeer per maand.

2) K.C.

3) Sien bls. 71.

4) Sien bls. 94.

5) Of dit dieselfde was as die Theatre du Société, sien bls. 91 (1805), val moeilik te sê. Daarna speel die geselskap weer in die Skouburg, sien bls. 92. (1806); en hier word gepraat van ‘nieuwe Schouwburg’. Die nuwe organisasie dateer in elk geval van hier.

6) Sien bls. 277.

7) Sien Bylae IV; vgl. bls 492.

[p. 93]

hele publiek om dit te vul. Hierby sou Engelse steun - bowendien in 'n tydperk toe die Engelse toneel self 'n bloeityd beleef het - allig ontbreek het; afgesien van die onaangenaamheid van Engelse kritiek¹⁾.

Hier ook reeds, jammer genoeg, begin die gewoonte van die Hollandssprekendes om allesbehalwe gereëld hul bedrywigheid aan te kondig, sodat veel van hul aktiwiteit op die manier waarskynlik vir altyd in duisternis gehul sal bly.

Die eerste aankondiging in 1808 is van 'n opvoering op Woensdag 18 Mei²⁾, en die voorstelling begin byna tegelykertyd met die Engelse winterseisoen. Stukke is ‘in 't Hollandsch’: De Snyder en Zyn Zoon (Fusz) en De Dragonder te Thionville (Bourlin Dumaniant), beide blyspele. Verder ‘zal het geene dat deze representatie mogte worden gebeurd, komen ten profyte van de armen dezer stede’ Dis die eerste vermelding van weldadigheid van die kant van die Franse liefhebberytoneelgeselskap.

Die speel van Hollandse stukke is leersaam vir die invloede wat in die geselskap blyk werksaam te wees. ‘Hollandse’ spelers en gehoor laat hul aanwesigheid duidelik voel.

Nog geen twee weke daarna nie, op 28 Mei³⁾, volg in Frans Alexis ou l'Erreur d'un bon Père (Marsollier en Vivetières) en L'Opéra Comique⁴⁾. Die geselskap bly klaarblyklik hul voornemens van die vorige jaar⁵⁾ in die oog hou, en speel ewenas die Engelse om die veertien dae⁶⁾.

Stilte volg weer, ofskoon die geselskap waarskynlik intussen voortgespeel het. Die volgende vermelding van wat ongetwyfeld 'n ekstra voorstelling is, en die daaropvolgende vermelding van verkoop, wek hierdie vermoede.

Op 8 Oktober⁷⁾ word aan intekenaars en ander bekend gemaak, dat die stukke: Le Petit Matelot, ou Le Mariage Impromptu (Pigault le Brun), Ks. in 1 Bed., en Le Jour de Fête, ou Le Pouvoir de la Bienfaisance, Bs. in 2 Bed., met ‘een Ballet door Kinderen’ - steeds 'n kenmerk van Hollandse toneel - op Dinsdag 11 Oktober ‘strekken zullen ten profyte van eene Weduwe’.

Die algemene ondervinding van die geselskap uit hierdie tyd moes egter minder suksesvol gewees het. Op 26 Novem-

1) Vgl. bls. 130.

2) K.C., 14 Mei 1808.

3) K.C., 21 Mei 1808.

4) Dieselfde as L'Opéra Comique Assiegé (1730), deur Le Sage en D'Orneval?

5) Sien bls. 92.

6) Sien bls. 71 e.v.

7) K.C.

[p. 94]

ber¹⁾ verskyn die volgende betekenisvolle berig: ‘The French Theatrical Company intending to leave off performing, present for sale by Private Contract in one lot all the Scenery, Dresses, Seats etc., belonging to their Theatre’; en so die goed nie voor 1 Desember van die hand gesit is nie, sal dit by publieke veiling op diè dag verkoop word ‘at the store appropriated for the Theatre’.

Hier sal ons voorlopig die Franse toneel laat; want voor hy finaal sterf, sal hy onverwags 'n verjongingskuur ondergaan, waarin hy sy hoogste glorie van voorheen miskien oortref.

1) K.C.