Logo DBNL
Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855 (1928)

Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855

(1928)–F.C.L. Bosman–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

§ 2. Engelse Toneel.

Ek het al aangetoon hoe die Engelse toe hul in 1795 aan die Kaap gekom het, daar weinig of geen publieke vermaaklikhede gevind het nie.2) Dit was 'n groot garnisoen wat daar in besetting was, gemiddeld ± 5000 man, en hulle het ontspanning op allerlei maniere gesoek, deur wedrenne, bals, ens.3) In besonder het hul dit ook deur toneel gesoek. Dit was 'n gesonde vermaaksoort en het dadelik die volle steun van die owerheid verkry4). Lady Anne Barnard beskrywe vir ons taamlik volledig die geskiedenis van die geboorte van die Afrikaanse toneel, van die ontstaan van die Afrikaanse Skouburg.

Onder I Junie 1800 vertel sy:5) ‘By the bye, there is a

new scheme with which the Governor is bitten, and which (like the affair of the select concert) will probably fall to the ground from its not being on a well-judged plan. 'Tis a theatre, all boxes, no pit, each box to cost 24 £. a year, and to hold six subscribers, for twelve nights only; consequently it is on too dear a plan to suit the pockets of subalterns, and yet they look for the performers from amongst the military. We have a box, of course, but take no subscribers, giving away our tickets as we please to our friends. Thirty-two boxes are subscribed for; but large as this sum is for this small place, it is found too little to repair an old pottery belonging te Government for that purpose, which by estimate (the scale of Sir George's ideas being always too much en grand) would cost 2,500 £.

His idea of a theatre was grounded on a little piece got up by Doctor Somers, physician to the Army, in the Military Hospital, which hospital his wife, who is a fine-spoken woman, will not call hospital but Sea-line! It was really very well, however, upon the whole. The piece was one of Foote's called Teasle; the Doctor himself acted “Lady Bentweazle” in a very Lady Bentweazle-like manner, Major Glegg was “Carmine”, and Colonel Barlow was inimitable as “Puff”. I had an old shilling Paris-plaster horse which acted the equestrian statue of Marcus Aurelius, the figure only wanting; and a large bronze Venus in paper, out of my stores, was dug out of the Herculaneum for the occasion. The Doctor spoke an ode, rather of, than to, the passions, and Mrs. Somers spoke a prologue of her own composing. Altogether it was very good, innocent fun, and much more harmless than horse-racing, drinking, or any other amusement that could be introduced to bring people together in such a place as this. Sir George, enchanted, with the entertainment, instantly began to invent a mode for continuing it, arranged the plan of this theatre, and brought forth the bantling scheme, a full-grown arrangement. We all subscribed to it, though we foresaw the difficulties likely to present themselves. No sooner was the first point gained, and a prospect had of a sufficient number of male performers, than the gentlemen actors declared half off, unless ladies would join in the cause. This idea was secretly one of Sir George's, too; and thus supported, he came forward with all his power and all his persuasion to prevail on us all to assist. Mrs. Somers, a pretty Mrs. Kelso, and one or two other ladies hinted themselves ready to act if I would, or if Mrs. Dundas or Mrs. Blake would. The last said she would if I would (knowing that I would not); the other said nothing. I told the Governor frankly that if he had a theatre

in his own house, and laid his commands on me to do anything to prove my desire of contributing to his entertainments, I was ready, providing the part given me was sufficiently insignificant, but that I had neither talents nor memory for more. As to acting on any theatre where money was to be paid for admission, or any theatre except one in his house, I whispered my fixed refusal. But everyone is at me on the score of my being able to sing; as to being able to act, I make no doubt I could if I were to try. But I am very sure that I won't, and that if I could suppose I was to start forward the first of actresses, it would not make me the less resolved against what it is want of sense to propose to me.

Whether this matter will fall to the ground altogether, or whether the Governor will fit up a little theatre in his own house (which in point of expense would be a twopenny matter), I can't tell. If he does the latter, all the ladies are ready to join me in offering to do something, to dance a cotillon between the acts, be chorus or orange girls, or anything to prove their good-humor. But we are in great hopes that the trouble this would give his Excellency (which he is not fond of taking except in his own way) will prevent our offers from being accepted’.

Die eerste opvoering het dus van die garnisoen uitgegaan en in die hospitaal plaasgevind; en die goewerneur, sir G. Yonge wat teenwoordig was, kom daardeur sodanig in verrukking, dat hy planne op tou sit tot die oprig van 'n vaste Skouburg. Die planne tot ombou van 'n bestaande regeringsgebou, die steenmakery (pottery) uit subskripsiegelde val deur, op grond van onkoste, en ewe weinig kon die regering natuurlik regstreeks geld uit die skatkis tot 'n publieke vermaaklikheid bydra. Sir George het egter private inisiatief aan die werk weet te sit, en so vind ons onder datum 26 Junie 1800, die volgende brief aan die Goewerneur:1)

‘Sir, - I am requested by the gentlemen whose names are subscribed to the accompanying proposals to lay the same before you for the approbation of Government in order that the necessary licence may be obtained for the purposes therein mentioned.

I am, Sir, with respect,
Your most obedient humble servant,
Henry Murphy.

Proposals for establishing a Private Theatre under the Direction of the following gentlemen: E. van Nuldt Onkruydt, Esq., Director and Treasurer; S.A. Watermeyer, Esq.; J.

de Vries, Esq.; Mr. Henry Murphy; Mr. S.E. Hudson; Mr. P.H. Frouengelder.

The number of subscribers to be limited to 150 at 25 rix dollars for the season, each subscriber to be entitled to two tickets. There shall be twelve performances during the season, alternately Dutch and English, and the first performance will take place as soon as a sufficient number of subscribers are procured to defray the necessary expenses.’

Die plan bly dus vir 'n private skouburg d.w.s. 'n skouburg alleen vir intekenaars. Dit was die gewone manier toentertyd, om beide van 'n uitgesogte gehoor en van voldoende ondersteuning seker te maak1). Die plan beoog ook 'n groter aantal intekenaars teen minder intekengeld. Die kommissie en opvoeringsplanne blyk verteenwoordigend te wees vir die Hollands- en Engelssprekende dele van die bevolking.

As antwoord op hierdie brief volg die skenking van 'n stuk grond op die Boereplein2) vir die bou van so'n skouburg. Die voorwaardes in verband daarmee blyk uit die Akte van Transport wat in die Kantoor van Aktes berus. Dit is uitgegee onder datum 25 Nov. 1800 ‘Door Zyne Excellentie, Sir George Yonge, Baronet..... Gouverneur’ (ens. ens.). Die stuk lui:

‘Hoe wy aan de Heeren Lt. Col. James Cockburn, Majoor Birkenhead Glegg, Edmund Summers, Oloff Marth. Berg en Jos. Bray, Leeden van het Commissie over de Schouwburg alhier, zo aan hun als de overige leeden en eigenaars, zynde Zyne Excellentie Sir George Yonge, Bt., (ens.) Willem Stephanus van Ryneveld, Henry Erskine, John Pringle, Richard Blake, Joh. Zorn, John Grulsbone (?) Price Tucker, Thomas Wittenoom, Ch. Bird, Michael Hogan, John Ruxton, Joh. Gys. Blanckenberg, Isaac Strombom, Haines Wade Battersby, James Lourie, John Elmslie, Alexander Macdonald, Simon Tufts en Alex. Tennant vergunde, toegestaan ende gegeven hebben...... tot het opbouwen van een Schouwburg... zeker stuk lands geleegen in deze Tafelvalley en aldaar aan de Boeren Plein groot in Breedte zeven en veertig Voeten en vier Duimen, in lengte een honderd en zeven voeten en Vier Duimen mitsgs. Dertig Quadraat voeten gronds in elke directie ronde de ged: Schouwburg’ ens. Die juiste plaasbeskrywing volg en 'n kaart, waarvan ek die bygaande kopie gee.



illustratie
Plan van grond.


Grond en gebou word aan eienaars oorgedra ‘met volkomen magt en authoriteit om hetzelve van nu af aan erflik te mogen bezitten mitsgaders ook naderhand des van zulks zynde met voorkennis van de Regering alhier te veralieneeren of te verkoopen’, altyd natuurlik met inagneming van bestaande wette. Die enigste beperkende voorwaarde eintlik gestel heet: ‘dat 't Gebouw welke tot een Schouwburg word geappropriëerd altyd tot publieke divertisementen zal moeten dienen’. Kelders ens. onder die Skouburg mag egter vir ander doeleindes gebruik of verhuur word; evenwel nie afsonderlik van die hoofgebou verkoop nie. Eweneens mag nie oor die omringende grond sonder regeringsverlof beskik word nie. Daar word ‘wyders aan een ieder der bovengemelde Eigenaren verleend een Certifikaat van 't 24ste aandeel in 't voorz. Stuk Land en de daarop geconstitueerde Gebouwen welke Certifikaat ten veralieneering transportabel zal zyn met een endorcement’ by die Goewernementsekretaris geregistreer. - Die stuk is geteken deur sir George Yonge en A. Barnard, Koloniale Sekretaris.

Die Skouburg het dus 24 aandeelhouers waarvan selfs die Goewerneur een is; die ander is verteenwoordigend van militêre, amptelike en burgerlike kringe, Hollands en Engels1).

Dit kan nie ontken word nie, dat dit werklik 'n prysenswaardige skouburg was vir 'n stadjie soos Kaapstad in die tyd, met ongeveer slegs 6000 blanke inwoners, afgesien van die garnisoen2).

Intussen blykens lady Anne Barnard word, voor die offisiële kantjies en randjies van die saak klaar was, met die bou van die nuwe Skouburg reeds 'n aanvang gemaak. Lady

Anne vertel onder 28 Julie 18001) - die Transport is uit November -:

‘I suppose that we are all agog here with visions of future acting. The Governor is so bit with the idea...that he goes every day to the spot where they are digging the foundation, and sits there for hours with Mrs. Blake as I hear’. Wat, onderwyl, verder opvoeringe betref, sê sy: ‘A few days hence we are to have another piece at Doctor Somer's, viz. at the Sealines, for Mrs. Somers does not permit it to be called Hospital and as it is alledged the Doctor does not permit anybody to be sick in it, there is the more room for a theatre. It is very good innocent amusement however, that of acting and enchanted with it as Sir George is, I wonder why he would not fit up a theatre in his own house, where everybody coud have acted. It would have been a twopenny expense, and better judged than to introduce this new amusement in a place which you wisely thought too young for a variety of dissipations or methods to be introduced of spending money.

I have a great mind to enclose you some stuff which no mortal existence but Mr. Barnard knows I wrote. Col. Barlow is to act Major Sturgeon. He sings pleasantly and Mr. Barnard pop'd these verses slyly into the Post-office, with a few lines from the writer requesting him to shew them to the Doctor, and if he and the lot thought there was nothing offensive in the liberty a poet had taken with the highest and most respected characters, that they were at their service to introduce into the piece now in rehearsal, the last piece as the writer understood, to be acted. If they were not deemed worthy, the gentlemen had only to burn them, no other copy shoud appear’.

Die verse was van lady Anne self, grappig maar absoluut onskuldig. Sy vertel verder: ‘Col. Vandeleur I hear is writing a prologue for it. It will be dull enough, with a good deal of attempt. His last (when I saw the copy of it in Col. Barlow's hands) put me in mind of a beggar's cloak, so interlined, cut out, and inserted, that the original was lost in the amendments. “Hush”, said Col. Barlow; “we must not tell how much botching this has taken.”’

Onder 8 Augustus 1800 kry ons die verdere geskiedenis van hierdie versies. Hulle het baie ‘sensation’ veroorsaak. Selfs die Goewerneur is verdenk as outeur, tot sy genoeë. Tog word kol. Barlow die mees waarskynlike geag.

Wat lady Anne vertel maak duidelik hoe groot die algemene belangstelling vir sulke opvoeringe moet gewees

het. Sulke persoonlike trekkies sal seker veel daartoe bygedra het om die belangstelling te wek.

Onder 18 Oktober 1800 skrywe lady Anne1): ‘Flirting ('n doring in die oog van lady Anne aan die Kaap! - F.B.) leads me to think of publick places, and publick places leads to the theatre here. It goes on merrily, the walls half way up, and the warehouses below finished.’ In die Kaapsche Courant van 15 November 1800 word ook die hoop uitgespreek dat ‘by het openen’ van ons toneel alhier aan een stuk van ‘onzen onsterflyken Shakespeare’ die voorkeur sal gegee word2). Dit was egter vooruitloop.

Onder 22 Maart 18013) skrywe lady Anne: ‘N.B. The theatre I think will never be opened now - two of the chief military actors are off on the expedition.’ Die gebou in elk geval was dan klaar. Ook verskyn onder 2 Mei 18014) 'n advertensie waarin: ‘De Respective Eigenaren van de Africaansche Schouwburg’ tot vergadering opgeroep word namens die Komitee, by die huis van die heer J. Bray, Strandstraat 26, om oor ‘de algemeene belangens te delibereeren.’ Miskien hang dit saam met die a.s. vertrek van sir George Yonge, wat op aanklag van wanbestier skielik naar Engeland teruggeroep was5). Ongelukkig was hierdie beskuldiginge al te waar. Hoe weinig egter die Kaap aan sir George Yonge in ander opsigte te danke het, ten opsigte van toneel sal dit hom steeds dankbaar moet bly en sy naam in ere hou. Onder hom maak die toneel 'n vaste begin; hy bou die eerste skouburg. Ook lady Anne moet getuig6): ‘Sir George likes that the Place should have a flourishiug air, by variety of amusements’, maar tiepeer tegelykertyd sy swakke kant, ‘and flourishes away in reparations and improvements, without trying at the same time to increase the funds’. Sir George het dit seker in baie

opsigte goed bedoel met die Kaap, maar die uitvoering van sy voornemens was nie so suksesvol nie.

Sir George het 'n bal aan die rolle gesit wat nie meer sal ophou nie. Op 28 September 18011) vind 'n vergadering van skouburgeienaars plaas, ‘om gewigtige redenen,’ blykbaar in verband met die a.s. opening van die gebou. Dit vind in Oktober 1801 plaas. Lady Anne beskrywe hierdie gebeurtenis. Tegelykertyd is haar verhaal ons oudste dramatiese kritiek2): ‘Paintings make me think of the Theatre. It was opened for the first time a few days ago - a very pretty one indeed3). We felt ourselves obliged to go and to pay a sum for our box, else we shoud have deen call'd stingy and ill-humoured. The scenes were very well done, some of them by young Cockburn. Mrs. Dundas is also doing one for it - they now protect it, so all the old opposition is obliged to come round. It opened with an address to Apollo, spoken by Dr. Somers, and wrote by Mrs. Somers. It was too fine for anyone to understand it, and seem'd rather an index to pretty learning than any conversation which Apollo coud have liked to listen to - however the scene was good, and all was new. The piece was a dull one, the first part of Henry the 4th. The Doctor thought that he shone in Falstaff, we did not agree with him. Do you remember the soliloquy upon Honour? It was not a bad stricture on some people present, had they felt it so. What is honour? A Word. Who hath it? The man that died on Wednesday. Doth he feel it? No. Is it insensible then? Yea, to the dead. But will it not live with the living? No. Why? Detraction will not suffer it. Do you not think I had some virtue for not loudly clapping and looking certain folks in the face? But reforming particles are all, as Yorick says “Very dead in me”’.

Die persoonlike element bly sterk in die opvoeringe. Immers gen. Dundas was toe ‘the powers that be’, lady Anne, helaas, ‘that have been’. Die dekorasies was beter as die spel.... 'n weinig bemoedigende begin. Dit sal die eerste van 'n reeks voorstellinge gewees het, waaromtrent ons in die Kaapsche Courant van 19 September 1801, die volgende mededeling vind:

‘Het is ons tot genoegen te kunnen melden, dat, naa afbetaling der noodige onkosten, de inkomsten der zes eerste toneelspeelen, welke in het Afrikaansche Schouwburg zullen geheeven worden, bestemd zyn ten profyte der pryslyke

Instelling “Tot Behoud en Onderstand van Kraamvrouwen, gehuuwd aan Militairen.”’1)

Die filantropie in die diens van die kuns - hier begin dit al! Die garnisoen gaan voor met opvoer soos lady Anne en ander2) genoegsaam getuig. Ongelukkig word die opvoeringe allesbehalwe gereeld in die koerant geadverteer; om van verslae vir lange tyd maar heeltemaal te swyg. So het ons dikwels onderbrekinge in ons gegewens, waardeur 'n getroue navertel van die hele geskiedenis onmoontlik word. Hier het ons reeds 'n eerste voorbeeld van so'n onderbreking. Al wat ons dus vir 1801 kan konstateer is dat die garnisoen minstens ses opvoeringe gegee het, met liefdadigheid as doel.

In 1802 word die mededelinge 'n bietjie vollediger. Die eerstes wat begin adverteer het, was die Duitse geselskap3), maar direk op hul hakke volg die Engelse: die garnisoensgeselskap. Die volgende jaar sal ook die ontstaan van Hollandse en Franse toneelgeselskappe sien, wat stellig die beriggewing ten goede sal gekom het.

In 1802 word gereeld deurgespeel. Die eerste vermelde opvoering, op Woensdag 31 Maart4), het saamgehang met die Najaarswedrenne5). Die stukke heet: The Prisoner at Large (O' Keefe) en The Agreeable Surprise (O' Keefe). Die plek word eenvoudig vermeld as ‘De Schouwburg’. Die Bestuur is dieselfde as die van die wedrenne, al drie militêre.

Dan word meteens vir Maandag 10 Mei in die ‘Afrikaansche Schouwburg’ reeds die vyfde vertoning aangekondig: ‘Het Blyspel Three weeks after Marriage (Murphy) en na hetzelve het Kluchtspel The Devil to Pay6)’ (Coffey).

Op Maandag 28 Junie volg die ‘Sesde Vertoning7), Ter viering van de Verjaardag van Zyne Majesteit, Het Blyspel van Little Hunchback, or A Frolic in Bagdad (O' Keefe), en na hetzelve, The Interlude of the Magic Zone.’ Op spesiale versoek word ‘gerepeteerd’ The Devil to Pay, or The Wives Metamorphi(o)sed (Coffey). ‘Waarna dadelyk... door de Heer Petersen en zyn Leerlingen Een Ballet-Pantomime, voerende ten Tietel The Cunning Wife, or The Lover in a Sack.’ Nog was dit nie al nie. Daar sou volg 'n ‘Afscheids Reede’, en die aand word beslote met ‘God Save the King in Chorus’. Die advertensie sluit, soos die geleentheid hom laat aansien, met die woorde ‘Vivant Rex et Regina’. Dit was inderdaad 'n waardige viering van so'n geleentheid.

Hier val op te merke die eerste vermelding van 'n ballet pantomiem1), uitgevoer deur 'n plaaslike leraar met sy leerlinge; iets wat 'n vaste tradiesie sal word, veral by die Hollandse geselskappe, tot die end van die 19de eeu. Populêr moet The Devil to Pay (Coffey) gewees het. Die afskeidsrede, seker eie werk, sal ongetwyfeld op die aanstaande vertrek van die Engelse2) in terme van die Verdrag van Amiens van 27 Maart 1802 slaan. Tegelykertyd kan dit verband hou met die feit dat die geselskap se offisiële reeks voorstellinge afgeloop was3). Die teruggawe van die Kaap aan die Hollanders het egter bietjie gesloer, en so vind daar nog twee voorstellinge plaas. Hiervoor het heel besondere redes gegeld. Onder 28 Augustus 18034) word aangekondig: ‘Men heeft by het opmaaken der Reekeningen bevonden, dat de Onkosten voor de Zes Vertooningen de eerste bereekening verre zyn te boven gegaan, zodat om dus het weldaadig oogmerk van het Thespiaansche Societeit5) te beeter uittevoeren op Maandag Avond den Zesde September zal worden vertoond, Three Weeks after Marriage (Murphy). En na hetzelve de Opera The Poor Soldier’ (O' Keefe).

Op te merke val dat volgens hierdie advertensie ses vertoninge jaarliks die reël blyk te wees; dat die filantropiese leuse ook hier gevoer word; en dat die eerste operette (opera comique) aan die Kaap vermeld word.

Op Dinsdag 12 Oktober het die twede Engelse voorstelling gevolg:6) De Sultan, of Een Kykje in het Serail (The Sultan, or A Peep in the Seraglio) (Bickerstaffe) Toneelspel, en ‘De Historische Romance van Koning Alfred of De Betoverde Banier’ (O' Keefe) Dit sal die swanesang van die eerste Engelse besetting gewees het. Op 20 Februarie 1803 neem die Bataafse Republiek die Kaap weer in besit.

 

Op 18 Januarie 1806 is die Engelse aan die Kaap terug, om vergoed te bly. Die sorge van die nuwe magsvestiging kan die gebrek aan Engelse vermaaklikhede hierdie jaar verklaar, 'n jaar origens ryk genoeg aan konserte7), wat mee die gebrek aan toneel kan verklaar,

Maar 1807 sien die begin van 'n seldsame opbloei 'n paar jaar lang op gebied van Engelse toneel8). Die spelers

is: ‘Officers of the Garrison (Heeren van het Guarnisoen’1); plek: die Afrikaanse Skouburg; seisoen: die Kaapse winter, gemiddeld Junie tot September2).

‘Met permissie van Zyne Excellentie de Graaf van Caledon’ word vir Saterdag 20 Junie aangekondig3): ‘Het Blyspel van She Stoops to Conquer (Goldsmith), gevolgd door Het Klugtspel van Taste (Foote) in een Bedryf’. Goldsmith en Foote: die begin beloof goed.

Van hierdie eerste opvoering is interessante besonderhede bewaar4). Die heer Morgan as Hardcastle, kapt. Collins as Marlow en kapt. Frazer as Mrs. Hardcastle het die vernaamste rolle gevul. 'n Proloog vir die geleentheid, deur kapt. Frazer geskrywe, is deur die heer Morgan as ‘bestierder’ van die geselskap voorgedra. Dis die oudste toneelvoortbrengsel van enige soort in Suid-Afrika wat ons besit5), en is leersaam sowel as interessant:

 
‘The Curtain's up - yet ere the play begins,
 
I'm here a Penitent for coming sins,
 
Which we, to-night, are likely to commit
 
Against the Boxes, Gallery and Pit.
 
But as our motive's good, you'll spare your fury -
 
We trust our cause rests with a generous Jury.’

Want,

 
‘Our recruits .......
 
Untaught to tread the boards, we are afraid
 
Of this night 's drill, before this Grand Parade
 
Of Female beauty, and of Critics too. -
 
But be indulgent - 'T is our first Review’.

As hulle slaag .......

 
‘We hope, at least, to gain the Fair one's smiles,
 
For whose dear sakes, alone, we here appear,
 
Each in their cause, a cheerful Volunteer’.

Dan volg die reëls, reeds elders6) aangehaal, waarin liefdadigheid en tydverdryf as hulle hoofdryvere tot opvoer vermeld word.

Dis 'n eerste voorbeeld van wat ons later nog soveel sal hoor: Krietisie, oordeel sag! - ons is Amateurs; en (dit hoor ons egter nie vir die eerste keer nie) Publiek, ondersteun ons! - ons motief is liefdadigheid; mense, bedink! - ons strewe is gemeenskaplike tydverdryf.

Interessant is hoe die maat van die verse dieselfde as die van Goldsmith is.

In 'n selfgemaakte epiloog word deur kapt. Collins as Young Marlow o.a. weer 'n lansie gebreek vir vermaak:

 
‘Let us partake the pleasures of the Chace,
 
Frequent the Ball, the Concert, and the Race.
 
And, whilst these sports in turn our thoughts engage,
 
Oh! do not let us quite neglect the Stage.’

Die slegte toestand van die dak van die gebou word onder hande geneem.

 
‘Let us to this forsaken Spot be just,
 
And cleanse these Walls from Cobwebs and from Dust: -
 
Nay, of our Patronage give stronger proof,
 
And stop yon horrid chasm in the Roof.’

Kapt. Frazer het, in die persoon van lady Pentweazle, 'n selfgemaakte liedjie gesing. Dames neem as altyd nog geen deel aan die Engelse opvoeringe nie. Hierin kom egter, direk op hierdie opvoering, enige verandering1).

Hierdie Engelse geselskap het aanvanklik niks minder as ‘eene weekelyksche Comedie’ voor oë gehad nie; maar ‘aan de Heeren Toneellisten vertoond geworden zynde dat er een verloop van 14 dagen meer aangenaam zoude zyn .... aan de wenschen van het publiek’, kondig hulle aan2), dat die ‘Comedie voor dezen avond (27 Junie) geen voortgang’ sal hê nie. Trouens dit sal hul in staat stel iedere keer ‘een nieuwe Vertooning voor te stellen; en hopen, terwyl hun principaale oogmerk mildadigheid is, alle edelmoedige ondersteuning en aanmoediging te zullen ontfangen’. 'n Ou storie!

Vir, gevolglik, Saterdag 4 Julie word aangekondig: The Rívals (Sheridan), Bs., en The Old Maid (Murphy), Ks. Hierdie opvoering word egter uitgestel tot Donderdag 9 Julie ‘uit hoofde van .... het Heilige Avondmaal’ op Sondag 5 Julie; iets wat meer sal gebeur3). Weer word 'n selfgemaakte epiloog uitgespreek deur kapt. Collins, in die rol van Acres4).

Hy dryf hierin op geestige wyse die spot met sy gebrek aan moed. By die eerste skot in 'n tweegeveg het hy neergeval of hy dood is, en so verdere moeilikhede ontkom. Anders sou hy die volgende grafskrif verdien het:

 
‘Bob Acres - silly Fool - lies here to rot,
 
Who might have longer liv'd, and yet would not;
 
For know - he fought a Duel, and was Shot.
 
Take warning Traveller, from what you see,
 
And never be so great a Fool as - he.’

Die moderne tweegeveg, beweer hy, is veel barbaarser as die ou ridderlike stryd. 'n Cervantes is nodig om dit met sy spot dood te maak. Collins gee blyke van 'n goeie literêre kennis.

Maar van vegtery gesproke, wat van die ‘cruel Ravages’ van die ‘Gallic savages’! Hy trek te velde teen die Franse en Napoleon.

 
‘Despair - Death - Famine - Rapine - Desolation -
 
Mark all the Progress of the Robber Nation.
 
Led by their Chiet, who runs his Murd'rous Course,
 
Uncheck'd by Treaty, Pity, or Remorse.’

Wag maar! Die ‘tyrant’ sal dit nog van die ‘Russian Bruin’ kry, soos van die ‘British Lion’. Dan volg 'n bietjie pro-Britse propaganda. Collins spreek die Hollandssprekendes onder die gehoor toe. Hy wei uit oor die beklagenswaardige toestand van ‘wretched Holland’ onder Napoleon. Handel en industrie is dood. Ook die Kaap moes daaronder ly onder die Bataafse regime.

 
‘Scarce once a-year - one solitary Sail
 
Was seen - your scant supplies began te fail.
 
When England's Fleet rode proudly o'er the Wave,
 
And came to Conquer - yet still more to Save.
 
She fought your Ports to lend her Friendly Aid,
 
And Heal the Wounds French Tyranny had made.
 
Now Industry revives - the smiling Soil
 
Grateful repays the Cultivator's Toil.
 
Ships crowd your Ports, give all your Wants demand,
 
And scatter Plenty o'er the Happy Land.’

'n ‘Change’ sê hy, val in hierdie ‘Joys’ nie te vrees nie. Hy keer hom tot die Goewerneur en bevelhebber van die troepe. Die, sê hy, is waarborg daarvoor, maar sou die Franse iets probeer, selfs hy, Bob Acres, sal dan moed hê om te veg.1)

Op Saterdag 25 Julie volg2): The West Indian (Cumberland), Bs., en ‘het Comique (burlesque) treurspel van Tom Thumb’ (Fielding).

Augustus sien nie minder as drie opvoeringe nie. Op 8 Augustus vind plaas3): The Beaux Stratagem (Farquhar), Bs, en The Old Maid (Murphy), Ks. Net voor die twede stuk word 'n geestige adres van die hand van kapt. Frazer, deur mnr. Napier as Cherry uitgespreek.

Allerlei toespelinge op The Old Maid kom daarin voor. 'n Epiloog4) deur kapt. Frazer as Mrs. Sullen (hy vervul o.a.

weer 'n paar vrouerolle) volg. Hy maak dubbelsinnige aan merkinge oor ‘wife’ en ‘maid’, en vervolg o.a. met:

 
‘I love to see you crowd one top the to'ther!
 
To pass the time - the heavy hours to cheer:
 
To harmonize John Bull with friend Mynheer:
 
To gain the Plaudits of these Brillant Rows,
 
Join'd with the smiles ot the bewitching Vrouws.
 
To give to Charity one little Mite;
 
And in one bond of Friendship to unite -
 
 
 
Our faults and failings gently pass them o'er;
 
We do our best - the best can do no more.
 
I see you're pleas'd - I know it by your smirking1) -
 
The day's our own-so-Prompter-drop the curtain’.

Interessant is hierdie vermelding as 'n bewys vir die poginge van Engelse kant op sosiale gebied die Hollandssprekendes vir John Bull te win.

Op 15 Augustus2) volg: die Treurspel van Douglas (Home), en The Mayor of Garratt (Foote), laasgenoemde, in besonder, 'n stuk wat nog baie aan die Kaap gespeel sal word; op 29 Augustus3): She Stoops to Conquer (Goldsmith), vir die twede keer hierdie jaar, en Love à la Mode (Macklin), Ks., i p.v. Padlock (Bickerstaffe), weëns die moeite om die gehele musiek daarvan in hande te kry; op Saterdag 12 September4): All the World's a Stage (Jackman), Bs., en The Upholsterer (Murphy), Ks. 'n Lied met die vyf laaste koeplette van homself, word deur die heer Stuart gesing. Hiervan gee ek die laaste koeplet:

 
‘Not liking her pranks, I tipt Kitty leg-bail,
 
And from sweet Ballahack to the Cape I let sail,
 
Where I've turn'd Strolling Player and strive to amuse
 
Both English and Natives, by murd'ring the Muse.’

Op 26 September5) vind plaas: Abroad and at Home (Holman), ‘Comic opera’, en The Citizen (Murphy), ‘Entertainment’. In 'n epiloog van die hand van kapt. Collins word die geleentheid te baat geneem om bietjie vrye grappe te maak en om te moraliseer oor ‘Be what you are’.

Op 10 Oktober6) volg ‘De laatste Avond Vertooning voor dit Jaargetyde’ van The Brothers (Cumberland), Bs., en High Life Below Stairs (Townley), Ks., ‘met nieuwe Schermen, klederen en verciersels’ - as gevolg van 'n

renowasie1) van die skouburg. Ook hierdie stuk sal nog dikwels die Kaapse publiek vermaak.

Kapt. Collins het 'n proloog, van homself, uitgespreek. Hy dank die gehoor ‘for all favors past.’ Die geselskap het uit nuwelinge, wat toneel betref, bestaan. Tog kan hul van vriende afskeid neem vir die seisoen.

 
‘Our ears' were ne'er alarm'd by hiss or groan;
 
No cat-call squeak'd - no Orange Peel was thrown;
 
But of the Laugh - the Clap's inspiring sound,
 
Again and yet again has echo'd round.
 
No wrinkled brow was clad in Critic terrors,
 
But all with smiles forgave our little Errors.’

As, na somer en suidooster, die winter weer kom (ons kry o.a. 'n baië goeie opsomming van die spelers):

 
‘Then may the Vet'ran Frazer to the Life,
 
Mimic a cross Old Maid, or wanton Wife;
 
 
 
Napier, as blooming Cherry, grant me Kisses -
 
Mock all the Airs and Graces of young Misses -
 
 
 
Strawbenzee - warble forth his tuneful Notes,
 
And tread the Stage array'd in Petticoats;
 
So much at ease, - that it would sore perplex
 
A skilful Matron to decide his Sex.
 
Loftus pourtray the virtues of O'Neill,
 
And all O'Flaharty's warm generous zeal.
 
Whilst Longley, - Gleadowe - Hamilton - and I -
 
Wilson and Stock - to do our best will try;
 
And if the Ladies will but kindly urge on,
 
Perhaps once more, you'll see great Major Sturgeon.’

Alleen, as hulle weer begin, sal hulle ‘Manager’, die heer Morgan, weg wees. Nie weer sal hy as Scrub, Sir Anthony, die Quaker, of Norval, sy ‘Comic Powers’, in besonder, op die planke laat blyk nie. Weëns swakke gesondheid keer hy naar Engeland terug. Mag sy reis voorspoedig wees.

Die heer Morgan self, as Lady Dove, spreek 'n korte waardering, deur Kapt. Collins geskrywe, aan die end van die eerste stuk uit.

Tenslotte volg Kapt. Frazer met 'n epiloog, deur homself geskrywe en uitgespreek. Hy verskyn ‘habited in deep mourning’, want sy regiment sou die Kaap verlaat2). Die stuk is nogal gevoelvol en getuig van 'n groot wedersydse liefde tussen hom en sy gehoor.

In die klugspel het kapt. Frazer 'n lied, deur homself gemaak, gesing waarvan die laatste versie gedeeltelik lui:

 
‘Then come Brother Soldiers who round me now sit,
 
Let us drink to the Boxes, the Gallery, and Pit.
 
 
 
Then we'll fill up a Bumper, 't is a Toast from our Heart,
 
God bless this kind Audience with whom we're to part.’

In hierdie jaar het vir 'n uitsondering1) 'n dame, mev. Kinniburgh, verskeie vrouerolle gespeel in The Rivals (Sheridan), op 4 Julie; The West Indian (Cumberland), Tom Thumb (Fielding), The Beaux Stratagem (Farquhar), She Stoops to Conquer (Goldsmith) en The Upholsterer (Murphy) daarna. Waarskynlik was sy die vrou van 'n onderoffisier of burger aan die Kaap.2) Die herespelers deur Collins genoem was natuurlik de bekendste. Major Sturgeon was sekere mnr. Byng. Ander spelers was maj. Lomax, die here Taylor, Carloss (as dame), Stuart, Young, Hopley, (as dame) ‘Romeo’, sers. Ramsford.

En die liefdadigheid? In hoever het dit by hierdie bedrywigheid baat ondervind? Inderdaad aansienlik. ‘Een somma van 1339½ Ryksd. (£ 268) na voldoening der nodige gemaakte Theater kosten’, word aan die Betaalmeester-Generaal oorhandig ‘tot verzagting voor Noodlydenden,’ sodat ‘de moeite dier Heeren welke...speel(d)en niet vrugteloos, noch de goedwilligheid van het Publiek,’ gewees het nie3).

Die bloei van 1807 word in 1808 voortgesit. Die seisoen4) het geopen op Saterdag 21 Mei met The West Indian (Cumberland) en The Agreeable Surprise (O'Keefe). Die liefdadigheid was die vorige jaar meer of min 'n vrome leuse in die algemeen; hierdie jaar word dit 'n werklik grote dryfkrag, byna 'n manie, 'n raserny. Die opbrengste het allerlei militêre bestemminge gehad.

Op Vrydag 3 Junie5) word opgevoer: De Oude Meid (sic!) vir The Old Maid (Murphy) en De Liegende Knegt (Lying-Valet) (Garrick), Ks., ‘ten profyte van Weduwen en Weezen der Koninglyke Artillery en Ingenieurs of diergenen welke de Bevelhebbers van gem. Corpsen hier toe het meest gerechtigd zullen vinden’. ‘Comieke Gezangen’ word tussendeur gegee.

Weëns vertrek van enige troepe word The Road to Ruin (Holcroft) uitgestel, (miskien is van die spelers mee), maar word vir die ‘Weduwen en Weezen van het 21. Regiment Ligte Dragonders’ op dieselfde grondslag soos voorheen, op

Saterdag 18 Junie1) opgevoer die ou gunsteling: The Beaux Stratagem (Farquhar) en The Mayor of Garratt (Foote). Die voorstelling moes 'n sukses gewees het, want as gevolg daarvan kan lt.-kol. Pigot die ‘Theatraal Committee’ vir 300 Rds. bedank2).

Dan kom ‘de Invaliden die naar Engeland terugkeeren’ aan die beurt, op Saterdag 2 Julie2). Op besondere versoek word die Treurspel The Gamester (Moore) vertoon; as nastuk volg Taste (Foote).

Ook hier word 300 Rds. afgedra, wat ‘tot het aankoopen van verkwikking’ moes dien3).

Vervolgens kry die ‘Weduwen en Weezen van het 24ste Regiment of zieken’ hul beurt op Saterdag 16 Julie4) met All the World's a Stage (Jackman), en The Padlock (Bickerstaffe); en hierna die weduwees ens. van die 72set Regiment op Saterdag 20 Augustus5) met The Agreeable Snrprise (O'Keefe) en die ‘aangename Klugtspel’ The Tars of Old Engeland. Ook ‘zullen... tusschen de Bedryven vertoond worden Grond- en Lugtsprongen; benevens naarbootsingen van verscheiden vogels, door een leerling van Astley’6), die bekende sirkusbestierder in Engeland. Dit is die oudste bekende voorbeeld van variété op die Kaaps-Engelse toneel, nie egter op die Kaapse toneel as geheel nie7). Die Franse geselskap was vòòr.

Die komedie van 10 September8) vir die weduwees ens. van die 89ste Regiment, word uitgestel tot Donderdag 22 September. Dan word gespeel:9) De Medeminnars (Rivals) (Sheridan), en ‘het aangename Klugtspel’ Het Meisje boven de Tien (Garrick). Tussen die bedrywe sal ‘verscheiden welluidende Liederen’ gesing word, benewens ‘nieuwe en wonderbaare Houdingen, Sprongen enz.’ uitgevoer deur die ‘leerling van Astley’.

Hierdie opvoering het 400 Rds. vir die weduwees ens. in die kas gebring10). Dit was dus 'n buitengewone sukses. Sou dit deels deur die variété gekom het?

Die volgende voorstelling op 8 Oktober11), was 'n herhaling van die voorafgaande wat betref die variété; verder was die opbrengs vir die weduwees ens. van die 83ste Regiment

bestem. Daar word opgevoer She Stoops to Conquer (Goldsmith), en The Apprentice (Murphy), Ks.

Op 12 September1) volg ‘De Laatste tyd van Vertooning’ (die Engelse oorsprong van die uitdrukking is duidelik2) van die seisoen met The Poor Gentleman (Colman), ‘aangename Blyspel’, en The Padlock (Bickerstaffe). Volgens Laidler3) help sekere Billy Pitt hierdie jaar mee. Hy was waarskynlik 'n mariene-offisier.

Ook 1809, vir solank daarin gespeel word, wil ek hier behandel, al val dit naar die tydsindeling onder die volgende tydperk. Logies egter behoor dit by hierdie tydperk.

Die werksaamhede van die medespelendes, of sommige daarvan tenminste, by sulke liefhebbery (of liefdadige!) voorstellinge, het nie altyd onerken, ook in materiële sin, verbygegaan nie. So vind ons ‘Ten profyte van de Onder-Officieren en Soldaaten, die voor de twee laatste Saisoenen aan de Schouwburg geholpen en niets voor hunne moeite erlangd hebben’, 'n voorstelling op Dinsdag 31 Januarie4) 1809 met: All the World's a Stage (Jackman), en ‘het aangename nieuwe Klugtspel van Raising the Wind (Kenney)’ - later nog baie gespeel.

Onder die opskrif: ‘Liefdadigheid!!!’ word ‘Ten profyte van de Zee- en Militaire-Invaliden in dienst van Zyne Majesteit en de Ed. O.I. Comp. aan Boord der Schepen, die thans op de Rhede leggen op hun te rug reis naar Engeland uit Indiën’, die voorstelling van Maandag 13 Februarie5) aangekondig van The Poor Gentleman (Colman), en Katharine and Petruchio, or The Taming of the Shrew (Shakespeare). Dit sal die eerste debuut in 'n volledige stuk van Shakespeare6) aan die Kaap gewees het. Spesiaal word vermeld: ‘Alle Rollen zullen door Heeren gespeeld worden’. Ons kan ons voorstel hoe hulle die grappige situasies sal uitgebuit het! Ook die deure gaan vroeg oop, wegens ‘de langduurigheid van de Comedie’. Die Goewerneur en ander vooraanstaande mense is aanwesig; soos trouens gewoonlik die geval is.

Kommanderende Offisiere van die Invaliedes op elke skip word versoek om die sieketalle op te stuur aan die ‘Theatraale (sic!) Commissie, Post Comptoir’.

Ook die swanesang van hierdie geselskap is gestem op die noot van liefdadigheid. ‘Tot profyt van een zeer onge-

lukkig Persoon’ word op Saterdag 29 April1) gespeel: De Bespotlyke Docter (Fielding)2), en ‘het aangename Blyspel Katharina en Petruchio, van Shakespear’.

Tenslotte volg in optima forma die saaklike afsluiting:3) ‘Alle vorderingen op het Engelsch Toneelgezelschap voor het laatste saisoen moeten ingezonden worden aan Capt. Frazer, geadresseerd ter Gouvernementsdrukkery voor 20 Mei.’

Hiermee sluit hierdie bloeiperiode af, en sal, deur invloede wat ek elders4) behandel, die Engelse nie voor 1811 weer speel nie. Ongetwyfeld verdien hierdie garnisoensvoorstellinge baie lof. Die spelers moes veel tyd en toewyding aan die werk bestee het. Die veelvuldige opvoeringe, byna altyd met nuwe stukke, dikwels grote en belangrike, en die vele oorspronklike werk soos adresse, prologe ens., bewys dit. Die Kapenaars, met hul bals5) ens. daarby, moes 'n drukke tyd van vermaak beleef het.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen